Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия



Pdf көрінісі
бет75/206
Дата16.01.2023
өлшемі4,63 Mb.
#61433
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   206
ЖАРЫҚТЫҢ ШАҒЫЛУЫ – жарықтың екі түрлі орта 
шекарасына (кем дегенде біреуі мӛлдір болатын) түсуі кезінде 
байқалатын құбылыс. Мӛлдір ортадағы жарық сәулесі сыну 
кӛрсеткіші сол ортаға қарағанда ӛзгеше болатын екінші ортаға 
жеткен соң, оның біршама бӛлігі сынып, басқа бағытпен таралады 
да, енді бір бӛлігі бірінші ортаға қарай кері шағылады. Шағылған 
және сынған сәулелер қарқындылығының салыстырмалы шамасы 
жарық түскен дене бетінің тегістігіне, жарықтың құрамы мен түсу 
бұрышына, т.б. байланысты болады. Кейде жарық сәулесі 
толығымен кері шағылады. 
ЖАРЫҚТЫҢ ШАШЫРАУЫ – жарық сәулесінің бастапқы 
таралу бағытын ӛзгертіп, жан-жаққа ауытқуы. Бұл құбылыс 
жарықтың оптикалық жағынан біртекті емес ортада таралуы 
кезінде байқалады. Сол орта ішіндегі бӛгде бӛлшектер жарықтың 
таралу бағытын ӛзгертеді. Жарық толқынының электр ӛрісі 
әсерінен мұндай орта электрондары еріксіз тербеледі де, барлық 
бағытта 
бастапқы 
толқын 
жиілігіндей 
екінші 
реттік 
электрмагниттік толқындар шығарады. Жарық бӛгде қоспалардан 
мұқият тазартылған ортадан (заттан) ӛткенде де шашырайды. 
Ӛйткені 
молекулалар 
мен 
атомдар 
үздіксіз 
қозғалыста 
болатындықтан, шағын кӛлем ішінде де заттың тығыздығы ӛзгеруі 
мүмкін. Осы ӛзгеріс салдарынан да жарық шашырауы байқалады. 


ЖАС ПЛАТФОРМА - қатпарлы, палеозойлық немесе мезозойлық 
платформа. Екінші сӛзбен айтқанда, жас платформа дегеніміз 
каледондық, герциндік және мезозойлық
[1]
 қатпарлы алқаптар 
орнында қалыптасқан платформа. Ақырғы қатпарлық кӛнелігі 
тұрғысынан эпипалеозойлық (эпикаледондық, эпигерциндік) және 
эпимезозойлық, платформалар дараланады. 
Мысалы, Батыс 
Сібірдің, Солтүстік Қазақстанның, Кавказдың жазық аумақтары 
жатады. 
ЖЕЛ — ауаның жер бетіне қатысты кӛбінесе горизонталь бағытта 
қозғалуы;метеорологияның негізгі 
ұғымдарының 
бірі.
Жел 
атмосфера қабаттарында қысымның біркелкі таралмауынан пайда 
болады әрі жоғары қысымнан тӛменгі қысымға қарай 
бағытталады. Ауа 
қысымы уақыт 
пен кеңістікте тұрақты 
болмайтындықтан желдің жылдамдығы мен бағыты үнемі ӛзгеріп 
отырады. Желдің бағытын кӛкжиектің қай тұсынан соғуына 
байланысты анықтайды және оны градуспен немесе румбымен (16 
румбылық жүйемен), ал жылдамдығын – м/с, км/сағ, узелмен 
немесе балмен (Бофорт шкаласы бойынша) ӛрнектейді. Биіктікке 
кӛтерілген сайын үйкеліс күшінің азаюына байланысты жел қуаты 
ӛзгереді, сонымен қатар ол градиенттердің ӛзгеруіне де тәуелді 
болады. Жел үлкен аумақты қамти отырып, кӛлемді ауа ағындарын 
(муссондар, пассаттар, т.б.) туғызады, осыдан жергілікті және 
жалпы атмосфералық айналым пайда болады. Қазақстанның 
барлық ӛңірінде (әсіресе, жазық жерлерде) күшті желдер жиі болып 
тұрады, оның максимумы қыс айларына (40 – 45 м/с) және кӛктем 
мен күзге (20 – 35 м/с) келеді. Ӛте күшті желдер Каспий жағалауы 
және биік тау асулары мен аңғарларында байқалады. Дүниежүзілік 
желдер жіктеліміне Қазақстан аумағында тұрақты соғатын 23 жел 
тіркелген. Оларды Қазақстан бойынша мынадай аймақтарға бӛледі: 
ашық далада (Жосалы, Сілеті, т.б.); шӛл және шӛлейт, үлкен ашық 
су қоймалары тӛңірегінде (Каспий теңізі, Балқаш, Алакӛл кӛлдері, 
т.б.); тау аңғарларында және тау аралық ӛңірлерде («Жетісу 
қақпасы», «Шілік аңғары», «Жаңғызтӛбе», «Қордай», т.б.); орташа 
биіктіктегі таулар мен қырқаларда («Ерейментау», «Ұлытау», 
«Қарқаралы», «Мұғалжар», т.б.) соғатын желдер. Жел арзан электр 
энергиясын ӛндіру, құдықтан су тарту, диірмен айналдыру, егін 
суару, т.б. үшін пайдаланылады. Атмосфералық қысымның біркелкі 
таралмауынан және жоғары кысымның тӛменгі қысымға карай 
ағылуынан туындайды. Қысымның уақыт және кеңістік бойынша 


үздіксіз ӛзгеруінің салдарынан желдің жылдамдығы мен бағыты 
үнемі ӛзгеріп отырады. Желдің бағыты оның соққан жағы бойынша 
анықталады да, градуспен не румбпен (16 румбтық жүйе бойынша) 
анықталады; ал жылдамдығы м/с, км/с, түйін ігемесе 
(шамамен) Бофорт шкаласы бойынша балмен ӛлшенеді. Жел үлкен 
аумақтың үстінде ӛте кең ауа ағыстарын (муссондар  мен
пассаттарды) 
түзеді, 
олардан атмосфераның 
жалпы 
циркуляциясы мен жергілікті циркуляңиясы түзіледі. Жел жоғары 
карай үйкеліс күшінің азаюының салдарынан, сондай-ақ бар 
градиенттерінің ӛзгеруіне байланысты озгеріп отырады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   206




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет