КЛИМАТТЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫ – к

географиялық 
жағдайлар, 
яғни 
географиялық 
факторлар 
анықтайды. 
Климаттың 
географиялық 
факторларына: 
географиялық ендік, теңіз деңгейінен биіктік, жердің құрлық пен су 
қоймаларына бӛлінуі, су қоймаларынан қашықтық, құрлық бетінің 
орографиясы, мұхиттық ағыстар, тӛселме беттің сипаты, ӛсімдік 
және қар, мұз жамылғылары жатады. Тағы бір ерекше орын алатын 
фактор - адамзат қоғамының әрекеті. Адамзат географиялық 
факторларды ӛзгерте отырып климатқа әсерін тигізеді. 
КЛИМАТТЫҚ АУДАНДАСТЫРУ - жерді, материкті, мұхитты, 
мемлекетті климаттық белгілеріне байланысты біртекті климаттық 
аудандарға немесе аймақтарға бӛлу. Метеорологияда Будыконың, 
Каминскийдің, Селяниновтың, Кеппеннің, Бергтің, Алисовтың 
және т.б ғалымдардың климатты аудандастыруы белгілі. Жер 
шарындағы климаттың аудандасуында белдеулік таралым 
байқалады. Себебі экватордан полюстарға қарай жер бетіне келетін 
күн сәулесінің қуаты азая түседі. 
КҤН – Күн жүйесінің орталық денесі, Жерге ең жақын жұлдыз. 
Күн – спектрлік класы G2V, абсолют жұлдыздық шамасы +4,83 
болатын сары ергежейлі жұлдыз. Ол біздің Галактика центрінен 9 – 
10 
кпк 
қашықтықта 
орналасқан. 
Жақын 
жұлдыздармен 
салыстырғанда Күн 1,97х10
4
м/с 
жылдамдықпен Геркулес 
шоқжұлдызы 10

o
C бағытында қозғалады; Галактика центрін 230 
млн. жылда бір рет айналып шығады. Бүкіл күн жүйесі массасының 
99,866 % - ы Күнде жинақталған. Жерден Күнге дейінгі орташа 
қашықтық 1,496м. Күн – қызған газды шар (центріндегі 
температура 107 К, тығыздығы 105 кг/м
3
100 кА/м-ге жетуі мүмкін. 
Күнде ӛте кең тараған элемент 10–4 Вт/кг. Күннен Жер орбитасы 
бірде алыстап, бірде жақындауына байланысты Күннің кӛрінерлік 
радиусы жыл бойы ӛзгеріп отырады. Күннің активтілігімен 
байланысты болатын магнит ӛрісінің кернеулігі Күн дақтарында
Күн ішінде ӛндірілетін энергияның орташа мӛлшері 1,88 сутек. 
Оның атомдарының санынан  гелий  атомдарының саны 7 – 8 есе 
аз, ал қалған ӛзге элементтердің саны сутек атомдары санынан 1000 
есе аз. Күн құрамында басқа элементтерге қарағанда оттек,
кӛміртек, азот,  магний,  кремний, темірбасымырақ. Күннің 
тікелей бақылауға келетін сыртқы қабаттары, оның атмосферасын 
құрады. Күннің сәулесі (сәуле шығаруы) түгелдей дерлік Күн 
атмосферасының тӛменгі 10–4 кг/м 4500 К, орташа тығыздығы 2

бӛлігінен шығады, оны фотосфера деп атайды. Фотосфераның 

қалыңдығы 100 – 300 км. Фотосферадағы температура сыртқы 
қабат 
бағытына 
қарай 
тӛмендейді, 
шектік 
мәні. 
Фотосфера қойнауындағы энергия сәулемен және сондай-ақ 
конвекциямен де тасымалданады. Фотосфераның жарықтығы 
біркелкі емес, түйіршікті (құрылымы гранулалы) болып 
келеді. Гранулалар 104 км болатын түзілімдер (гранулалар 
жиынтығы) де кездеседі. Фотосфераның үстінде, Күннің кӛрінетін 
жиегінен 14 мың км-ге созылып жатқан хромосфера қабаты 
орналасқан. Оның тығыздығы фотосфера тығыздығынан әлдеқайда 
аз (шамамен 10–10 – 10–11 кг/м3), әрі биіктеген сайын сиреп 
отырады, температурасы миллион градусқа дейін ӛседі. 
Хромосферадан жоғары, Күн атмосферасының ең сиретілген бӛлігі 
күн тәжі орналасқан. Оның биіктігі бірнеше Күн радиусына тең. 
Фотосферада Күн дақтары мен жалын шудаларын бақылауға 
болады. Күн дақтары, кӛбінесе, қара қоңыр түсті ядролар мен 
оларды қоршаған шала кӛлеңкелерден тұрады. Олардың диаметрі 
200 мың км-ге дейін жетеді. Дақтардың температурасы 4500°С-қа 
жуық, яғни ӛздерін қоршаған фотосфераның температурасынан 
тӛмен. Дақтардың жарықтылығы фотосфераның жарықтылығынан 
2 – 5 есе тӛмен, сондықтан олар қарапайым кӛрінеді. 700 км-дей. 
Гранулалардың ӛмір сүру мезгілі не бәрі 5 – 10 минуттай, кейбір 
гранулалар 3 сағатқа дейін сақталады. Фотосферада бұдан да ірірек, 
ӛлшемі 

– дӛңгелек пішінді жарық дақ түрінде болады, орташа 
мӛлшері  Күн дақтары  гелиографиялық  ендіктің 45°C-ына дейінгі 
аймақта ғана кездеседі және олар бірнеше күннен бірнеше айға 
дейін ӛмір сүреді. Жалын шудалары – фотосфералық құбылыс. 
Олар әсіресе, Күн дискісінің жиегінде, ақ жарықтың фонында 
жақсы кӛрінеді. Жалын шудалары, кейде бірнеше сағат ішінде 
едәуір ӛзгеріске ұшырап отыратын күрделі талшық түрінде 
байқалады және олар фотосферадан жоғарырақ орналасады, 
температурасы да жоғары болады. Күн дискісінің жиегінде газ 
бұлты – протуберанц байқалады. Протуберанцтардың спектрі Н, 
Са, Не және металдардың әлсіз сызықтарынан тұрады. Олардың 
ұзындығы кейде 1 млн. км-ден асады. Протуберанцтар жарқыраған 
газдардан құралады. Олар әр түрлі пішінде (тамшылар, фонтандар, 
бұлттар, доғалар, т.б. түрінде) кездеседі; Күн бетінен орташа 
биіктігі 30 мың км-ден 50 мың км-ге дейін жетеді. Хромосфералық 
оталу кезінде Күннен шығатын корпускулалық ультракүлгін 
сәулелер күшейіп, оның әсерінен геомагниттік және ионосфералық 

ұйытқулар пайда болады. Күн бетінде бақыланатын әр түрлі 
құбылыстар, шамамен 11 жылдық периодпен (Күн активтілігінің 
цикліне сәйкес) ӛзгеріп отырады.

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: