Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

290
Жіктелуі:
Мен
кіммін
Біз (біздер)
кімбіз (кімдерміз)
Сен
Сіз
кімсің
кімсіз
Сендер
Сіздер
кімсіңдер (кімдерсіңдер)
кімсіздер (кімдерсіздер)
ол
кім
Олар 
кімдер
 
Бұрынғы өткен шақ
Бұрынғы өткен шақ іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен салыстырғанда әлдеқайда бұрын 
болғандығын білдіреді. Екі түрлі жолмен жасалады. 
Сен мектепті бітір
ген
сің. 
Ол ауылға бар
ып
ты. 
Жасалуы:
етістік түбірі
+
-п
-іп
-ып
+
жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен
айт
ып
пын
, кел
іп
пін
Біз
айт
ып
пыз
, кел
іп
піз
Сен
айт
ып
сың
, кел
іп
сің
Сендер
айт
ып
сыңдар
, кел
іп
сіңдер
Сіз
айт
ып
сыз
, кел
іп
сіз
Сіздер
айт
ып
сыздар
, кел
іп
сіздер
Ол
айт
ып
ты
, кел
іп
ті
Олар
айт
ып
ты
, кел
іп
ті
Болымсыз түрі:
етістік түбірі
+
-па/-пе
-ма/-ме
-ба/-бе
+
-п
+
жіктік жалғау
Мен
айтпа
п
пын
келме
п
пін
Біз
айтпа
п
пыз
келме
п
піз
Сен
айтпа
п
сың
келме
п
сің
Сендер
айтпа
п
сыңдар
келме
п
сіңдер
Сіз
айтпа
п
сыз
келме
п
сіз
Сіздер
айтпа
п
сыздар
келме
п
сіздер
ол
айтпа
п
ты
келме
п
ті
Олар
айтпа
п
ты
келме
п
ті
етістік түбірі
+
- ған/- ген
- қан /-кен
+
жіктік жалғау
Мен
айт
қан
мын
, кел
ген
мін
Біз
айт
қан
быз
, кел
ген
біз
Сен
айт
қан
сың
, кел
ген
сің
Сендер
айт
қан
сыңдар
, кел
ген
сіңдер
Сіз
айт
қан
сыз
, кел
ген
сіз
Сіздер
айт
қан
сыздар
, кел
ген
сіздер
ол
айт
қан
 Ø, кел
ген
 Ø
Олар
айт
қан
Ø, кел
ген
Ø

291
Болымсыз түрі:
Мен
айтпа
ған
мын
 келме
ген
мін
Біз
айтпа
ған
быз
келме
ген
біз
Сен
айтпа
ған
сың
келме
ген
сің
Сендер
айтпа
ған
сыңдар
келме
ген
сіңдер
Сіз
айтпа
ған
сыз
келме
ген
сіз
Сіздер
айтпа
ған
сыздар
келме
ген
сіздер
ол
айтпа
ған
Ø
келме
ген
Ø
Олар
айтпа
ған
Ø
келме
ген
Ø
б) 
-ып, -іп, -п
тұлғалы көсемше тұлғалы, 
-ған, -ген, -қан, -кен
есімше тұлғалы етістіктерге 
еді, екен
көмекші етістіктің тіркелуі арқылы да жасалады. Көмекші етістік қана жіктеледі. 
жекеше
көпше
I
оқы
ған
едім (екенмін),
оқы
ған
 едік (екенбіз)
оқып едім
оқып едік
II
оқы
ған
едің (екенсің),
оқы
ған
едіңдер (екенсіңдер)
оқып едің
оқып едіңдер
оқы
ған
едіңіз (екенсіз),
оқы
ған
едіңіздер(екенсіздер)
оқып едіңіз
оқып едіңіздер
III
оқы
ған
еді (екен),
оқы
ған
еді (екен),
оқып еді
оқып еді
Мағыналары
Бұрынғы өткен шақтың есімшеден болған 
және еді көмекші етістігінен кұралған күрделі 
түрлері
көсемшеден болған және екен көмекші 
етістігінен кұралған күрделі түрі
тұжырымды, айғақты мәнді білдіреді
мысалы: білген едім, біліп едім
айғақсыз мәнді білдіреді, сөйлеушінің 
көзі толық жетпейтіндігін байқатады.
Бұрынғы өткен шақтың бұл түрі 
ертегілерде жиі кездеседі. 
Мысалы: Баяғыда бір кемпір болыпты. 
ҚарыМ-Қатынас
Сын есім. Салыстырмалы шырай
I БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Сын есім. Салыстырмалы шырай
Салыстырмалы шырай заттың ұқсас сапаларының артық немесе кемдігін жұрнақтар 
арқылы салыстыра көрсетеді.

292
Дариғаның бойы ұзын
дау
. 
Өріктің түсі сарғыш
тау
. 
Менің досым әдемі
рек
. 
Біздің мұғаліміміз қатал
ырақ
. 
Жасалуы:
сын есім 
+
-ырақ,-ірек,-рақ,-рек
-лау,-леу,-дау,-деу,-тау,-теу
-шыл,-шіл, -ғыл, -ғылтым, 
-ғыш, -гіш
үлкен – үлкенірек
кіші – кішілеу 
көк – көкшіл
Салыстырмалы шырай келесі сөздермен тіркесте қолданылады: қарағанда, гөрі, менікінен, 
сенікінен, сіздікінен
Біздің университетіміз сендердікіне қарағанда үйге жақын
дау
. 
Біздің ғимарат сіздікінен үлкені
рек
. 
Ескерту: -шыл,-шіл жұрнақтары тек түр-түсті білдіретін ақ және көк сын есімдеріне ғана 
жалғанады (ақ
шыл
, көк
шіл
)
БаспасӨз - Медиа
Ауыспалы өткен шақ.
Асырмалы шырай. Ырықсыз етіс
II БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Сын есім. Асырмалы шырай
Асырмалы шырай – зат белгілерінің сын дәрежесін басқа заттардан тым көтеріп:
Мына көйлек 
өте
әдемі екен.
немесе тым төмендетіп:
мына көйлек 
тым
қысқа екен.
көрсететін шырай түрі.
Жасалуы:
Өте, тым, аса, ең, тіпті, нақ, орасан, керемет сияқты үстеулердің тіркесуімен жасалады:
Сенің анаң 
өте
мейірімді кісі ғой.
Асқар  
нағыз
ержүрек.
Сенің мәшинең
тым 
қымбат.

293
ырықсыз етіс
Ырықсыз етіс – қимыл, әрекет иесі белгісіз болатын етістің түрі. Яғни қымыл иесі өзі 
қимыл-әрекет істемейді, ол басқа біреудің қимыл-әрекетінің объектісі болады. 
Үй бәссаудада сат
ыл
ды. 
Оның киімдері тазала
н
ды.
Жұрнақтары:
А) -ыл, - іл, -л
Жауап берілді.
Ә) етістік негізінде л дыбысы болса -ын,-ін, -н
Үй салынды.
Бұл жұрнақ етістік негізінің мағынасына амал ырықсыз (өздігінен) істелетіндей мән 
жамайды, үстейді, бірақ ол формадан амалды кім істегені көрінбейді де, көбінесе логикалық 
объекті есебінде қызмет етеді. 
Өздік етістен айырмашылығы: өздік етісте -ын,-ін, -н жұрнағы амалдың (істің) шарпуы я 
нәтижесі оны жасаушы субъектінің өзіне тиетінін білдіретіндей мән береді.
Дағдылы өткен шақ
Ауыспалы өткен шақ қимыл иесінің ертеден дағдыға айналған іс-әрекетін білдіреді. 
Олар демалыс сайын кездесіп тұратын. 
Жасалуы:
А.
...
+
-атын-іп
-етін
-итын
-итін
+
жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқ
итын
мын
Біз оқ
итын
быз
Сен оқ
итын
сың
Сіз оқ
итын
сыз
Сендер оқ
итын
сыңдар
Сіздер оқ
итын
сыздар
Ол оқ
итын
Ø
Олар оқ
итын
Ø
Болымсыз түрі
жекеше
көпше
Мен оқыма
йтын
мын
Біз оқыма
йтын
быз
Сен оқыма
йтын
сың
Сіз оқыма
йтын
сыз
Сендер оқыма
йтын
сыңдар
Сіздер оқыма
йтын
сыздар
Ол оқыма
йтын
Ø
Олар оқыма
йтын
Ø

294
Ә. 
-ушы, -уші
қосымшасына еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы:
жекеше
көпше
Мен бар
ушы
едім
Біз бар
ушы
едік
Сен бар
ушы
едің
Сіз бар
ушы
едіңіз
Сендер бар
ушы
едіңдер
Сіздер бар
ушы
едіңіздер
Ол бар
ушы
еді
Олар бар
ушы
еді
Болымсыз түрі
жекеше
көпше
Мен барма
ушы
едім
Біз барма
ушы
едік
Сен барма
ушы
едің
Сіз барма
ушы
едіңіз
Сендер барма
ушы
едіңдер
Сіздер барма
ушы
едіңіздер
Ол барма
ушы
еді
Олар барма
ушы
еді
БаспасӨз – Медиа
Мезгіл үстеуі (-ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары)
Септеулік шылаулар. Есімшенің заттануы
II БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Мезгіл үстеуі
Мағынасы: іс-әрекеттің мерзімі, мезгілі, уақыты.
Мезгіл үстеулерге мына сөздер жатады: бүгін, биыл, кеше, былтыр, ерте, ертеден, ежелде, 
таңертеңнен, күндіз, қазір т.б.
Бұл бағдарлама 
ертең
басталады.
 
Кеше
қызық кино болды.
Ол 
таңертең
газет оқиды.
 
Кешке
маңызды жаңалықтар айтылады.
Сұрақтары: қашан? қашаннан? қай уақытта?
- Астанаға қашан барасың?
- Он күннен кейін барамын.
Мезгіл үстеуі +-ғы, -гі, - қы, -кі жұрнақтары
 
 
 
 

295
Есім сөзден туынды сын есім жасалады.
Жұрнақтары: -ғы, -гі, -қы, -кі
Ол ертең
гі
пойызбен келеді.
Кеш
кі
бағдарламаны Сәуле жүргізеді.

жүктеу/скачать 10,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: