Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
SEZAİ KARAKOÇUN “OVA” ŞEİRİNDƏ ALINMA SÖZLƏR VƏ ONLARIN AZƏRBAYCAN
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Açar Sözlər
- Cihan.
- On The Word of Male and Characteristics in Uyghur Proverbs
SEZAİ KARAKOÇUN “OVA” ŞEİRİNDƏ ALINMA SÖZLƏR VƏ ONLARIN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İŞLƏNMƏ ŞƏKLİ Mənsurə KAZIMLI
arasında söz mübadiləsi həmişə olmuşdur. Başqa dillərdən alınan sözlər alınma söz adlanır. Bütün dillərin leksikasında alınma sözlər var. Ancaq onların sayı bütün dillərdə eyni miqdarda deyildir. Bəzi dillərdə onların sayı çox, bəzilərində isə azdır. Məqalədə türk ədəbiyyatının görkəmli şairi, söz və fikir adamı Sezai Karakoçun “Ova” şeirindəki alınma sözlər tədqiq olunmuş və bu sözlərin statistikası verilmişdir. Eyni zamanda bu sözlərin Azərbaycan dilində işlənmə şəkilləri də öz əksini tapmışdır. Açar Sözlər: alınma söz, “Ova” şeiri, Azərbaycan dili The Loanwords in Sezai Karakoch’s Poem “Ova” and Their Utilization in Azerbaijan Language Abstract: It is definite that to find a language which totally has native words is impossible. Languages have successively exchanged words among themselves in all times. Words taken from other languages are called “loanwords”. There are loanwords in every language’s linguistics. Nevertheless, they are not in the same amount in all languages. In some languages, the numbers of loanwords are adequate while it is vice versa in other languages. In this article, the loanwords are analyzed in eminent poet of Turkish Literature Sezai Karakoch’s “Ova” poem and the statistics are noted about them. In the same way, the usage of these words in Azerbaijan Language has been mirrored.
Türk ədəbiyyatının yaşayan böyük ustadı Sezai Karakoç 1933-cü ildə Diyarbakırın Ergani rayonunda anadan olub. S. Karakoç yazmış olduğu əsərlərlə türk ədəbiyyatında özünəməxsus yeri və mövqeyi olan görkəmli sənətkarlardandır. Xüsusilə, türk ədəbiyyatının son 60 ilində olduqca əhəmiyyətli bir yerə sahibdir. Başda şeir olmaqla hekayə, pyes, tərcümə və s. kimi ədəbi növlərdə əsərlər vermişdir. Şairlik yönü daha güclü olan S. Karakoç şeiri bütün sənətlərin qaynağı hesab etməkdədir. T. Karataş onun şeiri haqqında “Sezai Karakoç şeiri türk şeirində yol açıcı, rəhbərlik edici bir xüsusiyyət daşımaqdadır.” fikrini söyləyir. (Karataş, 2013: 550). Sıddık Akbayır isə onu şeir, həyat, sənət və siyasət düşüncələriylə Türkiyənin şanslarından biri olaraq dəyərləndirir. (Akbayır, 2012: 11). İnandığı dəyərlər baxımından türk şeirində yeni və fərqli bir səs olan böyük sənətkar “Ova” şeirini 1967-ci ildə qələmə almışdır. Dil ictimai bir hadisədir. O, cəmiyyətlə birlikdə yaşayır və inkişaf edir. İctimai – iqtisadi, siyasi əlaqələrin dəyişməsi, elm, texnika və mədəniyyət sahəsində arası kəsilməyən yeniliklərin yaranması ilə əlaqədar dildə yeni-yeni sözlər meydana gəlir. Dilin lüğətində daimi bir dəyişmə, artma və zənginləşmə prosesi gedir. (Cəfərov, 2007: 63). Bildiyimiz kimi, alınma sözlər dilin lüğət tərkibini zənginləşdirən başlıca amillərdəndir. S.Cəfərov da bir dildən başqa bir dilə söz keçməsi prosesini dilin leksikasını zənginləşdirən əsas bir amil olaraq qiymətləndirir. (Cəfərov, 2007: 124). B.Xəlilov isə alınma sözlərin çoxluğunun dilin müstəqilliyini inkar etmədiyini, eyni zamanda onun təsir qüvvəsini də azaltmadığını ifadə edir. (Xəlilov, 2008: 39). Türk dilinin leksik tərkibinin əsasını türk mənşəli sözlər təşkil edir. Lakin bununla belə, burada ərəb, fars, fransız, alman, yunan, erməni, kürd dillərindən alınmış sözlərə də rast gəlmək mümkündür. Türk dilinin leksik tərkibi əsrlər boyu müxtəlif dillərin, daha çox ərəb və fars dillərinin zorakı təsirinə məruz qalmış, bura ehtiyac olmadan minlərlə ərəb və fars ifadələri, birləşmələri gətirilərək, dil bir növ tanınmaz hala salınmışdır. Türkiyə respublika elan olunduqdan sonra bu sahədə xeyli iş görülmüş, dilin leksik tərkibi yad ünsürlərdən əsaslı surətdə təmizlənmişdir. (Zeynalov, 1981: 124). Türk ədəbi dilinin lüğət tərkibi müasir zəngin dillər səviyyəsindədir. Burada həm xalis türk mənşəli sözlər, həm də müəyyən miqdar alınmalar vardır. Təbii olaraq bu dildə işlənən bir qrup söz və ifadə ancaq türk dilinə məxsusdur. Məsələn, çabuk (tez, cəld), yosma (gözəl, şən, çox zövqlə geyinən, cəlbedici qadın), əvət (bəli), şaka (zarafat) və s. (Qurbanov, 2004: 593).
mkazimli@qu.edu.az 400 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Sezai Karakoç, dil, alınma söz və türk dili haqqında verilən qısa məlumatdan sonra S.Karakoçun “Ova” şeirindəki alınma sözlərə nəzər yetirək. Ərəb mənşəli sözlər Türklər İslamiyyəti qəbul etdikdən sonra ərəb mənşəli bir çox söz və tərkiblər türk dilinə yerləşmişdir. Əvvəlcə din xadimləri və ziyalılara, daha sonra onların vasitəsi ilə xalqa sirayət edən ərəb mənşəli sözlərdən bəziləri türk dilindəki qədim sözləri unutdurmuşdur. Dini terminlərlə birlikdə elm və sənət sahəsində İslam dünyası ilə olan sıx bağlılıq nəticəsində ərəb dilindən bir çox ünsür türk dilinə keçmişdir. Ziyalıların çoxunun alınma ünsürlərə üstünlük vermələri səbəbi ilə türk dilindəki bir çox söz zamanla unudulmuş və bunların yerini ərəb mənşəli sözlər almışdır. (Aksan, 2000: 137-138). Şeirdə işlənmiş ərəb mənşəli sözlərdən bir neçə nümunə verək. Yapraklarını dökerler bir cüzzamlı gibi (Karakoç, 2013: 170). Cüzzam. Cüzam şəklində də işlənir. Şeirdə “bir cild xəstəliyi” mənasını ifadə edir. (Tietze, 2002: 459).
Azərbaycan dilində bu söz cüzam şəklindədir və eyni mənadadır: “Əsasən dəri və toxumaların çürüməsi şəklində təzahür edən ağır xronik xəstəlik, lepra”. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, I cild: 434).
cild: 2648). Azərbaycan dilində də söz “günün başlanğıcı, günün ilk saatları” mənasında işlənir. Eyni zamanda sözün “bu gündən sonra gələcək gün, ertəsi gün” və məcazi olaraq “gələcək” mənası da mövcuddur. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, IV cild: 6).
Azərbaycan dilində xalq şəklində işlənir və eyni mənaya gəlir. “Ölkənin, dövlətin sakinləri, əhalisi” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, II cild: 418).
1993: 348). Azərbaycan dilində də söz “qeyri-adi, gözlənilməz, qəribə, anlaşılmaz bir şeydən, hadisədən çaşqınlıq halı; təəccüb” mənasında işlənir. Heyrət şəklindədir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, II cild: 348).
kimsə” mənasını ifadə edir. (Ayverdi, 2011, III cild: 1244). Azərbaycan dilində heyran şəklində işlənən söz “gözəl və ya əzəmətli bir şey qarşısında vurulmuşcasına çaşıb qalma; valeh olma” mənasında işlənir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, II cild: 347).
(Ayverdi, 2011, III cild: 3021). Azərbaycan dilində təbiət şəklindədir. “Yerdə təbii şəraitin (yerin səthi, bitki aləmi, iqlim və s.) məcmusu; üzvi və qeyri-üzvi aləm, yerdə insan fəaliyyəti ilə yaradılmamış hər şey” mənasını ifadə edir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, IV cild: 282).
işlənir. (Devellioğlu, 1993: 124). Azərbaycan dilində came şəklində işlənən söz “böyük məscid” mənasını ifadə edir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, I cild: 382). Tabut tersine dönmüş iyice (Karakoç, 2013: 172). Tabut. Şeirdə “içinə ölü qoyulan sandıq” mənasında işlənir. (Ayverdi, 2011, III cild: 3024). 401 Magistr Mensure KAZIMLI/Sezai Karakoç’un “Ova” Şeirinde Alınma Sözler ve Onların Azerbaycan… Azərbaycan dilində də “cənazəni qoymaq üçün iri qutu” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, IV cild: 252). Uçmuş mağaraları doğumlara (Karakoç, 2013: 172). Mağara. Şeirdə “yer altında, dağ yamaclarında, qayalar arasında müxtəlif səbəblərlə təbii olaraq meydana gələn, insan və heyvanlara sığnaq ola biləcək genişlikdəki oyuq” mənasını ifadə edir. (Ayverdi, 2011, II cild: 1918). Azərbaycan dilində “dağ və qayanın içinə doğru uzanan, yaxud yer altında olan geniş oyuq; zağa, kaha” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, III cild: 279).
bayramında müəyyən qaydalara görə Kəbəni ziyarət etməsindən ibarət vacib ibadət” mənasında işlənmişdir. (Ayverdi, 2011, II cild: 1149). Azərbaycan dilində “müsəlmanlarda, zilhiccə ayında Məkkədə ziyarət mərasimini yerinə yetirmə” mənasını ifadə edir və həcc şəklində yazılır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, II cild: 351).
Azərbaycan dilində “üzümdən hazırlanan spirtli içki; çaxır” mənasındadır. Şərab şəklində yazılır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, IV cild: 211).
Fars dilinin türk dilinə təsiri xüsusilə yazı yolu ilə başlamışdır. Bəzi nəzm formalarının alınması, məşhur sənət əsərlərinə nəzirələr yazılması, əruz vəznindən istifadənin ərəb və fars kəlimələri üçün daha əlverişli olması da bu sözlərin dilə yerləşməsinə və əvvəllər dildə olan bəzi sözlərin unudulmasına yol açmışdır. (Aksan, 2000: 138). Şeirdəki fars mənşəli sözlərdən bir neçə nümunə verək. Arılar evin penceresine yerleşti (Karakoç, 2013: 170). Pencere. Şeirdə “bina divarlarında, nəqliyyat vasitələrinin müəyyən yerlərində hava və işığın içəri daxil olması və içəridəkilərin də bayırı görmələri üçün qoyulan açıqlıq” mənasında işlənmişdir. (Ayverdi, 2011, III cild: 2513). Azərbaycan dilində də “işıq və hava gəlmək üçün evin və s. divarında açılan deşik və həmin deşiyi qapayan şüşəli çərçivə ” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, III cild: 592).
işlənmişdir. (Türkçe Sözlük, 2005: 1667). Azərbaycan dilində ruzigar şəklində işlənir. “Külək, yel” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, III cild: 667). Öyle durur bir düşman gözcüsü de (Karakoç, 2013: 170). Düşman. Şeirdə “birinin pisliyini istəyən, ona zərər verməyə çalışan insan, yağı” mənasında işlənmişdir. (Eren, 1999: 126). Azərbaycan dilində “birinə qarşı ədavət, düşmənçilik bəsləyən və onunla mübarizə aparan, çəkişən şəxs” mənasında işlənir, düşmən şəklində yazılır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, I cild: 727). Bir ülke de işte böyle kalkıyor ortadan (Karakoç, 2013: 171). Ülke. Şeirdə “yurd, məmləkət” mənasını ifadə edir. (Eren, 1999: 427). Azərbaycan dilində ölkə şəklində işlənir. “Məmləkət, diyar; yer, ərazi və bir dövlətin idarəsi altında olan yerlər, dövlət” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, III cild: 548).
Azərbaycan dilində cahan şəklində işlənən söz “dünya, aləm, kainat” mənalarını ifadə edir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, I cild: 378).
402 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Çarşı. Şeirdə “dükanların olduğu yer” mənasında işlənmişdir. (Eren, 1999: 81). Azərbaycan dilində çarsu şəklində işlənən söz köhnəlmişdir. Mənası “dükanlar olan yer, qapalı bazar” deməkdir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, I cild: 449).
müəyyən olunmuş qaydalara görə yerinə yetirməli olduqları ibadət” mənasındadır. (Türkçe Sözlük, 2005: 1454). Azərbaycan dilində də “müsəlmanların gündə beş dəfə müəyyən vaxtlarda müəyyən qaydalar üzrə icra etməli olduqları ibadət” mənasını ifadə edir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, III cild: 454).
Azərbaycan dilində “qoyun-keçi sürüsünü otaran adam” mənasındadır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, I cild: 489).
Şeirdə işlənmiş digər alınma sözlər aşağıdakı kimidir. Perdeler tül perdelerse örümcekler sağolsun (Karakoç, 2013: 170). Tül. Fransız mənşəlidir. Şeirdə “çox incə deşikli, pambıq, ipək və ya sintetik toxuma” mənasını ifadə edir. (Türkçe Sözlük, 2005: 2017). Azərbaycan dilində “çox vaxt güllü naxışları olan yüngül, toraoxşar şəffaf parça” mənasında işlənir. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, IV cild: 385). Paslı somyaların (Karakoç, 2013: 171). Somya. Fransız mənşəlidir. Şeirdə “dəmir və başqa şeylərdən hazırlanmış yaylı yataq altlığı” mənasını ifadə edir. (Ayverdi, 2011, III cild: 2863). Azərbaycan dilində bu söz işlənmir.
toplanmış, müxtəlif karbohidrogenlərin birləşməsindən ibarət olan sarımtıl-yaşıl və ya qara rəngli, yağ qatılığında maddə” mənasını ifadə edir. (Ayverdi, 2011, III cild: 2530). Azərbaycan dilində bu söz işlənmir. Küçük liman konuşmasından (Karakoç, 2013: 172). Liman. Yunan mənşəlidir. Şeirdə “gəmilərin saxlanılmasına, yük doldurub-boşaltmasına, sərnişinlərin minib-düşməsinə yarayan təbii və ya süni sığnaq” mənasındadır. (Türkçe Sözlük, 2005: 1308-1309). Azərbaycan dilində “okean, dəniz və daxili su hövzələrinin sahilində gəmilərin durması və yük vurulub boşaldılması üçün körpü və başqa qurğularla təchiz olunmuş məntəqə; port” mənası vardır. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006, III cild: 264). Araşdırmanın sonunda görkəmli şair Sezai Karakoçun “Ova” şeirində 21 ərəb mənşəli, 16 fars mənşəli və 4 digər dillərdən alınmış söz təsbit olunmuşdir. Ərəb mənşəli sözlərdən . “və” sözü 3, “insan” sözü 2 yerdə, fars mənşəli sözlərdən isə “pərdə” sözü 2 yerdə işlənmişdir.
Akbayır, S. (2012). “Yoktur Gölgesi Türkiye’de” Sezai Karakoç, İstanbul: Turkuvaz Yay. Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Ankara: TDK Yay. Ayverdi, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük 1. cilt, İstanbul: Kubbealtı Yay. Ayverdi, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük 2. cilt, İstanbul: Kubbealtı Yay. Ayverdi, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük 3. cilt, İstanbul: Kubbealtı Yay. Azərbaycan Dilinin Izahlı Lügəti, I Cild. (2006). Bakı: Şərq-Qərb Nəşr. Azərbaycan Dilinin Izahlı Lügəti, II Cild. (2006). Bakı: Şərq-Qərb Nəşr. Azərbaycan Dilinin Izahlı Lügəti, III Cild. (2006). Bakı: Şərq-Qərb Nəşr. Azərbaycan Dilinin Izahlı Lügəti, IV Cild. (2006). Bakı: Şərq-Qərb Nəşr. Cəfərov, S. (2007). Müasir Azərbaycan Dili, II Hissə, Bakı: Şərq-Qərb Nəşr. Devellioğlu, F. (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Yay. 403 Magistr Mensure KAZIMLI/Sezai Karakoç’un “Ova” Şeirinde Alınma Sözler ve Onların Azerbaycan… Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi. Xəlilov, B. (2008). Müasir Azərbaycan Dilinin Leksikologiyası, Bakı: Nurlan Nəşr. Karakoç, S. (2013). Gün doğmadan, İstanbul: Diriliş Yay. Karataş, T. (2013). Doğu’nun Yedinci Oğlu Sezai Karakoç, İstanbul: Kaynak Yay. Qurbanov, A. (2004). Ümumi Dilçilik, I cild, Bakı: Nurlan Nəşr. Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 1. cilt, İstanbul-Wien: Simurg Yay. Türkçe Sözlük, (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. Zeynalov, F. (1981). Türkologiyanın Əsasları, Bakı: Maarif Nəşr.
404 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
لاقام قلەخ رۇغيئۇ - ىكىدىرىللىسمەت « رەئ
» ادىسىرغوت ىزاربئو رەئ ەۋ ىزۆس
لۈككەۋەت ھلالۇرھېم :ىنۇمزەم ەچىقسىق
لاقام قلەخ رۇغيئۇ - ەدىرىللىسمەت « رەئ
» لاقام ناغنلاشىغېب اغىسىمېت - ،پۇلوب نەگىللەگئى ىنقاملاس نەييەئۇم رەللىسمەت « رەئ
» ىزۆس
لاقام - رەئ ەدرەللىسمەت - ەنەي اقشاب نىدناغلىنىللوق ادىمۇقئۇ سنىج كەدنەگېد لايئا « مەدئا
» ، « ىشىك » ،ادىمۇقئۇ « كىلىنادرەم ،كىلدرەم » ،
ۇلرۇيەغ ق » ەۋ « قۇلرۇتاب » لاقام ىكىدرۈت ۇب .ۇدىقىچ اغىرۇتتئو ادمۇقئۇ لىخ پۆك ناغىديەلىداپئى ىنرلاقىلراتاق ىسىگئى ڭىنرەلتەپۈس لىسئې راتاق رىب قىلراتاق - رەللىسمەت شئى لامرون ڭىنىسنىج كەكرەئ ىنزىب - ەنەي اقشاب نىدىتىيىلئااپ « ىمىچلئۆ ڭىنشۇلوب مەدئا » ،
ىرەلتەلىزەپ ناسنئى » ، « تەيىرۇبجەم » ،
تەيىلئۇسەم » نىت لاقام قلەخ رۇغيئۇ ەدىلاقام رۇكزەم .ۇديەلكەتېي ەكشىتېي پۇنوت ەۋ شەللەگئى ىنىنەم ملاتاق پۆك تەرابئى - ىكىدىرىللىسمەت « رەئ
» لاقام كۈلزۆس - رەللىسمەت لاقام قلەخ رۇغيئۇ ،پىنىلىق اقتۇت - ىكىدىرىللىسمەت « رەئ
» ەھ ىرىلملاتاق ەنەم ڭىنىمۇقئۇ مىريئا ەدىقق - ادىرىلملاتاق ەنەم ۇب ،نىيېك نىدناغلاتخوت مىريئا لاقام قىلىقرئا ۇب ،ۇدىلىزىگرۈي لىلھەت ەدىتسئۈ ىزاربئو رەئ نەكتەئ سكەئ - ەچنەشۈچ كىلىرئىاد رات ىكىتشىنىللوق ەۋ شىنىشۈچ ىنىسىنەم ڭىنرەللىسمەت غيئۇ ،پىنىلكەتېي اقشىلئې ىنىدلئا ڭىنىشىلىرۆك قىلاتاخ ىكاي پەلەت ناغىدىلۇيوق ەگرەلرەئ ەدىتىيىئمەج رۇ - لاقام ڭىنرەلمەچلئۆ - ىرىلىداپئى ىكىدرەللىسمەت لاقام نەلىب شىنىلىق لىلھەت پلارۇق ڭوچ - پىلئې ەيىبرەت ناغلوب تەسقەم يىساسئا ڭەئ قىلىقرئا ىرىلرىكىپ ىۋىپەسلەپ ەۋ ىلۇسئۇ يىئىدەب ڭىنرەللىسمەت .ۇدىلىرۇشئا اقشئى شىرېب
قۇلچۇقچئا :رەلزۆس
لاقام قلەخ رۇغيئۇ - زاربئو ،ىمىلتاق ەنەم ،مۇقئۇ ،رەئ ،ىرىللىسمەت On The Word of Male and Characteristics in Uyghur Proverbs Mihrullah TEVEKKÜL
word of male gives the meaning of female-male, it also gives the meaning of “the man”, “person”, “generous man”, “resolute”, “brave” etc. The kind of proverbs lead as to understand, besides the male’s normal way of life, “the standard for being a male”, “virtue of humans”, “obligation” and “responsibility”. In the article, I will explain the proverbs which contain the word of male, then I will explain the level of the meaning of the proverbs one by one, finally I will analyze the characteristics of the male. In this way, I will lead you to understand the usage and understanding of proverbs in a right direction. The standard and requirement for the males in proverbs on Uyghur society will be analyzed in deep, the other site which educates people about the beauty and philosophy of the proverbs. Key Words: proverbs of the Uyghurs, Male, Level of meaning and characteristics. شىرىك
نايۇب نىتخىرات قازئۇ ىقلەخ رۇغيئۇ
شەلىسلاۇخ ىنىتىيىلەمەئ شىترەگزئۆ ىناينۇد ڭىنىزئۆ نىتساملاق لاپىتىراي ىنرلاقىلياب يىددام لوم ،قىلراقىزىق ادىساسئا مەن سەملئۆ ادزىمىتايىبەدەئ زىغئې قلەخ ەدىتىپۈس ىرىھۋەج رەلرىكىپ ەگئى اغنۇمزەم ىۋىپەسلەپ رۇق ڭوچ قىلىقرئا رەلزۆس يىددئا ،قىلناج ىچكەگمەئ ڭەك ،ەنۇ ماچخئى ڭەئ ڭىنىرىلىبىرجەت شۇمرۇت يىۋىنەم ەۋ يىددام ،شەرۆك يئىامىتجئى ،يىخىرات قازئۇ ڭىنقلەخ لاقام ناغلوب ىنۈكەي - لاقام ۇب .ناقتاراي ىنرەللىسمەت - ىرېب پۇتۇروي پۇلۇرۇتشلامۇمئو رلانۇمزەم ەمىلپەرەت پۆك قىلىقرئا ىلكەش لىت ەچىگزئۆ ناغلوب كۈلچۈك ىتىيىمھەئ ىۋىيىبرەت ەدرەللىسمەت ادزىمىتاياھ ماشاي ،پىل ۈلچۈكتەسرۆك ەگزىمىممەھ ەچىغلايئا نىدرەئ ،ەچىككىچىك نىدڭوچ .ۇدىتاۋىلېك پانيئو لور كۈلچۈكتەگئۈ لىقەئ ەۋ ك
لاقام قلەخ رۇغيئۇ - ەدىرىللىسمەت « رەئ
» ەۋ كۈلزۆس « رەئ
» لاقام ناغنلاشىغېب اغىسىمېت - ،پۇلوب نەگىللەگئى ىنقاملاس نەييەئۇم رەللىسمەت « نىدرەئ
)قارمئا( ەگرەي ناققىچ نىدرەي ،قارمئا ەگرەئ ناققىچ » لاقام شاشخئو ەگنەگېد - سمەت
ەدرەللى « رەئ » رەئ ىزۆس
- اقشاب نىدنەكتەسرۆك ىنرەئ ىكىدىمۇقئۇ سنىج لايئا « رەي پەلشىچ رەئ نەگىلشئى » لاقام كەدنەگېد - ەدرەللىسمەت « مەدئا
» ، « ىشىك » ،ادىمۇقئۇ « )نەسىلوب( رەي ڭاسلىريئا نىتپۆك ،نەسىلوب رەئ ڭاسلۇشوق ەكپۆك » لاقام كەدنەگېد - ەدرەللىسمەت « ىلىنادرەم ،كىلدرەم ك » ، « قۇلرۇيەغ
» ەۋ
« قۇلرۇتاب
» پۆك ناغىديەلىداپئى ىنرلاقىلراتاق ىسىگئى ڭىنرەلتەپۈس ىشخاي راتاق رىب قىلراتاق ادناغنلاساسئا اغرلاىكىدىرۇقۇي .ۇدىقىچ اغىرۇتتئو ادمۇقئۇ لىخ « رەئ » لاقام ڭىنىزۆس - ۇكزەم ،پۇلوب تۇجۋەم ىمىلتاق ەنەم لىخ ەچچەنرىب ادىشىنىللوق ڭىنرەللىسمەت ر لاقام قلەخ رۇغيئۇ قىلىقرئا ەلاقام - ىكىدىرىللىسمەت « رەئ
» لاقام نەكتەئ سكەئ ىمۇقئۇ - لاقام قلەخ رۇغيئۇ ،پىنىلىق اقتۇت رەللىسمەت - ىكىدىرىللىسمەت « رەئ
» نەكتەئ سكەئ ادرلاملاتاق ۇب ەۋ ىرىلملاتاق ەنەم ڭىنىمۇقئۇ « رەئ
» .ۇدىلىزۈگرۈي لىلھەت ەدىتسئۈ ىزاربئو
1.
ىلىت رۇغيئۇ ىكىد
« رەئ
» ىرىلملاتاق ەنەم ڭىنىزۆس
«
» .ۇديارچئۇ ەدرەي پۆك ادىرىلقىلراكىداي شات ۈگڭەم ،پۇلوب زۆس ەچرۇغيئۇ پاس ىزۆس « مۇجۇھ كەتقئو پىنېم ىنىرىغيئا قئا ڭىنرلارۇقياب نىگېت لۈك ىدىجناس ەزيەن پلاغوق ىنرەئ ىككئى .ىدرۈتلئۆ نەلىب قئو ىنرەئ رىب .ىدلىق » ، « اخ ماتئا
ناق 17
ۇتپۈرۈتۆك نايسئى نەلىب رەئ » ، « پىنېم ىنىتئې لائا ىچلاش پىلئا ىدىلىزيەن پۈرۈي پلاغوق ىنرەئ ىككئى ،ىدلىق مۇجۇھ » ،نىكەت تلاات( 2009 : 61،63،87 ) ىكىدىرىلتسىكېت شات ۈگڭەم ادرلارۇق نەگېد « رەئ
» ەچنىپۆك ڭىنىزۆس « مەدئا ،رەكسەئ » ىتتسىكېتنوك ىنىكىلنەكئى ەدىسىنەم اقشاب نىدڭىنئۇ .زىميلالااۋىلىب ن « رەئ » ىنىرىلتەپۈس قۇلرۇتاب ،كىلنەگلىتېي پىشىپ ەنەي ادرلاشات ۈگڭەم ىزۆس پەلكۈي ەگىزئۆ « كەكرەئ » :نەلىسەم .ۇديارچئۇ ادىمۇقئۇ « ڭىنناقاخ ماغات اتشاي ەتلئا نئو .ىدلاتئا رەئ نىگېتلۈك مىنئى ەدىسىياس قۇلتۇق ڭىننۇتاق مانئا كەديامئۇ د ىدنازاق رەلتەيىقەپپەۋۇم قادنۇش نۈچئۈ ىتىلۆ »
2009 :
59 )
:ادرلاشات ۈگڭەم ،ىكىدۇلوب ەكشەلىسلاۇخ « رەئ - مەدئا ،رەكسەئ ،كەكرەئ » تلاات(
،نىكەت 2009
: 141
)
.ناغلىنىللوق ەدىرىلىنەم
406 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu يىرەغشاك دۇمھەم سانۇشلىت غۇلئۇ اقشاب نىدڭىنئۇ « كرۈت تىتاغۇل ۇناۋىد » ەت
« رەئ
- كىلنەگېد كەكرەئ ،مەدئا » ،ىرەغىشاك دۇمھەم( 2008 :
1 - موت 38 - تەب 18 - رۇق )
ناغىلھازئى پەد . « كرۈت تىتاغۇل ۇناۋىد » ،ەد
« رەئ
» لاقام ناغلئا ەگىچئى زئۆ ىنىزۆس - :رلائۇ .نەگنەلىرىتاخ ىسىتتەي نىدرەللىسمەت سامىرېق زېت مەدئا قۇلشۇمرۇت قوت( .سامىراق كۇباش رەئ غىلغىچئا ).
).رۇنىت اتئا اسلوب رەئ لۇغئو ،رۇنىت تئا اسلوب تئا يات( .رۇنىت اتئا ەسدەرەئ لۇغئو ،رۇنىت تئا استاتئا تات
ئا ،ۇدىلۇزۇب شئى اسشلاتاد چىلىق( .رىچنۇت تەئ اسقىتات رەئ ،رىچنۇي شئى اسقىتات چىلىق ).ۇدىنىغلۇب ىدۇجۇۋ اسشلاتاد مەد
).سەملئۆ رەئ ،اسلوب زىگئې( .سەملئۆ رەئ ،اسلوب رىگئې ).سەملئۆ رەئ ،ەسلىب مئى( .سەملئۆ رەئ ،اسلوب مئى
).ىشخاي قۇللۇت زۇغلاي نىدرەئ ناماي ىلىت( .گەي لۇت سوڭىلاي ،ۈرەك نەدگەب غىللىت قلاۋاي لاقام ىكىدىرۇقۇي - ىكىدرەللىسمەت « رەئ
» س يىرەغشاك دۇمھەم ڭىنىزۆ « كرۈت تىتاغۇل ۇناۋىد » نەگرەب ھازئى ەد « كەكرەئ ،مەدئا » ىكىلنەكئى ەدىرىلنەم .رۇدىتقاملوب مۇلەم قىنئې نىدىسىنەم ىكىتتسىكېتنوك
« ىتىغۇل قىلھازئى ڭىنىلىت رۇغيئۇ » ەد « رەئ
» :ەگىزۆس
« ،مىسئى رەئ 1 ،ىشىك رەئ ،كەكرەئ .ىشىك پۇسنەم اقسنىج كەكرەئ ) زۆس رىب :نەلىسەم .قەخ رەئ .سەملئۆ رەئ نەلىب 2 ب ەگرەي ەسلئۆ ڭىرئې ،قاب ەگرەئ ەسلئۆ ڭلااب :نەلىسەم .)نەتەبسىن اغىنۇتوخ زئۆ( ىشىك رەئ ناغلوب ەدىدھەئ ھاكىن نەلىب ىشىك نۇتوخ ) .قا 3 ) ەئ رۇتاب ،سامللاىريئا نىدۇس قىلېب :نەلىسەم .ىشىك رۇسەج ،پاناجيىلئا ،تىگىي درەم .راب رەئ ەدرەي راب لەئ .نىدلەئ ر » نەگلىرېب ھازئى پەد رۇغيئۇ ناماز ىقرىزاھ( ،ىتىغۇل قىلھازئى ڭىنىلىت 1999
: 1 - موت 246
- )تەب
.
2 . жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|