Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

407 

Mihrullah TEVEKKÜL/Uygur Halk Makal ve Temsilleridiki “Er” Sözü ve “Er” Obrazi Togrisida 

.راتىنيئو ڭىم ىنرەئ ىشخاي نۇتوخ ناماي ،راتىنياق نازاق ەدىتسئۈ زۇم نۇتوخ ىشخاي

 

4

لاقام ىكىدىسىرغوت ھاكىن ،تەببەھۇم )

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

پۈس رەئ ىكىدىمۇقئۇ سنىج ڭىنىزۆس

 ناغىدىترات تەققىد ،پۆك ىتىياھان ىشىنىلىداپئى ەدىتى

لاقام ىكىدرۈت ۇب اتقۇن رىب ەنەي

-

 .نەگنەلتىكەت ىقىلناغىدىرۇت ادنۇرئو نەۋۆت ،زىجئا ىكاي پىسساپ اتھاكىن ەۋ تەببەھۇم ڭىنىشىك لايئا ەدىسىچنىپۆك ڭىنرەللىسمەت

 :نەلىسەم

 

.ياۋ اغىلاھ ڭىننۇتوخ زىسرەئ

 

 روش نۇتوخ كىلرەئ

.چامئۇ قۇلزۇت نۇتوخ لۇت ،شئا قىلىپ

 

.ىسادۇخ مىرېي ڭىنىشىك نۇتوخ ىشىك رەئ

 

 ڭىنىشىك نۇتوخ رەئ

«

تەك

 »

.ىسادۇخ

 

.لەكشئى اغىشىب ڭىنرەئ ،لەكشىپ ىشىك نۇتوخ

 

ىسۇقتىزئې ڭىنرەئ

- 

.نۇتوخ

 

.رەرۆك شۈچ زىق قىرىق ،ەسگەت ەگرەئ زىق رىب

 

 رۆك ياب ۇمياداگ ەگىزۆك ڭىنزىق نەگىمگەت ەگرەئ

.رەنى

 

لاقام  مىسىق  رىب

-

رەئ  ەدرەللىسمەت

-

رىب  ،شۇلوب  كىلتەلىزەپ  ،ناچتەيىلئۇسەم  اڭۇش  ىقىلمىھۇم  شاشخئو  اتھاكىن  ەۋ  تەببەھۇم  ڭىنلايئا

-

 ارئازئۆ  ىنىرىب

.نەگنەلتىكەت ىكىلكەرېك شەلتەمرۆھ ەۋ شەلرىدەق

 

.راساب تىپ ىنرەئ زىسنۇتوخ ،راساب شئى ىننۇتوخ لۇت

 

 كۈلنۈك رىب

رەئ

-

.ۇدىلاق ىرھېم كۈلنۈك ڭىم ڭىننۇتوخ

 

.)لااب( اغىلاب رەئ قۇزۇب ،لااب ەگرەئ نۇتوخ قۇزۇب

 

.ناماي ىقىلقاتيوب ڭىنىشىك رەئ ،نىدىقۇللۇت ڭىنىشىك نۇتوخ

 

لاقام  مىسىق  رىب  ەنەي

-

رەئ  ەدرەللىسمەت

-

رىب  ڭىنلايئا

-

ئازئۆ  ،ىقىلناغىدىتئۆ  پۇلوب  مەدمەھ  ،پلاقۇلوت  ىنىكىللىچمەك  ڭىنىرىب

 قىلرلاىق  لىياق  ىقىلمىھۇم  ار

:نەلىسەم .ناغلۇيوق اغىرۇتتئو ادنۇمزەم

 

كەكرەئ نامسئا

-

.ىشىچ رەي

 

.رەزۈت ىشىك نۇتوخ ،رازۇب ىشىك رەئ

 

.ىشخاي رەئ قىززىق نۇتوخ ،ىشخاي نان قىززىق رۇنوت

 

.سەپ ىلڭۆك ڭىننەكگەت ەگرەئ پۆك ،سەت ىنۈك ڭىنناغلئا نۇتوخ پۆك

 

نەلىب رەت ىردەق ڭىننان

.نەلىب رەئ ىردەق نۇتوخ ،

 

.رارېق زېت ىرئې ڭىننۇتوخ قاقشۇرئۇ

 

.ىشخاي رەئ زىمېس نۇتوخ ،ىشخاي مەي زىمېس ڭىتئې

 

«

كرۈت تىتاغۇل ۇناۋىد

»

 يىرەغشاك دۇمھەم ەد

«

)ىشخاي قۇللۇت زۇغلاي نىدرەئ ناماي ىلىت( .گەي لۇت سوڭىلاي ،ۈرەك نەدگەب غىللىت قلاۋاي

 »

 ىنلاقام نەگېد

نەگىلىرىتاخ

 

 ۇمىدلاقام رۇكزەم ،پۇلوب

«

رەئ

 »

 :ادڭىنۇب ،ۇدىلىنىللوق ەدىرئىاد ڭەك ۇمرىزاھ لاقام ۇب .نەكتەسرۆك ىنرەئ ىكىدىمۇقئۇ سنىج ىزۆس

«

 ۇمىسلوب رۈكڭئۆ

نۇسلوب ڭىرئې ۇمىسلوب قىيئې ،نۇسلوب ڭۈيئۆ

 »

ق نىدىشۇلوب اتقۇلۇخ ،تەرۈس ىسياق ،شۇنۇقوچ ەچرلاۇغىراق ەگىشىك رەئ كەدىكىدنەگېد

 پارىتئې ىنئۇ رەزەنيىئتە

ۇللۇت  اھنەت  نىدڭىنئۇ  ،ىقىلسامىشاي  پىنىقېب  ،پىلىب  ڭوچ  ۇمىنرەئ  ناماي  ىلىت  ڭىنىشىك  لايئا  ،ەدىلكەش  دىقنەت  اقشاراق  پىسساپ  كەتشىلىق

 ڭىنشۈتئۆ  اتق

.نەگرەب پۇتۇروي ىنتەقىقەھ كەدىكىللەزۋەئ

 

2.2

. 

لاقام قلەخ رۇغيئۇ

-

ىمۇقئۇ ىشىك ،مەدئا ەدىرىللىسمەت

 ىكىد

«

رەئ

 »

 

 نايۇب نىتخىرات كەدنەكتئۆ پەد ادىشېب ڭىنىلاقام

«

رەئ

 »

 ەنەي نىدىنەم ڭەك ادىلىت رۇغيئۇ ىزۆس

«

ىشىك ،مەدئا

 »

 ڭىنۇب .ناغلىنىللوق ەدرەلىنەم نەگېد

لاقام قلەخ رۇغيئۇ ىسىداپئى

-

 ،ىكۇش اتقۇن كىلشىگېت اقشىلىق تەققىد .رۇدڭەك ىتىياھان ەدىرىللىسمەت

«

رەئ

 »

 ىزۆس

 اغڭىنئۇ ەدنەگلەك ادىمۇقئۇ ناسنئى ،ىشىك ،مەدئا

ۇدىلېك  ادرلامۇقئۇ  كەدنەگېد  قلەخ  ،ىشىك  ،ناسنئى  ،مەدئا  لۇقون  نىتساملۇشوق  ىنۇمزەم تەلسىخ  ،تەپۈس  ىشخاي ىكاي  ىمۇقئۇ  سنىج  قادناقچېھ

 رىب  ىزەب .

 ادىرىلمىسىق

«

رەئ

 »

لاقام ،ۇمىسلوب نەگلەك ەتتەپۈس يىباجئى

-

 ىكىدلىسمەت

«

رەئ

 »

س

 رەلزۆس ىچۈگىلتەپۈس اقشاب ىكلەب ۇديەمىلىداپئى ىنتەپۈس لىخ ۇش ەدىزئۆ ىزۆ

 :نەلىسەم .ۇديەلتەپۈس ىنئۇ پىلېك ادىدلئا ڭىنئۇ

«

سەملئۆ رەئ نەگېي ىنىمېغ ڭىنلەئ

 »

 ىكىدلاقام نەگېد

«

رەئ

»

لەئ ،ڭىنقلەخ ،ڭىن

-

 ناغىديەي ىنىمېغ ڭىنترۇي

 ىكىلنەكئى مەدئا ىشخاي

«

نەگېي ىنىمېغ ڭىنلەئ

»

 

لاقام قلەخ نەگلەك پىتېي ەچىغزىمىناماز ىقرىزاھ .نەگنەلىداپئى قىلىقرئا كەلۆب نەگېد

-

 رەزەن ەگزىمىرىللىسمەت

لاقام  ىكىدنۇمزەم  ەچناقرىب  ىكىدنەۋۆت  قاسلاس

-

  ەدزىمىرىللىسمەت

«

رەئ

  »

 ادرلامۇقئۇ  كەدنەگېد  قلەخ  ،ناسنئى  ،ىشىك  ،مەدئا    ادلاھ  قىنئې  ىتىياھان  ڭىنىزۆس

نىكىلنەگلەك

.زىميەلەتېي پىلىب ى

 

1

لەئ  )

-

  ەدرەللىسمەت  لاقام  مىسىق  رىب  ىكىدىسىرغوت  ترۇي

«

رەئ

  »

  ىزۆس

«

ىشىك  ،ناسنئى  ،مەدئا

  »

لەئ  نەلىب  ناسنئى  ،پىلېك  ەدىسىنەم

-

 ڭىنترۇي

لەئ ڭىنرلاناسنئى ،ىقىلناغىدياملوب لەئ زىسمەدئا ىكاي مەدئا زىسلەئ ،ىشىنىلغاب سەچرەبمەچ

-

ەدىقەئ اغىترۇي

-

لىق رىجەئ

لەئ ،ىشى

-

 ناسنئى نەلىب ىرىدقەت ترۇي

:نەلىسەم .نەگرەب پۇتۇروي ىنتەقىقەھ كەدىقىلشىنىلغاب ەتىساۋىب ڭىنىرىدقەت

 

.)رەي( رۆگ ىنرەئ ناغىلشات ىلئې ،رەي ەرۆب ىنيات ناغىلشات ىسىنئا

 

.ىشخاي رەي نەگىمنئۈ ھايىگ نىدرەئ نەگىميۆس لەئ

 

ىريئا نىدىتخەب رەئ ،اسلىريئا نىتتىخەت لەئ

ىتخەب ڭىنلەئ( .رلا

-

).ىتخەب ڭىنرەئ

 

.قاترئو لام ەگرەئ ناماي ،قاترئو لەئ ەگرەئ ىشخاي

 

.ادىسىرئا لەئ ىلىخرەس ڭىنرەئ ،ادىسىرئا لۈگ ىلىخرەس ڭىنلۈگ

 

رەئ نەگيۆس ترۇي

-

.خەرەد راب ىسىۋېم

 

2

لاقام مىسىق رىب ىكىدىسىرغوت تەقىقەھ ،مىلىب ،ىتىيىلەمەئ شۇمرۇت )

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

»

 

 شۇمرۇت ىنرەلىشىك پىلېك ادىمۇقئۇ ناسنئى ،مەدئا ىزۆس

مىلئى ،شۇنوت ىنتەقىقەھ ادىنايرەج ىتىيىلەمەئ

-

:نەلىسەم .ۇدىرېب ەيىبرەت ادىسىرغوت شۇرۇتشلالۇماكات ىشخاي ىنىزئۆ ەتتەھەج يىۋىنەم ەۋ يىددام ،شۇلوب كىلمىلىب

 

408 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 رەئ ناغڭام ىسىچېك ،اقسىق ىرمئۆ ڭىننلاىي ناغڭام ىزىدنۈك

.اقسىق ىرمئۆ ڭىن

 

.تاناق ەگرەئ مىلىب

 

.نەۋۆت ىزۈي ڭىنرەئ كىلمىلىب ،نەۋۆت ىشېب ڭىنچاغاي كىلشىمېي

 

.رەي ناقساب نەمەئ    رەئ زىسدۈمئۈ

 

.سەملەك اغىقۇشئو ايرەد ڭىنرەئ نەگنەلدۈمئۈ

 

3

قلاخەئ  )

-

شۈرۈي  ،تەلىزەپ

-

لاقام  مىسىق  رىب  ىكىدىسىرغوت  شۇرۇت

-

  ەدرەللىسمەت

«

رەئ

  »

  ىزۆس

 ادىتاياھ  ماشاي  ىنمەدئا  پىلېك  ادىمۇقئۇ  ىشىك  ،مەدئا

قلاخەئ

-

شۈرۈي  ،شىشىلنۇغيئۇ  ەگىرىلمەچلئۆ  تەلىزەپ  كىلىشىك  ،شۇلوب  كىلتەلىزەپ

-

 پۆك  قىلراتاق  ىكىلكەرېك  شىلىق  شئى  ەچىيوب  ىقلاخەئ  رۇغيئۇ  ادىشۇرۇت

:ۇديەلەيىبرەت نىدرەلپەرەت

 

( رەئ نەلىب ىقلاخەئ ،ىشخاي رەي نەلىب ىلۇسوھ

.)ىشخاي

 

.ىنىگلئۆ ىنىغلايئۇ ڭىنرەئ ىشخاي ،ىنىغنۇس ىنىگلىگئې ڭىنياغرئى

 

.نىدىچمەلىت يۇگتەماشۇخ سامقىچ رەئ ،نىدىچمەلەق رەسئۆ خەرەد نەگيۆس كۆك

 

.ساميوق تەپ ەگرەئ ىشخاي رەئ ىشخاي

 

.)كەرېك( زۇت اقشئا ،كەرېك زۈي ەگرەئ

 

4

ام مىسىق رىب ىكىدىسىرغوت قىلنادان ەۋ قىللىقئا )

لاق

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 ىزۆس

«

ىشىك ،مەدئا

 »

مان پىلېك ەدىسىنەم

-

 كىليىمىدئا ڭىنشاشاي زىسناشىن

رىجەئ نەكئى ناغىشاي ،شۇلوب اناد ،لىقئا ىنرەلىشىك ،پۈرۈتتەئ سكەئ ىنىقىلناغىدىلىناس تەراقاھ نۈچئۈ

-

مان نەلىب كەگمەئ

-

 .ۇديەلكەتېي اقشاشاي پۇرۇدلاق ناشىن

:نەلىسەم

 

ناغىملاتئا

 

.ىشخاي ڭۆد ناغلاتئا نىدرەئ

 

.رەرۆك نىدىتئې رەئ ناغىملاتئا

 

5

شئى )

-

لاقام مىسىق رىب ىكىدىسىرغوت كەگمەئ

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 كەدىقىلناقتاراي ىناينۇد ڭىنكەگمەئ ،پىلېك ەدىسىنەم ىشىك ،ناسنئى ،مەدئا ىزۆس

شەلرىدەق  ،شۈيۆس  ىنكەگمەئ  ىنرەلىشىك  ،پۇتۇنوت  ەگرەلىشىك  ىنتەقىقەھ

 شىتىراي  ىنىتىممىق  كىلىشىك  قىلىقرئا  كەگمەئ  ،شۇلوب  ناچشىنىدزئى  ،ناچشىرىت  ،

:نەلىسەم .ۇديەلەيىبرەت ادىسىرغوت

 

.)رلاۋات( ىنرەئ كەگمەئ ،رلاۋات ىنرەي پاتپئا

 

.رلاىنوت نەلىب ىكىگمەئ ەگلەئ رەئ

 

.)رەرىكۆك( رەئ نەلىب كەگمەئ ،رەرىكۆك لات ادۇس ەچمات

 

كېم نىدرەئ نەگىمىلشئى

.ىشخاي ۇخوت نايى

 

.)سامىرېق( رەئ ەگنەگىلشئى ،سامىرېق رەي اغناغىرېت

 

لاقام قلەخ رۇغيئۇ مىسىق رىب ناققىچ اغىرۇتتئو ەدىتىسقەم شەلەيىبرەت نىتتەھەج ىسياقرەھ ىنرەلىشىك اقشاب نىدرەلىكىدىرۇقۇي

-

 ،ەدىرىللىسمەت

«

رەئ

 »

لاقام كۈلزۆس

-

 ىكىدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

دئا نەگىلىداپئى ىزۆس

 ناغلوب شادىنەم اغىمۇقئۇ ىشىك ،مە

«

ناسنئى ،مەدئا ،ىشىك

 »

 ڭەك ۇمرەلزۆس شۈرۈي رىب كەدنەگېد

:نەلىسەم .ۇدىلىق نەيامان ىنىرادىتقئى شەلىداپئى ڭىنىلىت رۇغيئۇ ،پىلىنىللوق

 

.نەلىب زۇت ىتىممىق ڭىنشئا ،نەلىب زۆس ىتىممىق ڭىنمەدئا

 

.نەلىب ماداب ەتسىپ ،نەلىب مەدئا مەدئا

 

.رلاوب رەھۆگ ىقىيام ەگۆت ەسلەك تەمئا ەگىشىك

 

.رازىب نىدىنامۇناخ ،ازئى ناغلىق ەگىشىك

 

.ۇدىتىشقاق مەغ ،ۇدىتراشاي دۈمئۈ ىنناسنئى

 

«

ىناۋىد رلالىت يىكرۈت

»

 :اد

«

)سامىرېق زېت مەدئا قۇلشۇمرۇت قوت( .سامىراق كۇباش رەئ غىلغىچئا

»

 ،

«

ەئ اسقىتات رەئ ،رىچنۇي شئى اسقىتات چىلىق

 .رىچنۇت ت

)ۇدىنىغلۇب  ىدۇجۇۋ  اسشلاتاد  مەدئا  ،ۇدىلۇزۇب  شئى  اسشلاتاد  چىلىق(

»

  ،

«

)سەملئۆ  رەئ  ،ەسلىب  مئى(  .سەملئۆ  رەئ  ،اسلوب  مئى

  »

لاقام  نەگېد

-

 رەللىسمەت

لاقام ۇب .نەگنەلىرىتاخ

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 ىزۆس

«

ناسنئى ،ىشىك ،مەدئا

 »

ليىمىدئا ،پۇلوب نەگلەك ادرلامۇقئۇ كەدنەگېد

 ەۋ شىرىقىچ چۈك نۈچئۈ شىتېي ەككى

اپ  ىنىدۇجۇۋ  ،ىبلەق  ،ىشۇلوب  ناغىديلاارۇت  ەدىزۆس  ،ىشىلىتنئى  اقشۇمرۇت  قۇلقوت  ڭىنىشىك  ،پىلىتىسرۆك  رلاىتقۇن  كىلشىگېت  اقشىلىق  لەمەئ

 ،لىقئا  ،ىشۇتۇت  ك

ئو ەدلىكەش كىلتەربئى ەۋ قىلرلاىق لىياق ،اقسىق رلانۇمزەم كەدىكىلكەرېك ىشۇلوب رايشۇھ

.ناغلۇيوق اغىرۇتت

 

3.2

.

 

لاقام قلەخ رۇغيئۇ

-

 ىكىدىمۇقئۇ ىرىلتەپۈس تەلىزەپ يىناسنئى كەسكۈي ەدىرىللىسمەت

«

رەئ

»

 

لاقام  قلەخ  رۇغيئۇ  ىزەب

-

  ىكىدىرىلتسىكېتنوك  ڭىنىرىللىسمەت

«

رەئ

  »

  ،نىدىنەم  ڭەك  ىزۆس

«

 ،كىلرەۋرەپنەتەۋ  ،كىلرەۋرەپقلەخ  ،كىلرەۋرەپناسنئى

  ،كىلىنادرەم  ،كىلدرەم

قۇلرۇتاب  ەۋ  قۇلرۇيەغ

  »

 ەدىسىنەم  شىتىسرۆك  ىنىشىك  ەگئى  ەكتەپۈس  ۇش  ەۋ  ىرىلتەپۈس  تەلىزەپ  يىناسنئى  ىشخاي  نەگىلپۆك  قىلراتاق

لاقام ،ىكۇش ىكىلشىگېت اقشىلىق تەققىد ،ۇدىلىنىللوق

-

 ادىتئىاراش تسىكېتنوك ڭىنلىسمەت

«

رەئ

 »

ەلىزەپ ۇش ەۋ ىنرەلتەلىزەپ ،تەپۈس ىشخاي يىناسنئى ىزۆس

 ەگئى ەكت

ئۇ نەگېد ىشىك ،مەدئا ىكىدلاھ لۇقون لاقادنۇش مەھ ۇدياملوب ىسىنەم ىكىلەۋەت سنىج قىنئې ادڭىنئۇ ەدنەگلەك ادىمۇقئۇ شۈرۈدلىب ىنىشىك

 پىنىلىداپئى لاىدمۇق

 ۇمياملۇشوق رەلىرابئى زۆس ىچۈگىلتەپۈس اغىدلئا ،نىتسامرۇت

«

رەئ

 »

ي ،تەپۈس ىشخاي راتاق رىب نىدىزئۆ ڭىنىزۆس

 ىنۇب .ۇدىرۇت پىنىلىدۋەگ ىرىلىنەم تەلىزەپ كەسكۈ

:نىكمۇم شۈرۆك نىدرلالاسىم ىكىدنەۋۆت

 

1

لەئ )

-

لاقام مىسىق رىب ىكىدىسىرغوت ترۇي

-

 نەگلەك ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

لەئ ىزۆس

-

لەئ ،ناغىدىيۆس ىنترۇي

-

ترۇي ،پىلىق شئى نۈچئۈ ىقلەخ

-

 ەگىمۋەق

ادياپ

-

ىللىچقىلەخ ناغىدىلېك پىلئې تەئەپنەم

:نەلىسەم .ۇدىلېك ادىمۇقئۇ شىتىسرۆك ىنرەلىشىك ەگئى اقھور لىخ ۇش ەۋ رەلتەلىزەپ قىلراتاق كىلرەۋرەپناسنئى ،ق

 

 .پەن ەگلەئ نىدرەئ ،پەن ەگلەئ نىدلەئ

 

.كەرېك رەئ نۈچئۈ لەئ

 

.نەسىلوب رەي ڭاسىملوب ،نەسىلوب رەئ ڭاسلوب ىسىلاب ڭىنلەئ

 

ەئ ناقتاراي لەئ ،ەسشۈچ نۈك اغىشېب لەئ

.رەلېك ر

 

409 

Mihrullah TEVEKKÜL/Uygur Halk Makal ve Temsilleridiki “Er” Sözü ve “Er” Obrazi Togrisida 

.لوب رەي اسىملوب ،لوب رەئ نۈچئۈ لەئ

 

2

تەريەغ مىسىق رىب )

-

لاقام ىكىدىسىرغوت تەيىنۇناق ەۋ تەقىقەھ ،كىلىنادرەم ،كىلدرەم ،قۇلرۇتاب ،تەراساج

-

 ىكىدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

لاقام ۇش ىزۆس

-

 رھەق  ،قۇلرۇتاب  ناغلوب  ىسىنەم  يىزىكرەم  ڭىنەيىدئى  ناغلوب  ىچكەمىلىداپئى  رەللىسمەت

تەريەغ  ،قىلنامى

-

 ،كىلدرەم  ،كىللىچتەقىقەھ  ،قىلناچشىرېت  ،تەراساج

 يىناسنئى كەسكۈي .ۇدىلېك ادمۇقئۇ نەگېد ىشىك ەگئى ەگرەلتەپۈس ۇش ىكاي رەلتەپۈس نەگىلپۆك قىلراتاق قىلىچون ،كىلكەكرەئ ،كىلىنادرەم

 ىكىدىمۇقئۇ رەلتەپۈس

«

رەئ

 »

لاقام ڭىنىزۆس

-

خاي كەدىكىدىرۇقۇي ەدرەللىسمەت

:نەلىسەم .ۇدىلىرۆك پۆك ڭەئ ىشىلېك ەدىرىلىنەم رەلتەپۈس ىش

 

.لاغاچ رىش ىنىگزئۆ ،ڭاسىلغاچ رەئ ىنڭۈزئۆ

 

.سەمەئ ىشئى ڭىنرەئ شئى ناسئا

 

.رلاىتئا رىش ادىشېي قىرىق ،ناغلاتئا رەئ ادىشېي زۇتتئو

 

لااب ،رەرۈتۆك رەي ىنقىلرىغئې

-

.رەرۈتۆك رەئ ىنازاق

 

ەگرەي ناغىمتاپ لاچئا ىككئى

 

.راغىس رەئ زۈي ىككئى

 

.لالات ەدىچئى قىلىچرىغئې ىنرەئ

 

.ىسىدەۋ ناغلىق رەئ ىنرەئ ،ىشىدرەگ ناغلىق پاد ىنپاد

 

3

كۈلمئۆ )

-

 مىسىق رىب ىكىدىسىرغوت قىلقانئى

«

رەئ

 »

لاقام كۈلزۆس

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 ،ناغىديەي ىنىمېغ قلەخ ،ناغىديلاىقاي ىنكۈلمئۆ ەۋ قىلقانئى ،ىزۆس

تئى ىنماۋئا

:نەلىسەم .ۇدىلېك ادىمۇقئۇ ىشىك ەگئى ەكتەلىزەپ ۇش ىكاي تەلىزەپ ىشخاي ناغىدىلىق تەمزىخ نۈچئۈ مۋەق ،پىت كېللوك ،ناغىدىرۇتشلاقاپىت

 

.راقاي ەگرەئ ناققاي ەگلەئ

 

.ەكچئۆ ڭىم ادىرغاب رەئ ،ەسشۈچ نۈك اغىشېب لەئ

 

.ادىنيوق ڭىنلەئ ىشئى ڭىنرەئ ،ادىنيوب ڭىنرەئ ىشئى ڭىنلەئ

 

پۆك

.)نەسىلوب( رەي ڭاسلىريئا نىتپۆك ،نەسىلوب رەئ ڭاسلۇشوق ەك

 

4

رىجەئ )

-

لاقام ىزەب ىكىدىسىرغوت قىلىچناقھېد ،شئى ،كەگمەئ

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 ەدمەھ ھور قىلناچشىنىدزئى ەۋ قىلناچشىرېت ،قىلناچكەگمەئ ىزۆس

  ەدىتىۋۆن  زئۆ  .ۇدىلېك  ادىنرئو  ىمان  تەپۈس  ڭىنرەلىشىك  ەگئى  اقھور  ۇش

 ەگىزئۆ  ىنىرىلىنەم  كىلىنادرەم  ،قىللىچپىت كىللوك  ،قۇلرۇتاب  ،قىللىچقلەخ  ،قىلناچكەگمەئ

.ۇدىلوب نەگرۈدڭىس

 

.ەدرەي ۇش ىنېن ،اسلوب ەدەن رەئ

 

.)تەننىز( رەت نەلىب كەگمەئ ەگرەئ ،تەننىز رەي نەلىب تاناق اقشۇق

 

يئا( نىدرەي ڭەسېد يلائا لۇسوھ ،املىريئا نىدلەئ ڭەسېد يلاوب رەئ

.)املىر

 

.تەۋۆن رىب ەگرەي ،تەۋۆن رىب ەگرەئ

 

.ەمېد ۇدياملوب رەي ىنقىلزاس ،ەمېد ۇدياملوب رەئ ىنزات

 

.)سەمەئ( رەي ناغىمقىچ شئا ،سەمەئ رەئ ناغىتخام ىنىزئۆ

 

«

رەئ

 »

لاقام مىسىق رىب ناغىدىلېك ادىنرئو ىرىلىگلەب تەپۈس يىباجئى كەسكۈي ىزۆس

-

مىسئى قىنئې نىتقىنئې ەدرەللىسمەت

 

 تەپۈس ىكىدىنەم يىباجئى ،سەمەئ

:نەلىسەم .ۇدىلېك پۇلوب

 

.رەلئۆ نۈچئۈ ىلئې ،پۇلۇغۇت نۈچئۈ ىزئۆ تىگىي رەئ

 

.ىشئى ڭىنىشىك رەئ قىلىشخاي اققىلناماي ،ىشئى ڭىنىشىك رەھ قىلىشخاي اققىلىشخاي

 

.ىشىك رەئ رەتئۆ نەتپۇخ ،ىشىك رەھ رەتئۆ تادماب

 

ب تئا ىنىنىمتاپ ڭىنىمترات رىدناچ

رەئ ،رەلى

-

.)رەلىب( ترۇي ىنىردەق ڭىنتىگىي

 

.ىشىك رەئ ۇدىلاۋىغېي ،ىشىك رەھ ۇديىرېت قىرېت

 

.ىشىك رەئ رلائا اغڭاراب ،ىشىك رەھ رلااس مۈزئۈ

 

)قىللىچقلەخ( .ساملوب راخ لەئ ەدرەي راب رەئ ،ساملوب راخ رەئ ەدرەي راب لەئ

 

لاقام ىكىدىرۇقۇي

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 ىزۆس

«

شىك ،تىگىي

مەدئا ،ى

 »

 ،پىلېك ادىنرئو تەپۈس ناغىديەلتەپۈس ىنرلامىسئى نەگېد

«

 ،درەم ،ىچون ،رۇتاب

كىلتەراساج ،كىلىدارئى ،كىلتەريەغ ،كەكرەئ

 »

.ناغلىق ەداپئى ەدىزئۆ ىنىمۇقئۇ ڭىنرەلتەپۈس نەگېد

 

«

كرۈت تىتاغۇل ۇناۋىد

»

 :ەد

«

 ڭىنرەگئې ،رىب ىزۆس ڭىنرەئ( .چئۈ ىكۆك رەدەئ ،رىب ىزۆس رەئ

).چئۈ ىكۆك

»

 ،

«

 اتئا ەسدەرەئ لۇغئو ،رۇنىت تئا استاتئا تات

).رۇنىت اتئا اسلوب رەئ لۇغئو ،رۇنىت تئا اسلوب تئا يات( .رۇنىت

 »

لاقام نەگېد

-

لاقام ىككئى ۇب ،ىكزىميەلەتېي پۈرۆك ،پۇلوب نەگنەلىرىتاخ رەللىسمەت

-

 ىكىدلىسمەت

«

رەئ

 »

 لۇقون ىكاي ادىمۇقئۇ سنىج ىزۆس

«

ىشىك ،مەدئا

»

 

 ۇش ەۋ رەلتەپۈس ەۋ تەلىزەپ يىناسنئى كەسكۈي نەكتئۆ پەلزۆس ادىرۇقۇي زىب ،نىتسەملەك ادمۇقئۇ نەگېد

.نەگلەك ادىمۇقئۇ ىشىك ەگئى ەكتەپۈس

 

3.

 

لاقام قلەخ رۇغيئۇ

-

 ەدىرىللىسمەت

«

رەئ

  »

 ىزاربئو

 

لاقام  رۇغيئۇ

-

ڭىنىسەيىگولىدئى  يىللىم  ،ىرىھۋەج  ڭىنىتايىبەدەئ  زىغئې  قلەخ  ىرىللىسمەت

 

 سكەئ  كىلشىنىشۈچ  ادلىت  پابىممئا  ،ەدلىكەش  ماچخئى  ڭەئ

لاقام .رۇدىشىتئې

-

 رۇت ەۋ ىشىراق اينۇد ڭىنىرىلىشىك تەللىم ناغلوب ەۋەت ىزئۆ ،پۇلوب ەگئى ەككىلىۋىپەسلەپ رۇق ڭوچ ،قىلزاربئو ،ماچخئى ،اقسىق رەللىسمەت

 شۇم

ەلىداپئى قىلناج ەۋ ماچخئى نەلىب قىلىتسئۇ ىتىياھان ىنىشىراق

لاقام ،اقچاغلوب قادنۇش .ۇدىرېب پ

-

 تەممىق ڭىنىقلەخ تەللىم ۇش ،قىلىقرئا شىلىق زىلانئا ىنرەللىسمەت

لاقام قلەخ رۇغيئۇ .نىكمۇم شىلىۋىرۆك ىنىسەيىستىزوپ كىلىشىك  ەۋ ىشىراق

-

 ناغىديەللەگئى ىنقاملاس نەييەئۇم ەدىرىللىسمەت

«

رەئ

 »

 رەئ پىلئې ەگىچئى زئۆ ىنىزۆس

ىغېب اغىسىمېت

لاقام ناغنلاش

-

لاقام قلەخ رۇغيئۇ اغىدلئا زئۆ رەللىسمەت

-

لاقام قلەخ رۇغيئۇ .ۇديەلەرېب پەلىداپئى ىنىزاربئو رەئ ىكىدىرىللىسمەت

-

 رەئ  ەدىرىللىسمەت

لاقام ،ىزاربئو

-

 ىكىدلىسمەت

«

رەئ

 »

 رۇدىگئى ەككىلىدىھلائا كىلىرئىاد ڭەك ،پەككەرۇم نەلىب ىقىلناچملاتاق پۆك ڭىنىسىنەم ىزۆس

.

 

1

  نەكتەئ  سكەئ  ىمۇقئۇ  سنىج  )

«

رەئ

  »

لاقام  كۈلزۆس

-

 ىتايىبەدەئ  زىغئې  قلەخ  ەۋ  زىمىرىلرەسەئ  كىسسلاىك  اقشاب  ىنرئو  ڭىنرەئ  ەدىرىللىسمەت

 ىكىدناس زئا ىتىياھان .ناغلۇيوق اغنۇرئو نۈتسئۈ ەجىرەد رىب نىدىنرئو رلالايئا شاشخئو ەگىكىدزىمىرىلەسەئ

«

 ۇمئۇ ،ناغىمقىچ نىدرەي لايئا

 ۇمرەئ ،ىسىلاب ڭىنرەئ

.ىسىنئا  ڭىنئۇ  لايئا  نەگىمشۈچ  نىت كۆك

  »

لاقام  كەدنەگېد

-

رەئ  ەدرەللىسمەت

-

 رەئ  ەدىرىلىچنىپۆك  اقشاب  ۇمىسلوب  نەگلۈرۈتشەلنەييەئۇم ىنرئو  ڭىنىسىلىككئى  لايئا

410 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

  ناغلۇيوق ادنۇرئو نارمۈكۆھ ،نۈتسئۈ نىدرلالايئا لىچزئى ىزاربئو

«

ياۋ اغىلاھ ڭىننۇتوخ زىسرەئ

»

 ،

«

غاب زىسلۇبلۇب نۇتوخ ناغلىريئا نىدرەئ

»

 ،

«

ىسۇقتىزئې ڭىنرەئ

-

نۇتوخ

»

 ،

«

)قوي( ىتەس ڭىنرەئ ،قوي ىزۈت ڭىنتەگۆس

»

 ،

«

)قوي ى  يىگئۆ( ڭىنرەئ اغنۇتوخ ،قوي ى  يىگئۆ ڭىنرەت ەگرەي

« »

رەرۆك شۈچ زىق قىرىق ەسگەت ەگرەئ زىق رىب

 »

قۇچئو كەدنەگېد

-

ىنرلالايئا قىلىقرئا رلاناياب ەراكشئا

 .نەگنەلتىكەت ىقىلناغىدىرۇت ادنۇرئو نەۋۆت ،ىچۇغنىقېب ،زىجئا نىدرەلرەئ ڭ

 

لاقام

-

تىيىئمەج رۇغيئۇ ،نىتساملوب ىشىراق لۇقون ڭىنسىخەش ەچچەنرىب ىشىلۇيوق ەككۈلنۈتسئۈ ڭىنىزاربئو رەئ نىتتەھەج قىليىمۇمئو ەدرەللىسمەت

 ەدى

كۈلزۈيىمۇمئو ىكىدىققەھ رەلرەئ ناقتاۋىلېك پىنىلقاس

 

رەئ رلارۇغيئۇ ،ەچىغرىزاھ پىترات نىدمىدەق ىكنۈچ .رۇتشاراق ەۋ اھاب

-

 نىدىتقۇن ناغىمىشخئو ىنىتىيىئمەج لايئا

ەكتەك پىترات زىتلېي رۇق ڭوچ اغىڭئې ڭىنىتىيىئمەج رۇغيئۇ لۈكتۈپ مەھ ۇب .نەگرۈدنەللىكەش ىنەيىدئى ەۋ شاراق لىخ ۇب قىلىقرئا شىتىزۆك

لاقام قلەخ رۇغيئۇ .ن

-

لىسمەت

 ىنرئو ڭىنرلالايئا ەدىرىل

«

لەكشېپ اغىشېب ڭىنرەئ ،لەكشئى ىشىك نۇتوخ

 »

 اتتىقاۋ رىب نەلىب شىيېد

«

نۇتوخ ۇمناغلىق رەي ىنرەئ ،نۇتوخ ناغلىق رەئ ىنرەئ

 »

 ەچىسكەئ ڭىنئۇ ،اسلوب نەگنەلىداپئى ەدىچئى رلاشاراق كىلتەيىددىز ەۋ لامتاق كەتشىيېد

«

دۇخ مىرېي ڭىنىشىك نۇتوخ ىشىك رەئ

ىسا

»

 ،

«

 ،نەلىب ىرەت ىردەق ڭىننان

نەلىب رەئ ىردەق نۇتوخ

»

 ،

«

رەي ىتىناق رەئ ،رەئ ىتىناق نۇتوخ

 »

لاقام قىلراتاق

-

ناغنىلىق ەگئى ەككۈلنۈتسئۈ قەلتۇم ىنرئو ڭىنرەلرەئ ەدرەللىسمەت

2

 .

 

يىققەرەت  كىلىگئى  يئىامىتجئى  ەدرۋەد  ىكمىدەق  :نىكمۇم  شىنىشۈچ  كەدىكىدنەۋۆت  ىنىبەۋەس  ڭىنۇب

 

 نەلىب  ىشىنىللىكەش  ڭىنىتىيىنەدەم  مىرېت  ،پىلىق

 .ناغنلايئا ەگىسەبنەم ماشاي قىلساسئا پلارىغئې ىقىملاس ڭىنقىلىچناقھېد

«

 نەلىب رەلرەئ نىدىبەۋەس مىھۇم ڭىنىشىرىگزئۆ اغىغۇرئۇ تەمەج اتئا ڭىنىغۇرئۇ تەمەج انئا

 شۈرۈگزئۆ ادىنرئو ىكىتشىرىقىچپەلشئى يئىامىتجئى ڭىنرلالايئا

 ەگىتسئۈ رەلرەئ نەساسئا ىنىرىلكەگمەئ شىرىقىچپەلشئى شاشخئو اققىلىچىۋراچ ،قىلىچناقھېد ،ناغلوب

ەگىشۈسئۆ ڭىنىنرئو ڭىنرەلرەئ ......نەگرۈتسئۆ ىنىنرئو ىكىتتەمەج قىلشادقۇرئۇ ڭىنرەلرەئ ادلاھ رەررەقۇم لاھ ۇب ،اقچاغلوب ناغىدىلئا

 

 ەدرەلىلئىئا پۈج ،پىشىگەئ

ادلاھ يىجىردەت

 

نۇش ...نەگرەگزئۆ اغىغۇرئۇ تەمەج اتئا تەمەج انئا ،اغىقۇقوھ قىلىتئا ىقۇقوھ قىلىنئا ،اقشىلىق ساسئا ىنىسىتئا شىلىق ساسئا ىنىسىنئا

 كەدڭى

ەگنەلكىت ىنرئو قىلنارمۈكۆھ ڭىنرەلرەئ

( ن

ىخىرات اينۇد ەچىقسىق

---

 -

ىمسىق ناماز ىكمىدەق

 ،

1989

 :

45

-

46

-

رەلتەب

) 

نرەلرەئ كىلبەۋەس ۇش

 ىنرئو ىكىتتەيىئمەج ڭى

  ىناتساد  قىلنامىرھەق  نىدرلاتاپسئى  امزاي  ىكىدناماز  ىكمىدەق  ڭەئ  .ناغنلاغۇلئۇ  اتتەھ  ،نەگنەلزىزەئ  ،نەگنەلتەمرۆھ  پۈلۈرۈتۆك  ىرۇقۇي

«

ەمانزۇغئو

»

 ناغىدياراق  ەگ

قەۋ ناتساد نىدىكىلنەگنەلرىۋسەت ەتتەپۈس ىھلائى ،پۇلۇغۇت پۇلوب كەكرەئ ڭىنناخزۇغئو اسلوب

 ۇش مەھ ىنىقىلمىھۇم رەدەقەن ڭىنىلور رلاسنىج كەكرەئ ەدىكىلە

لاغۇلئۇ ىنسنىج كەكرەئ لاىدىچۇقساب شۇيوق مەدەق ەكتەيىئمەج يىپنىس ،نىدىقىلىچداقىتئې تەئىبەت يئىادىتپئى ڭىنزىمىرىلتادجەئ ىكىدرۋەد

 شۈنۈپلەت اغڭىنئۇ ەۋ ش

.زىمىلىق سېھ ىنىكىلنەگرۈدلىتېي ىنىشىراق

 (

ىلئا ەمۈج

م

 ،

2008

) 

 ڭىنرەلرەئ ەدىرىسەت ڭىنرەلمۈكۆھ ەۋ داقىتئې يىنىد نىيېك نىدناغلىق داقىتئې اغىنىد ملاسئى رلارۇغيئۇ

 ىرۇقۇي ەجىرەد رىب ەنەي ىنرئو

 

 :ادىسىرغوت ىققەھ ىكىدىتسئۈ ڭىنلايئا ڭىنرەئ .نەگلۈرۈتۆك

«

< :ۇديەد قادنۇم پىلىق تەياۋىر ۇھنەئ ۇھلالەيىزھەر ەريەرۈھ ۇبەئ

 رەبمەغيەپ

سكەش ،ماسلوب ناغىريۇب اقشىلىق ەدجەس )نىدىسىزۈي شىلىق تەمرۆھ( ەگىشىك رىب ەنەي ىنىشىك رىب نەم رەگەئ ،نەگېد قادنۇم ملااسسىھيەلەئ

 ەگىرئې ىنىشىك لايئا زى

ناغلىق تەياۋىر يىزىمرىت _ >.مىتيۇريۇب اقشىىق ەدجەس

»

 (

ھىلاس تەممەھۇم ەرىزەن ،مىجاھ ھىلاس تەممەھۇم

 ت

،ىسىمىجرە

  

211

-

 ،تەب

285

-

سىدەھ

) 

 كەدنەگېد

ىقەئ ڭىنىقلەخ رۇغيئۇ ەدىسىجىتەن ڭىنىرىلرىسەت داقىتئې ەۋ رۈتلۈك ۇب نەگنەللىكەش نايۇب نىتخىرات .نەگنەلزۆس رەلسىدەھ ،مۈكۆھ يىنىد

ل

-

 ىرىھۋەج ڭىنىتىساراپ

لاقام شىملوب

-

 ىزاربئو رەئ ەدرەللىسمەت

«

ۇخ مىرېي ڭىنىشىك نۇتوخ ىشىك رەئ

ىساد

 »

.ناغنىلىق ەگئى ەككۈلنۈتسئۈ كەسكۈي كەدنەگېد

 

2

«  )

رەئ

  »

لاقام  نەكتەسرۆك  ىنرەئ  ىكىدىمۇقئۇ  سنىج  ادلاھ  قىنئې  ىزۆس

-

اتئا  ڭىنرەلرەئ  ەدرەللىسمەت

-

 نۈچئۈ  ىرىللاب  ،ىنلاغئو  كەكرەئ  نۈچئۈ  ىسىنئا

سىلئىئا نەلىب ىرىلتەپۈس ىشخاي كەتشۇلوب رەئ ىشخاي نۈچئۈ ىلايئا ،اتئا ىشخاي

 لەمەئ اغىقلاخەئ ەلئىئا ،پلانۇرئو ىشخاي ىنىرىلتەيىرۇبجەم ،ىشىلىق كىلتخەب ىنى

 ۇبجەم كەدىقىلمىزلا ىشىرۈدلىتېي ىشخاي ىنىزئۆ نىدرەلپەرەت ىسياقرەھ ەدمەھ ىكىلكەرېك ىشۇلوب ناغىدىلېك پىلئې تخەب ەگىسىلئىئا پىلىق

 ىرىلتەيىلئۇسەم ،تەيىر

لئىئا  ڭىنرەلرەئ  ،پىلىرېب  پىتىسرۆك

 ىزاربئو  كەتشۇلوب  ىچۈك  يىساسئا  ڭىنشىرىقىچپەلشئى  يئىامىتجئى  ەۋ  ىكۈرۋۈت  ڭىنىلئىئا  ،ىنرئو  ەدىھلائا  ىكىتتەيىئمەج  ەۋ  ە

:نەلىسەم .نەگلۈرۈدنەلىدۋەگ

 

.رلاۇزۇب يئۆ ەسىلنۈك نۇتوخ ،رەلىزۈت يئۆ ەسىلنۈك رەئ

 

.ىشخاي رەي قۇللۇسوھ نىدرەئ زىساپاۋ

 

.زئا رەنۈھ شىمتەي ەگىشىك رەئ

 

.ىشخاي ۇخوت نايىكېم نىدىشىك رەئ قوي ىرىنۈھ

 

.)ۇدىلوب( ەگرەي ىنىغلىق ڭىنرەئ ،ۇدىلوب ەگرەئ ىنىغلىق ڭىنلايئا

 

3

 ىكىدىبىكرەت )

«

رەئ

 »

 ىزۆس

«

ناسنئى ،ىشىك ،مەدئا

 »

لاقام قلەخ رۇغيئۇ نەگلەك ادمۇقئۇ نەگېد

-

 ەگنەگېد قلەخ ،مەدئا نەمۇمئو ىزاربئو رەئ ەدىرىللىسمەت

ەكشەلزەكرەم

لاقام ىكىدرۈت ۇب ،پۇلوب ن

-

 پۆك ىنناسنئى ،پۇلۇيوق اغىرۇتتئو ىرىلىزىھلاۇم رۈكتئۆ ەۋ ىكىلنەمشىناد ،ىرىلىبىرجەت كىلتەممىق ڭىنقلەخ ەدرەللىسمەت

  ،ەدنەكتيەڭېك  .ۇديەدنئۈ  اقشۇلوب  نەلىب  كىلىچرەگمەدئا  ،سۇمون  ،نادجىۋ  ىنرەلىشىك  رلاۇب  .ناغنىلىق  تەسقەم  شەلەيىبرەت  نىتپەرەت

لەئ  ڭىنرلاناسنئى

-

 اغىترۇي

ەدىقەئ

-

لەئ  ،ىشىلىق  رىجەئ

-

مىلئى  ،شۇنوت  ىنتەقىقەھ  ،شۇلوب  لىچقلەخ  ،رەۋرەپنەتەۋ  ،ىشىنىلغاب  ەتىساۋىب  ڭىنىرىدقەت  ناسنئى  نەلىب  ىرىدقەت  ترۇي

-

 كىلمىلىب

ي ىنىزئۆ ەتتەھەج يىۋىنەم ەۋ يىددام ،شۇلوب رايشۇھ ،لىقئا ،شۇتۇت كاپ ىنىدۇجۇۋ ،ىبلەق ،شۇلوب

 ،شەلرىدەق ،شۈيۆس ىنكەگمەئ ،شۇرۇتشلالۇماكات ىشخا

رىجەئ نەكئى ناغىشاي ،شىتىراي ىنىتىممىق يىمىدئا قىلىقرئا ىكىگمەئ زئۆ ،شۇلوب ناچشىنىدزئى ،ناچشىرىت

-

مان نەلىب كەگمەئ

-

 اناد ،لىقئا ،شاشاي پۇرۇدلاق ناشىن

قلاخەئ ادىتاياھ ماشاي ،شۇلوب

-

لىزەپ كىلىشىك ،شۇلوب كىلتەلىزەپ

شۈرۈي ،شىشىلنۇغيئۇ ەگىرىلمەچلئۆ تە

-

 ىكىلكەرېك شىلىق شئى ەچىيوب ىقلاخەئ رۇغيئۇ ادىشىرۇت

 .ۇديەلەيىبرەت نىدرەلپەرەت پۆك قىلراتاق

«

رەئ

 »

لاقام نەگلەك ادىمۇقئۇ ناسنئى ،ىشىك ،مەدئا ىزۆس

-

 ،ىچۇغلىق لۇبوق ىنىيىبرەت ىزاربئو ڭىنرەئ ىكىدرەللىسمەت

چۇغلئا تەربئى ،ىچۈگنەگئۈ

.رۇدمەدئا قىلڭئا ،ى

 

4

« )

رەئ

»

 ىسىنەم ڭوچ رىب ەنەي ناقتاۋىلېك پىنىللوق نايۇب نىتخىرات ڭىن

«

كىلكەكرەئ ،قۇلرۇيەغ ،كىلدرەم ،قىلنامىرھەق ،قۇلرۇتاب

 »

 راتاق رىب كەدنەگېد

 ،پۇلوب ىلكەش ىكىدىمۇقئۇ تەپۈس ىشخاي

«

رەئ

 »

ق ىنتەپۈس ۇش ەۋ ىرىلتەپۈس تەلىزەپ يىناسنئى كەسكۈي ىزۆس

 ۇب نەگىلىداپئى ەدنەگلەك ادىمۇقئۇ  ىچۇغلىق لۇبو

لىتىراي  اتساسئا  نەكتەك  پىشىلرىب  نەلىب  رەئ  ىكىدىمۇقئۇ  ىشىك  ،مەدئا  ەۋ  رەئ  ىكىدىمۇقئۇ  سنىج  ىنەي  مۇقئۇ  ىككئى  ىقنىدلئا  ىزاربئو  رەئ

 ،ىتىممىق  ،ىنرئو  ناغ

ن نەگلۈرۈتشەلكەسكۈي نىدرەلتەھەج قىلراتاق ىتىيىلئۇسەم ،تەيىرۇبجەم

 :نەلىسەم .رۇدزاربئو پەككەرۇم نەپسى

«

 ڭاسىملوب ،نەسىلوب رەئ ڭاسلوب ىسىلاب ڭىنلەئ

.نەسىلوب رەي

»

 ،

«

.لاغاچ رىش ىنىگزئۆ ،ڭاسىلغاچ رەئ ىنڭۈزئۆ

»

 ،

«

.رلاىتئا رىش ادىشېي قىرىق ،ناغلاتئا رەئ ادىشېي زۇتتئو

 »

لاقام كەدنەگېد

-

 ىزاربئو رەئ ەدرەللىسمەت

رەئ

-

ىدىمۇقئۇ سنىج لايئا

لاقام ىكىدرۈت ۇب .ۇديەمرۈدلىب لاىنرەئ ىكىدىمۇقئۇ ىشىك ،مەدئا ىكىدىرئىاد رات ەدمەھ ۇديەمرۈدلىب لاىنرەئ ىك

-

 ەدرەللىسمەت

«

رەئ

 »

 سنىج

                                                          

 

2

 

 

 ڭىنتىمېھ ەدىشەر :ەدىتىپۈس امېت كىلتەۋىسانۇم

«

لاقام قلەخ رۇغيۇئ

-

رلاشاراق كىلتەيىدىز ىكىدىققەھ رلالايائ ىكىدىرىللىسمەت

 »

 ،ڭاراق ەگىسىلاقام

 ىلىنرۇژ يىملىئ ىتېتىسرىۋېنۇئ ڭاجنىش

2011

-

 قىللىي

3

-

ناس

.ناغنىلىق رىشەن ادى

 

411 

Mihrullah TEVEKKÜL/Uygur Halk Makal ve Temsilleridiki “Er” Sözü ve “Er” Obrazi Togrisida 

 زاربئو نەگنەلىداپئى ادڭىنئۇ اممەئ ،نىكمۇم ۇمىشىلوب لايئا ىكاي ۇمىشىلوب رەئ ىكىدىمۇقئۇ

«

ەنادرەم ،درەم ، رۇتاب ،ىچون ،كەكرەئ

 »

ەگېد

 ەۋ رەلتەپۈس ىشخاي كەدن

.رۇدرەلىشىك ەگئى ەكتەپۈس ۇش ىكاي

 

«

رەئ

 »

 قىنئې نىتقىنئې ىزۆس

«

مەدئا ،ىشىك ،تىگىي

 »

لاقام نەگلەك پۇلوب ىتىپۈس ڭىنرەلزۆس كەدنەگېد

-

 ڭىنىزاربئو رەئ ەدرەللىسمەت

«

 ،قىليىباجئى كەسكۈي

ىسىگئى ڭىنكىلدرەم ،قۇلرۇتاب ،تەلىزەپ يىناسنئى

 »

ئو كەدىكىلنەكئى

 :نەلىسەم .رۇت كىلىدۋەگ ۇمىخېت ىزارب

«

.رەلئۆ نۈچئۈ ىلئې ،پۇلۇغۇت نۈچئۈ ىزئۆ تىگىي رەئ

 »

لاقام نەگېد

-

چئۈ ىقلەخ ،ىلئې ڭىنرەلتىگىي ،پۇلۇيوق اغىرۇتتئو ەيىدئى كەدىقىلناغىدىنىلباسېھ تىگىي ،رەئ ڭىنتىگىي ناغىدىلئۆ نۈچئۈ ىلئې ەدلىسمەت

 تەمزىخ نۈ

ىپ ىنىنىج اتتەھ ،ىشىلىق

 ىھور كىلىنادرەم كەتشىلىق اد

«

رەئ

 »

 .نەگنەلتەپۈس نەلىب ىزۆس

«

.ىشىك رەئ ۇدىلاۋىغېي ،ىشىك رەھ ۇديىرېت قىرېت

 »

 رىب مەدئا ادلاقام نەگېد

چزئى لىخ ۇش ەۋ نەگلۈرۈس اغلئا ەيىدئى كەدىكىلكەرېك ىشىلوب ھور قىلناچمادىچ ،قىللىچزئى ناغىدىقىچ پىلئې اغىشېب نەكئى ناغلىق ىنشئى

لى

 ھور قىل

«

رەئ

 »

 ىزۆس

 .نەگنەلتەپۈس نەلىب

«

.ىشئى ڭىنىشىك رەئ قىلىشخاي اققىلناماي ،ىشئى ڭىنىشىك رەھ قىلىشخاي اققىلىشخاي

 »

 قىلىشخاي اغىقىلىشخاي ڭىنرلاىقشاب ادلاقام نەگېد

ىنراق ،كۈلشۈرۈتۆك ،ناچۇپەئ ناغىديلالاىق قىلىشخاي ۇمىسلىق قىلناماي ياملاق لاپىلىق

-

م ،ڭەك ىسكۆك

 لاشاشخئو ىتىلىزەپ كىلدرە

«

رەئ

 »

.نەگنەلتەپۈس نەلىب ىزۆس

 

ەسلاۇخ

 

لاقام

-

مرۇت يىۋىنەم نەلىب ىكىلكۈلچۈك ڭىنىرىسەت ىۋىيىدئى ،ىقىللىخۇملىخ ڭىنىلكەش ،ىقىلرۇق ڭوچ ڭىنىنۇمزەم ،ىقىلقازئۇ ڭىنىخىرات رەللىسمەت

 ادزىمىشۇ

لاقام .ۇدىتۇت نۇرئو مىھۇم ىتىياھان

-

ق پۆك ىكىدرەللىسمەت

 ناغلوب ەگئى ەگىنەم ملاتا

«

رەئ

 »

 ەدىبىكرەت قىلىقرئا شۇنوت ىنىرىلملاتاق ەنەم ڭىنىزۆس

«

رەئ

 »

 ناغلوب ىزۆس

لاقام

-

ەگىتىسقەم شەلكەتېي يىۋىنەم ەۋ شىرېب پىلئې ەيىبرەت كىلشىلىنۆي ارغوت ،پىتېي پۇنوت ارغوت مەھ رۇق ڭوچ ۇمىخېت ىنىسىنەم ڭىنرەللىسمەت

 

 .ۇدىلوب ىلىكتەي

 

دىلاقام

 ادىلىت رۇغيئۇ ،كەدىنىگلۈتئۆ پىلىق لىلھەت ە

«

رەئ

 »

 ەچچەنرىب نىتتەھەج ڭەك ،نىتساملىنىللوق لاىدىمۇقئۇ سنىج ىكىدىنەم رات نايۇب نىتخىرات ىزۆس

لاقام قلەخ رۇغيئۇ ناغلوب ىرىب نىدىرىللىلەد قىنئې ڭەئ ڭىنۇب .ناغلىنىللوق ەدىنەم ملاتاق

-

 ەدىرىللىسمەت

«

رەئ

 »

تتەھەج ڭوچ ىزۆس

 ەدىنەم ملاتاق چئۈ ادناغىريئا نى

رەئ ،پۇلوب ناغلىنىللوق

-

 ەنەي اقشاب نىدنەكتەسرۆك ىنرەئ ىكىدىمۇقئۇ سنىج لايئا

«

ناسنئى ،ىشىك ،مەدئا

 »

 تەلىزەپ يىناسنئى كەسكۈي راتاق رىب ەدمەھ ەدىرىلىنەم

ىكىدىلىت رۇغيئۇ ،ىكقىنئې ىسىنۇش اممەئ  .نەگلەك ادىمۇقئۇ شۈرۈدلىب ىنىرىلتەپۈس

 

لاقام قلەخ رۇغيئۇ نىدىلمۈج

-

 ىكىدىرىللىسمەت

«

رەئ

 »

 ىكىدىمۇقئۇ سنىج ىزۆس

 يەمرۈدلىب ىنرەئ

«

ناسنئى ،ىشىك ،مەدئا

»

 ىكاي ،

«

رەلتەپۈس كەسكۈي ،تەلىزەپ ىشخاي

 »

 كىلرەئ  ەۋ تەيىسۇسۇخ كىلرەئ كۈلچۈك اغڭىنئۇ ۇمىدنەگلەك ەدىسىنەم

ەپ ،تەلسىخ ىشخاي غايئا نىتشاب .نەگلۈرۈدڭىس سۈت

 ،ىكىلسەمەئ سام اغىزاربئو رەئ ڭىنرەلكىلزىسرەتېي ەۋ تەدئا ناغىملوب ىشخاي ،پىنىلئې اغلىت نۈچئۈ رەلتەلىز

لاقام  قلەخ  رۇغيئۇ  ،ىكۇدىلوب  اقشىتيئې  پەلىسلاۇخ  .نەگنەلتىكەت  ىقىلناغىدىرۈتلەك  ناسقۇن

-

  ىكىدىرىللىسمەت

«

رەئ

  »

 ىتىياھان  ەۋ  كىلىرئىاد  ڭەك  ەگىزئۆ  ىزاربئو

لتەيىمھەئ

درەم ،قىلنامىرھەق ،قۇلرۇتاب ەدمەھ نەگلەك ەدىنەم يىباجئى كەسكۈي لىخ رىب تەيىسۇسۇخ كىلرەئ ،پۇلوب ناغىلقاچنىغېي ىنرلانۇمزەم كى

-

 ،كىلىنادرەم

تەريەغ ،كىلتەلىزەپ ،قىللىقئا

-

پەد ىبىھاس ڭىنىتىپۈس ىشخاي كىلكەكرەئ قىلراب قىلراتاق كىلرەۋرەپنەتەۋ ،قىللىچقلەخ ،كىلتەراساج

 

.رۇدناغلۇنوت

 

رلالايىرېتام ناغنلاىدياپ

 

مىلئا

،

 

 ،ەمۈج

(

2008.3

 ،)

<«

 ىرىلرىسەت ىكنۈگۈب ڭىنئۇ ەۋ ىشىراق سنىج كەكرەئ ڭىنزىمىرىلتادجەئ ىكىد>ەمانزۇغئو

 

دىققەھ

ە

»

 ،

ىلىنرۇژ يىملئى ىتېتىسرىۋېنئۇ ڭاجنىش

 ،

ىچمۈرئۈ

 

 

تەمەئ

، 

زىلبئا

( .

2006.2

 ،)

1

-

 ىرشەن

 ،

«

 قلەخ رۇغيئۇ

لاقام

-

ىتىغۇل قىلھازئى ىرىللىسمەت

»

 ،ىتايىرىشەن رۇغيئۇ رەقشەق ،

.رەقشەق

 

 

نىمئى

،

 

تەمخەئ

. 

(

 ىرىررەھۇم لئۇسەم

( ،)

2006.2

)

 ،

1

-

 ىرشەن

«

لاقام قلەخ رۇغيئۇ

-

 ىرىللىسمەت

 »

 ،)مىسىق ىككئى(

«

ىسۇماق ىتايىبەدەئ زىغئې قلەخ رۇغيئۇ

 »

 ،ناغىلراييەت ەگرىشەن ىتىئيەھ رىرھەت

ن قلەخ ڭاجنىش

،ىتايىرشە

 

ىچمۈرئۈ

 .

 

تىمېھ

،

 

 ،ەدىشەر

(

2011.3

 ،)

«

لاقام قلەخ رۇغيئۇ

-

رلاشاراق كىلتەيىدىز ىكىدىققەھ رلالايئا ىكىدىرىللىسمەت

»

 ،

ىلىنرۇژ يىملئى ىتېتىسرىۋېنئۇ ڭاجنىش

، 

.ىچمۈرئۈ

 

يىرەغشاك

،

 

ۇمھەم

( .د

2008.10

 ،)

1

-

 ىرشەن

، 

«

ىناۋىد رلالىت يىكرۈت

»

 ،

«

ىناۋىد رلالىت يىكرۈت

»

 ،ىتايىرشەن قلەخ ڭاجنىش ،نەگزۈت ىسىپپۇرۇگ شلاراييەت ىنىرشەن ىجنۇت ەچرۇغيئۇ ڭىن

ىچمۈرئۈ

.

 

تەممەھۇم

 

ھىلاس تەممەھۇم ،مىجاھ ھىلاس

، 

ەرىزەن

. 

ەمىجرەت(

 

 ،)ىچۇغلىق

 «

نيىقەتتۇم لۇتەھزۇن

 »

−

 

رلاىشخاي

 

ىكىدىسىچغاب

 

ڭىنرەليىقەتتۇم

 

.ىسىليەس

 

نىكەت

، 

تلاات

. 

(

2009.3

 ،)

1

-

 ىرشەن

 ،

«

 ىرىلىدىبئا نۇخرئو

»

 ،ىتايىرشەن رەلتەللىم ،ىرۈكۈش رىسەبۇدبئا ،زىرئا نىكرەئ :ىچۇغلىق ەمىجرەت نىدىچكرۈت ،

.ڭىجيېب

 

 «

ىخىرات اينۇد ەچىقسىق

»

−

ىقمىدەق

 

ناماز

 

( ،ىمسىق

1982.6

) 

ڭىجيېب

 

ىتېتىسرىۋېنئۇ

 

خىرات

 

شۈزۈت ىنىخىرات اينۇد ەچىقسىق ىتېتلۇكاف

 

ىتايىرشەن رەلتەللىم .نەگزۈت ىسىپپۇرۇگ

.ڭىجيېب ،

 

 «

لاقام قلەخ رۇغيئۇ

-

ىتىغۇل قىلھازئى ىرىللىسمەت

»

، 

(

2008.1

 ،)

 1

-

 ىرشەن

، 

،ىتايىرىشەن قلەخ ڭاجنىش

 

ىچمۈرئۈ

.

 

«

ىتىغۇل قىلھازئى ڭىنىلىت رۇغيئۇ ناماز ىقرىزاھ

»

 ،

(

1999

 ،)

 لىت رەلتەللىم قۇلنويار مونوتپئا رۇغيئۇ ڭاجنىش

–

 

،نەگزۈت ىمۈلۆب تەغۇل ىتېتىموك قىزېي

 

 ،ىتايىرشەن قلەخ ڭاجنىش

ىچمۈرئۈ

.

 

 

 

 

 

412 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: