1.
Mekân adlarında tek kullanımlıklar
Sadece KB’de yer alan ifade eden 3 adet kelime tespit edilmiştir. Kelimelerin kavram dünyasına
bakıldığında konut kelimesine dizinde her ne kadar ‘konut’ anlamı verilse de metinde kelimenin ‘cennet’
olarak anlam bulduğu görülmektedir. Tespit edilen diğer 2 kelimede dizin ile kavram dünyasında
herhangi bir çelişki görülmemektedir: konut: cennet (4471), oru: zindan (5549), tüşnek: yuva, mezar
(3570).
2.
Soyut adlarda tek kullanımlıklar
Varlığı düşünce yoluyla kabul edilen ve söylenildiğinde zihinde belli bir görüntü uyandırmayan
kavramı soyut kavram olarak nitelemek mümkündür. Soyut kavram varlıkların ilişkisinden ortaya çıkan
genel niteliği gösterir. KB’de tespit edilen ve soyut kavramlar başlığında toparlanan 10 kelime soyut
kavram dünyasında yer alan yapılardır: dal: dal, kol, şube (5311), sakım: serap (4759), ız: iz (4411), saçu:
istisna (10), meŋilik: rahat, huzur (4907), oyug: gölge, hayal (3382), ozun: iftira (4213), tayanç: dayanak,
teselli (3773), tezginç: hayat (126), teḍük: temiz, saf (58).
3.
Renk adlarında tek kullanımlıklar
Nesnelerden yansıyan çeşitli frekanslardaki ışınların göz ve sinirler aracılığı ile alınmış algıların
beyin tarafından anlamlandırılması sonucunda oluşmuş fizyolojik bir olgu olarak tanımlanan renk
(Küçük, 2010a: 422), sadece KB’de 1 kelimede karşımıza çıkmaktadır. Sarının biraz daha koyusu olan
kupa metinde uğur getirdiği yönünde bir inancı temsil eder. Kupanın başka metinlerde atların kıllarının
rengini ifade etmede de kullanıldığı tespit edilmektedir (Küçük, 2010b: 563): kupa: kumral (2468)
4.
Miktar ifadesinde tek kullanımlıklar
KB’de miktar ifadesinde kullanılan 5 kelime tespit edilmiştir. Bu kelimelerden çok kelimesi somut
ifadeyi yansıtırken tük, ügük, tutam, çiçe kelimesi soyutluğu ifade etmektedir. Çok kelimesinde sayı
ifadesi vardır. Tük kelimesi miŋ kelimesi ile birleşip pekiştirme anlamı katmıştır. Duygu anlamında
yoğunluğu ifade etmede ügük kullanılmışken hayatın kısalığını ifade etmede tutam kelimesi tercih
edilmiştir. Güneşin batışıyla etrafın zifiri karanlığa bürünmesi çiçe kelimesinden yararlanılarak ifade
edilmiş ve bu kelimede ‘iyice, oldukça’ anlamı söz konusudur: tutam: tutam (5265)
5.
Yön ve mesafe adlarında tek kullanımlıklar
Güney yönünü ifade etmede kullanılmış olan ir kelimesi beyitte ‘dünyanın her tarafı’ şeklinde
anlam kazanmıştır. Yalnız metin bağlamında ‘güney yönü’ olduğu anlaşılan kelimenin kavram alanında
olumlu ifade yer almaktadır: ir: yerin güney yanık güneşli yanı (4967). Ayrıca mesafe kavramını
kapsayan bir kelime bulunmaktadır: örlem: mesafe (3706).
6.
Yiyecek adlarında tek kullanımlıklar
simiş: çekirdek (4660)
3
7.
Sağlık adlarında tek kullanımlıklar
binen binici (3386); okıgçı: davetçi (1473); ölgüçi: fani (1145); sançguçı: vuran (2316); satgaguçı: iftira eden
(6441); tepsegüçi: çekemeyen haset eden kıskanan (4255); tökgüçi: dökücü, döken (6440); tınmaguçı: durmayan,
dinlenmeyen (4785); tusuglı: kabiliyetli yetenekli (1622); tiggüçi: değici, değen (6379), yazım: şaşma, yanılma,
yoldan çıkma (2497).Aynı şekilde yapım eki aldığı hâlde asıl kökten çok başka anlamlara gelmeyenler de tasnife
alınmamıştır: yüzsüzlük: yüzsüzlük yüzsüzlüküm (816); yıparsıg: misk gibi (6530); uwutsuzluk: hayâsızlık (1662);
yaklık: yakınlık (3335); yayıglık: döneklik (715); körksüzlük: çirkinlik, kabalık (816); teŋsizlik: denk olmama,
uygunsuz olma (2582); yirinçig: tiksinti verici, iğrenç (687). Bu örnekler yanı sıra bir de ismin pekiştirilmiş şekli de
tasnif dışında tutulmuştur: kıp kızıl: kıpkızıl (2385);top tolu: dopdolu (3086); tip tirig: dipdiri (5689). Dizinde bir
yerde geçen ve dört halife anlamı verilen törtegü beyit içerinde bu anlamı taşımadığı ve diğer metinler de olduğu
gibi dördü birlikte anlamı verdiği için tasnife dâhil edilmemiştir: törtegü: dört halife (4502).
2
Böylece KB’de bir
kere geçmesine rağmen diğer metinlerde ek almış hâli bulunan veya KB’de ek almış hâlinde bulunup da diğer
metinlerde eksiz ama anlam dünyası çok değişmeyen kelimeler çalışma dışında tutularak daha öz ve müstakil bir
çalışma yapılmaya çalışılmıştır.
3
Sadece KB’de yer alan bu kelimenin kavram alanı “kabuklu yemiş” olarak tespit edilip sımış şeklinde okunması
tavsiye edilmektedir (Güner, 2011:470).
395
Arş. Gör. Melike UÇAR/Kutadgu Bilig’de Tek Kullanımlı Kelimelerin Kavram Alanı
Karahanlı döneminin diğer metinlerinde ig, iglik “hasta” kelimeleri kullanılmaktadır. “Sağlık”
anlamında sadece KB’de kullanılan igsizlik kelimesi -sIz olumsuzluk ekiyle anlam farklılığını
oluşturduğu için tasnife dâhil edilmektedir: igsizlik: sıhhat vücut sağlığı (4642), sızıg: sızı, ağrı (2579).
8.
Astronomi adlarında tek kullanımlıklar
KB’de astronomi ile ilgili çokça kelimeye rastlanmaktadır. Dünyanın ve ayın devamlı hareket
içinde bulunduğunu, güneşin merkezde yer aldığını ifade eden Yusuf Has Hacip’in bu görüşü uzay ve
onun yapısıyla ilgili felsefi düşüncelerinin özünü oluşturmaktadır (Sadıkov, 2010: 38): arzu tilek: utarid,
merkür (136), könek: kova burcu (141), kuçık: yengeç burcu (seretan) (139), kürüd: merih yıldızı (133),
sekentir: Zühal yıldızı (131), sertan: seretan yengeç burcu (744), sevit: zühre yıldızı (135), oḍ: boğa
burcu (139), ülgü: terazi burcu (140), yalçık: ay (137), yitiken: yedi kardeşler büyük ayı burcu (6220)
9.
Meslek Adlarında Tek Kullanımlıklar
KB’de geçen meslek isimlerine bakıldığında genel olarak kelimeye -çI yapım ekinin eklenmesiyle
oluştuğu görülmektedir. Yapım eklerinin ismin anlamında ve kavram alanında yapmış olduğu değişiklik
sebebiyle tasnife dâhil edilen bu kelimeler, kök hâlinde diğer metinlerde yar almaktadır. Fakat yapım
ekinin eklenmesiyle doğrudan meslek ismi olan bu kelimeler Karahanlı sahasında sadece KB’de yer
aldığı tespit edilmektedir: afsunçı: büyücü, sihirbaz afsunçılar (4361), bedizçi: ressam (4458), sırçı:
boyacı (4458), eḍertçi: ileri giden akıncı, kovalayan (2395), kapıgçı: kapıcı (3768), kırmaçı: derici
(4458), kişçi: avcı (2558), kütçi: çoban (1412), konuk: dolandırıcı (1737), meliklik: hükümdarlık (B68),
sekerçi: haydut (5577), tamgaçı: damgacı, mühürdar (4046), tılmaç: tercüman (162), tonçı: elbiseci
(2494), tozı: kasap, hayvan kesicisi (5368), tugçı: tuğçu (2557), yılkıcı: hayvan besleyicisi (5590),
yorguçı: tabir eden yoran (4368), yuldızçı: müneccim (4376)
10.
Alet, Eşya ve Nesne Adlarında Tek Kullanımlıklar
Karahanlı döneminde Türklerin nasıl bir medeniyet oluşturduklarının anlaşılması ve Türk
kültürünü yansıtması açısından önemli bilgiler veren ve kendi içerisinde de tasnif ettiğimiz alet ve eşya
adları, KB’de oldukça zengin bir söz varlığı sunmaktadır:
10.1.Sağlıkla İlgili Alet-Eşya Adları: ekçek: damar açma kabı, kanı biriktirmek için kullanılan
kap (1058)
10.2.Müzikle İlgili Alet Adları: köwrüg: davul (1036)
10.3.Savaş, Askerlik ve Binicilikle İlgili Alet-Eşya Adları: bögde: hançer (810), çigen: yular
(6110), üzengü: üzengi (6110), çog: zincir bağ (5549), kuyak: zırh kabuk (1036).
10.4.Terzilikle İlgili Alet-Eşya Adları: çöge: elbise üstüne giyilen geniş ve kolsuz üstlük, aba
(5974), karmak: çengel (6116).
10.5.
Evle İlgili Alet-Eşya Adları: tütsüg: tütsü (98)
10.6.Nesne Adları: kayan: kayalar (2281), seçim: saçma tanesi (2787), say: çakıl (212).
11. Cinsiyet Ayırıcı Adlarda Tek Kullanımlıklar
Cinsiyet kavramını taşıyan 3 kelime tespit edilmektedir. Tespit edilen 3 kelimenin kavram
dünyasına bakıldığında metin bağlamında kadını olumsuzlamanın söz konusu olduğu görülmektedir.
Yılmaz Anıl’ın yapmış olduğu “Kutadgu Bilig’de Kadın” adlı çalışmada Kutadgu Bilig’de, olanın değil
olması gerekenin tarif edildiğinin bundan dolayı İslâmiyet’e yeni giren bir topluma değerlerin telkin
edildiğini, kadına da İslamlaşmış bir Arap kültürü penceresinden bakıldığı ifade edilmektedir. Kutadgu
Bilig’de kadın hakkında ifade edilenlerin İslamiyetten önceki ve sonraki tarihî kaynaklarda zikredilen
Türk kadınıyla ilgili tespitlerle çelişki teşkil ettiğinin (Anıl, 2004: 91-99) tespitinin yapıldığı çalışma
eserdeki kadın olgusunu sosyolojik açıdan değerlendirilmektedir. Kelimelerin kavram dünyasına inmeye
çalıştığımız bu incelemede kadınların olumsuz kavramlarla anıldığını söylemek mümkündür: evçi: kadın
(4496), işi: kadın (5080), tulsak: dul kadın (3238).
12.Hayvan Adlarında Tek Kullanımlıklar
KB’de 395 hayvan adı bulunmaktadır. Bunlar arasında 271 tanesinin kimisi ses değişiklikleriyle
(adgır>aygır; adıg>ayı; tonguz>domuz…), kimisi de hiçbir değişikliğe uğramadan (balık, öküz, vs.)
Türkiye Türkçesine ulaşmıştır. Eserde, 79 farklı hayvan adı mevcuttur (Bozkaplan, 2007:1118). Sosyal
hayatın içinde yer alan KB, hayvan adlarındaki zenginlik ile de oldukça dikkat çekmektedir.
Çalışmamızda Karahanlı sahası ele alındığı için Bozkaplan’ın vermiş olduğu sadece rakamsal veriyi
zikretmeyi uygun gördük: ımga: dağ keçisi (5373), kaysarı: kayserle ilgili bir kuş çeşidi (94), kıl: kıl
396
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
kuyruk kuşu (72), kökiş: kökiş (bir kuş türü) (74), köpek: köpek (6601), külmiz: karaca (79), sükiç: kuş
(5677), totlıç: bir kuş adı (5377), yügdik: bir kuş cinsi (5377), yond: at (5370).
13. Hareket Adlarında Tek Kullanımlıklar
tewşig kelimesine dizinde “çarpışma” anlamı verilmektedir. Yalnız beytin anlam dünyasına
girildiğinde kelimenin “çalışıp çaba sarf etme” anlamında kullanıldığı görülür. tewşig kelimesinde hareket
söz konusudur: baġdaş: bağdaş (4114), tawıg: alış veriş (2803), tewşig: çarpışma (4327).
14. Soyut Adlarda Tek Kullanımlıklar
KB’de insanların duygu ve düşüncelerini yansıtmak için kullanılan 4 kelime tespit edilmiştir.
Ayrıca zaman kavramını içinde barındırıp dünyanın faniliğini anlatan, geçicilik duygusunu yansıtan
keçimlig kelimesi de Karahanlı sahasında sadece Kutadgu Bilig’de yer almaktadır: çıg: memnuniyetsizlik,
yüz ekşitmek (2807), kurugsak: gönül (375), keçimlig: geçici (3782), yiş: gayret (2959)
15. Davranış biçimlerini anlatan tek kullanımlıklar
bolumsuz: layık olmayan (1715), çergüçi: kurtarıcı (373), küçek: zorba (3108),
yaŋsaguçı: kıskanan, kıskanç (5799), köksegüçi: göğe yükselmek isteyen (4830), kowdaş: obur (4599),
silkim: sünepe (4599), içgüçi: ayyaş (2106), teşi: obur (4132), munka: serkeş (1313), kuyug: titiz
(2900), teltük: günahkâr (5276), arbuz: karpuz, ahmak(1900)
4
.
16. Doğrudan zarf görevindeki tek kullanımlıklar
adaḳşu: birlikte, beraber, yan yana (2936), aŋa: değersizce, kıymetsizce, şaşkın şaşkın (4008), bat:
derhal, çabuk (2381), bütrürek: tamamen, iyice (507), çok: çok (3031), çıçan: yeter, yetişir, kafi yer
derece
(6483),
ogrın:
gizlice
(2192),
tekin:
boşuna
(3960),
çiçe:
yeter,
kafi(5018),ikile:tekrar,yeniden(5674),yitim:tamam(4585), tük: çok, fazla, en ziyade (1537
17. Durum anlatan ifadelerde tek kullanımlıklar: kowdak: cılız (4672), ügük: dolu, yıgılı
(6198), yılmık: ince (2915), yişin: çökük, çökmüş (4675)
18. Zaman İfadesinde Tek Kullanımlıklar: söki: eski (738)
19. Sosyal Yaşam ve Toplum Düzeni ile İlgili Tek Kullanımlıklar: boşgut: talimat, ders, nasihat
(2913), ögretig: terbiye (883), öŋdi: kanun, adet (3077)
20. Dil olarak tek kullanımlıklar: tejikçe: farsça (B73);
21.Millet adlarında tek kullanımlıklar: çini: çinli (B28); çinlıg: çinli çinlıglar (A16)
22. Ünlem görevinde tek kullanımlıklar
Kelime türlerinden biri olan ünlemler yazılı ve sözlü anlatımda bazı özel işlevlere sahiptir.
Duyguları ifade etmede önemli bir yeri olan ünlemlerin, seslenme, hitap, onaylama, ret, sorma, gösterme
gibi işlevleri bulunur (Akalın, 2011: 588, 590). KB’de yer alan hay ünlemi seslenme ifadesi kapsamında
kullanılmıştır: hay: hey (6070)
Sonuç
Karahanlı döneminde sadece Kutadgu Bilig’de yer alıp ve Kutadgu Bilig’de de sadece bir kere
kullanılmış olan kelimeler tespit edilmiştir. Tek kullanımlı kelimelerin kavram dünyaları metin
bağlamında incelenerek sınıflandırılmıştır. Bunun sonucunda 119 kelime 22 ayrı başlıkta sınıflandırılarak
KB’nin kavram dünyasına eğinilmiş ve bundan sonra gerek köken bilgisi çalışmalarına gerekse hapax
terimi bağlamında çalışacaklara katkı sağlanması amaç edinilmiştir. Yapılan incelemeye ilişkin veriler
aşağıda Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1. Kutadgu Bilig’te Tek Kullanımlı Kelimelerin Kavram Alanının Sınıflandırması
TASNİF ADLANDIRMALARI
TESPİT EDİLEN KELİMELER
SAYI
mekân adları
konut: cennet; oru: zindan; tüşnek: yuva, mezar
3
soyut adlar
dal: dal, kol, şube; sakım: serap; ız: iz; saçu: istisna; meŋilik:
rahat, huzur; oyug: gölge, hayal; ozun: iftira; tayanç:
dayanak, teselli; tezginç: hayat; teḍük: temiz, saf
10
renk adların
kupa: kumral
1
miktar ifadesi
tutam: tutam
1
yön ve mesafe adları
örlem: mesafe; ir: yerin güney yanık güneşli yanı
2
4
Kutadgu Bilig’de geçen bitki adları hakkında Öztürk tarafından yapılan incelemede arbuz kelimesinin tabiattan
insana bir deyim aktarması içinde "ahmak" karşılığında kullanıldığı tespit edilmiştir (2005: 201).
397
Arş. Gör. Melike UÇAR/Kutadgu Bilig’de Tek Kullanımlı Kelimelerin Kavram Alanı
yiyecek adlarında
simiş: çekirdek
1
sağlık adlarında
igsizlik: sıhhat vücud sağlığı
1
Astronomi
arzu tilek: utarid, merkür; könek: kova burcu; kuçık: yengeç
burcu (seretan); kürüd: merih yıldızı; sekentir: zühal yıldızı;
sertan: seretan yengeç burcu; sevit: zühre yıldızı; oḍ: boğa
burcu; ülgü: terazi burcu; yalçık: ay; yitiken: yedi kardeşler
büyük ayı burcu
11
meslek adları
afsunçı: büyücü, sihirbaz afsunçılar; bedizçi: ressam; sırçı:
boyacı; eḍertçi: ileri giden akıncı, kovalayan; kapıgçı: kapıcı;
kırmaçı: derici; kişçi: avcı; kütçi: çoban; konuk: dolandırıcı;
meliklik: hükümdarlık; sekerçi: haydut; tamgaçı: damgacı,
mühürdar; tılmaç: tercüman; tonçı: elbiseci; tozı: kasap,
hayvan kesicisi; tugçı: tuğçu; yılkıcı: hayvan besleyicisi;
yorguçı: tabir eden yoran; yuldızçı: müneccim
19
alet, eşya ve nesne adları
ekçek: damar açma kabı; köwrüg: davul; bögde: hançer;
çigen: yular; üzengü: üzengi; çog: zincir bağ; kuyak: zırh
kabuk; çöge: elbise üstüne giyilen geniş ve kolsuz üstlük;
karmak: çengel; tütsüg: tütsü; kayan: kayalar; seçim: saçma
tanesi; say: çakıl;
13
cinsiyet ayırıcı adlar
evçi: kadın; işi: kadın; tulsak: dul kadın
3
hayvan adları
ımga: dağ keçisi; kaysarı: kayserle ilgili bir kuş çeşidi; kıl:
kıl kuyruk kuşu; kökiş: kökiş (bir kuş türü); köpek: köpek;
külmiz: karaca; sükiç: kuş; totlıç: bir kuş adı; yügdik: bir kuş
cinsi; yond: at
10
hareket adlarında
baġdaş: bağdaş; tawıg: alış veriş; tewşig: çarpışma
3
soyut adlarda
çıg: memnuniyetsizlik, yüz ekşitmek; kurugsak: gönül;
keçimlig: geçici; yiş: gayret
4
davranış biçimlerini
bolumsuz: layık olmayan; çergüçi: kurtarıcı; küçek: zorba;
arbuz: karpuz, ahmak ; yaŋsaguçı: kıskanan, kıskanç;
köksegüçi: göğe yükselmek isteyen; kowdaş: obur; silkim:
sünepe; içgüçi: ayyaş; teşi: obur; munka: serkeş; kuyug:
titiz; teltük: günahkâr
13
doğrudan zarf görevindeki
adaḳşu: birlikte, beraber, yan yana; aŋa: değersizce,
kıymetsizce, şaşkın şaşkın; bat: derhal, çabuk; bütrürek:
tamamen, iyice; çok: çok; çıçan: yeter, yetişir, kafi yer derece;
ogrın: gizlice; tekin: boşuna; çiçe: yeter, kafi; ikile: tekrar,
yeniden; yitim: tamam; tük: çok, fazla, en ziyade
12
durum anlatan ifadelerde
kowdak: cılız; ügük: dolu, yığılı; yılmık: ince; yişin: çökük,
çökmüş
4
zaman ifadesinde
söki: eski
1
sosyal yaşam ve toplum düzeni
boşgut: talimat, ders, nasihat; ögretig: terbiye; öŋdi: kanun,
adet
3
Dil
tejikçe: farsça
1
Millet
çini: çinli (b28); çinlıg: çinli çinlıglar (a16);
2
Ünlem
hay: hey
1
KAYNAKÇA
Akalın, Şükrü Haluk (2011). “Türkiye Türkçesinde Ünlem (Teri, Tasnif, Ünlem Olan Kelimeler,Söz Dizimi)”, Türk
Gramerinin Sorunları, TDK Yay., Ankara, s. 588-603.
Anıl, A.Yılmaz (2004). “Kutadgu Bilig’de Kadın”, Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, S: 32, s. 91-99.
Arat, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip, İstanbul:Kabalcı Yay.
Bozkaplan, Şerif Ali (2007). “Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies,Volume
2/4, Fall, 1110-1118 p.
Busmann, H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Lingusitic, Translated and Edited by Gregory Trauth
and Kertsin Kazzazı, London and New York: Routledge.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen Century Turkish, Oxford University Press,
Oxford.
Güner, Galip (2011). “Kutadgu Bilig’de Geçen ‘Simiş’ Kelimesi Üzerine Bazı Düşünceler”, Turkish
Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic S. 6/2,
467-472 p.
398
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Karagöz, İlknur (2011). “Kutadgu Bilig’in Söz Varlığındaki (Bazı) Hapax Legomenon (Tek
Kullanımlık)lar”, Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacip ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27
Ekim 2009, Ankara:TDK Yay., 267-273 p.
Küçük, Salim (2010a). “Türkiye Türkçesinde Renk Adları ve Özellikleri”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Volume 3 / 10, Winter, 420-427 p.
Küçük, Salim (2010b). “Tarihi Türk Lehçelerinde Renk Adlandırmaları”, Turkish Studies, International
Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1 Winter, 556-577
p.
Öztürk, Faruk (2005). “Kutadgu Bilig’de Bitki Adları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal
ofTurkish World Studies, C. VI, S. 1, İzmir, 201-208 p.
Sadıkov, Kasımcan (2010). “Kutadgu Bilig’de Gök Bilimiyle İlgili Tespitler”, A. Ü. Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 42, ERZURUM, 33-39 p.
Trask, R. L. (2000). The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Edinburg University
Press, Edinburg.
Uçar, Erdem (2012). “Eski Türkçede Hapaxlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C.9, S.1, 73-100
p.
|