EDEBIÝAT
Абдуллина, Г. Р. Проблемы морфонологии башкирского языка : Автореф. … дисс. … канд. филол. наук:
10.02.02. Уфа, 2001. – 22 с.
Азарх, Ю.С. Русское именное диалектное словообразование в лингвогеографическом аспекте. – М, 2000.
Азымов П. Түркмен дили (сɵз ясайҗы гошулмалар). Ашгабат, 1950.
Азымов П. Түркмен дилиниң меселелери. Ашгабат, 1969.
Андреева Е.А. Аффиксальное глагольное словообразование в чувашском языке: Учебное пособие. –
Чебоксары: Чувашгоспедуниверситет им. И.Я. Яковлева, 2002. – 112 с.
Бавуу-Сюрюн М. В. Некоторые замечания к тувинским словообразовательным моделям, заимствованным из
монгольского языка // Учёные записки Ховдинского ун-та. – Ховдо, 2000. – с. 112-120.
Berta Б. Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Tьrkischen. Wiesbaden, 1996. (Turcologica, 24).
Бодуэн де Куртене И.Ф. Избранные труды по общему языкознанию. М., 1963. Т. 1.
Borjakow A. Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş. Aşgabat, 1993.
Враймуд И.В. Графосемиотическое моделирование языковых явлений: монография / И.В. Враймуд. – М.:
Флинта: Наука, 2009. – 96 с.
ДаржаУ. Н. Наречие в тувинском языке : : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.02. Кызыл,
2006 – 281 с.
Джалилов Ф. А. Морфонология азербайджанского языка: Автореф. дисс. … канд. филол. наук: 10.02.02. –
Баку, 1990. – 38 с.
Доржу Н. С.-о. Лингводидактические проблемы преподавания именного словообразования в тувинском
языке / Урал – Алтай: через века в будущее: Материалы научной конф. – Горно-Алтайск, 2005. – С.
238-240.
382
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Erdal Marcel. Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexikon. 1-2. (Turcologica, 9).
Wiesbaden: Harrassowitz, 1991.
Ганиев Ф.Ə. Хǝзерге татар ǝдǝби теле. Сүзьясалышы. Казан, «Мǝгариф» нǝшрияты, 2000. – 271 б.
Ганиев Ф.А. Функциональное словообразование в современном татарском литературном языке. Казань,
2009. – 264 с.
Ганиев Ф.А. Функциональная грамматика татарского языка. Казань, 2015. – 272 с.
Гузев В.Г. Теоретическая грамматика турецкого языка. СПб.: Изд-во С.-Петерб.гос. ун-та, 2015. –320 с.
Есипова А.В. Тюркское словообразование как языковая система.
Новокузнецк, 2010.
Ишбаев К. Г. Проблемы словообразовательной системы башкирского языка : : автореферат дис. ... доктора
филологических наук : 10.02.02 / Стерлитамакского пед. ин-та Уфа , 1996. – 37 с.
Колесникова А. В. Аффиксальное глаголообразование в алтайском языке (в сопоставлении с
древнетюркским языком): Автореф. дисс. ... канд. филол. наук: 10.02.20 / Российская академия наук
Сибирское отделение Объединенный институт истории, филологии и философии Институт
филологии. – Новосибирск, 2004. – 28 с.
Korkmaz Z. Türkiýe Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara, 2003. - 1224 s.
Ондар Н. М. Классификация парных слов в тувинском языке. // Становление и развитие науки в Туве. Ч. 1.
Материалы международной конференции, посвященной 70-летию тувинской письменности. Кызыл,
2000. С. 60-61.
Севортян Э. В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. Опыт сравнительного
исследования. – М. : Наука, 1966. – 437 с. (АН СССР. Институт языкознания)
Таганова М.А. Изучение словообразовательных гнезд в туркменском языке // Языкы и литературы тюркских
народов. Тезисы выступлений международной научной конференции, посвященной 180-летию
кафедры тюркской филологии Санкт-Петербургского государственного университета. С.-Петербург,
26-28 октября 2015 г., с.117.
Тадыкин, В. Н. Глагольное словообразование в алтайском языке / В. Н. Тадыкин // Теоретические вопросы
алтайской грамматики : (сборник научных трудов) / Горно-Алтайский гос. ун-т, Ин-т алтаистики им.
С. С. Суразакова. – Горно-Алтайск, 2002. – С. 154-172.
Тараканова, И.М. Диминутивы с переосмысленной семантикой в хакасском, якутском и турецком языках //
Историко-культурное взаимодействие народов: Материалы Международной научно-практической
конференции. – Новокузнецк, 2008. – С. 142-144.
Чареков С. Л. Функционально-семантическая эволюция суффиксов в алтайских языках : : (На материале
эвенкийск. и бурят. яз. ) : автореферат дис. ... доктора филологических наук : 10.02.02;10.02.16. Л.,
1989. – 34 с.
COODARBEŞİM DESTANI’NDAKİ SES HADİSELERİ
Meder SALİEV
Özet: Kırgızlar yazılı edebiyat dönemine kadar büyük bir sözlü edebiyat geleneği oluşturmuşlardır. Bu
bildiride derin bir sözlü geleneğe sahip olan Kırgız Türklerinin önemli destanlarından biri olan Coodarbeşim
destanının ses özellikleri üzerinde durulmuştur. Tespit edilen ses özellikleri üzerinde Kırgız konuşma dilini,
yani destan dilini edebi dil ile karşılaştırarak, yazı dili ile konuşma dili arasındaki ortak ve farklı yönleri
gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca ses olaylarının görüldüğü bazı kelimelerin tarihi gelişmeleri üzerinde de
durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Coodarbeşim destanı, ses özellikler, edebi dil, konuşma dili, ağız.
Phonetical Phenomena in Epic of Joodarbeshim
Abstract: Before the large scale adoption of written literature, Kyrgyzs had generated big tradition of verbal
literature. In this article, the topic of discussion is phonetical phenomena and arrangements in the epic of
Joodarbeshim, which is one of the important epic tales of Kyrgyz verbal literature. The comparative analysis
tries to highlight the differences in phonetics between the literary and spoken languages. In addition to that,
some historical notes are also given on historical evolution of several words.
Keywords: Epic of Joodarbeshim, sounds, literary language
,
spoken language, dialect
Giriş
Coodarbeşim destanı başka destanlar gibi Kırgız halkı arasında masal ve destan şeklinde söylenile
gelen destandır. Coodarbeşim destanını ilk olarak destan şeklinde dile getiren Oruzbay Urmambetov’dur.
Bunun dışında destanı söylerken nesir katarak söyleyen destancılarımız da Surançiyev Kalça ve Mayrıkov
Coldoş’tur. Ama maalesef şu anda Mayrıkov’un varyantı elimizde bulunmamaktadır.
Coodarbeşim destanının üç varyantı vardır. Bu varyantlar farklı şahıslar tarafından söylenmelerine rağmen içerikleri
aynıdır. Bu üç varyant dışında Çin’de yaşayan Kırgızlar tarafından Urumçü’de Arap harfleriyle yayımlanan
Abdıkerim Asan’ın varyantı bulunmaktadır. Şu anda elimizde bulunan kitapta Mayrıkov’un varyantı dışında
diğer üç varyant bulunmaktadır. Bu varyantlar ilk olarak 1940-1968 yılları arasında derlenmiştir (Кыргыз
адабиятынын тарыхы, 2004:85).
Biz de bu çalışmamızda Oruzbay Urmambetov’un varyantı üzerinde çalıştık. Bu varyant diğer
varyantlara göre daha hacimli ve destanların tüm özelliklerini karşılayan bir destan olup toplam yirmi dört
bölümden oluşmaktadır. Destan Er Töştük destanının devamı olup Töştük’ün yeryüzüne çıkarak
ihtiyarladığı zaman Coodarbeşim adlı çocuk sahibi olmasından itibaren başlar.
Bu bildiride, zengin bir konuşma diline sahip olan Kırgız halkında, büyük bir önem taşıyan
Coodarbeşim destanının ses özelliklerini incelemeye çalıştım.
Bu incelemiş olduğumuz ses özelliklerin sonucunda Kırgız konuşma dilini, yani destan dilini
edebi dil ile karşılaştırarak, yazı dili ile konuşma dili arasındaki ortak ve farklı yönlerini göstermeye
çalıştım. Ayrıca ses olaylarının görüldüğü bazı kelimelerin tarihi gelişmeleri üzerinde de durdum.
Ses Özellikleri:
Destan metninde kullanılan sesler Kırgız edebi dili ile büyük bir uyum içindedir. Kırgız edebi
dilinde kullanılan bütün sesler destan metninde de görülür ve Kırgız edebi dilinde kullanılan sesler
dışında herhangi bir sese rastlanmamaktadır.
1. Ünlüler:
1.1.2. Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu:
Düzlük-yuvarlaklık uyumu, düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra da ya dar yuvarlak(u, ü) ya da düz
geniş(a, e) ünlülerinin bulunmasıdır(Азыркы Кыргыз Адабий Тили, 2009: 40).
Destan dilinde bazen bu uyuma uygun, bazen de aykırı olan eklerin de geldiği görülür:
zoodan(17/56)< (edebi dilde zoodon), tooday(1/138, 2/299, 4/123) < toodoy(2/303, 3/19).
1.2. Uzun Ünlüler:
Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrasya Araştırmaları ABD Doktora Öğrencisi,
384
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Destan metninde bir örnekte edebi dilde ön seste kısa ünlü olarak kullanılan şayman(15/15,
24/35) kelimesinin uzun ünlülü şaayman(8/144) biçimine de rastlanır.
1.3. Ünlü Türemesi:
Destan dilinde edebi dile uygun ve aykırı ikili kullanımların varlığı dikkat çeker.
-i- <-ø- : emine (1/99, 9/111) < emne (9/107, 9/96) K.T. emne(Ибрагимов, 2009:570).
-ı-<- ø-: abıdan (3/136, 11/33) < abdan (2/80) K.T. abdan(Ибрагимов, 2009:37)
-e-<- ø-: kanet-(20/156) < kant-(11/328) K.T. kant-(Ибрагимов, 2009:237).
-ı-<- ø-: ayırı-(8/307) >ayrı-(22/128) Esk.T. adır-(Hüseyin N. O, 1994: 756) > ayır- >K.T. ayrı-(Ибрагимов,
2009:48).
-ı-<- ø-: kayır- (8/305) > kayr-(14/12) D.L.T. kadır- (Besim Atalay, 1999: 246)> K.T. kayır- > kayrı- (Ибрагимов,
2009:227).
1.4. Ünlü Düşmesi:
Destan dilinde edebi dile uygun ve aykırı ikili kullanımların varlığı dikkati çeker.
- ø- ~ o-: şondo (9/63) < oşondo (1/115, 1/132) (Ибрагимов, 2009:385).
- ø- <-i: tetir (9/121, 9/157) < tetiri. D.L.T. tetrü(Besim Atalay, 1999:608) >K.T.
tetiri(Ибрагимов, 2009:472) > tetir
- ø- <-i: tesker (20/65) < teskeri(Ибрагимов, 2009:471).
- ø- <-ı-: atayla- (2/102, 7/6) < atayıla- (2/347, 3/95) (Ибрагимов, 2009:75).
- ø- <-ı-: aygış-( 17/260, 23/117) < ayıgış-( 14/255, 18/718) (Ибрагимов, 2009:48).
1.5. Ünlü Değişmeleri:
1.5.1. Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi:
Destan dilinde edebi dile aykırı kullanımların varlığı dikkat çeker.
-ü- >-i-: berçidey (18/685) < berçüdöy(edebi dilde)
-ö- >-e-: berçidey (18/685) < berçüdöy(edebi dilde)
-o- > -a-: zoodan (17/56) < zoodon (edebi dilde)
tooday (1/138, 2/299, 4/123) < toodoy (2/303, 3/ 19)
1.5.2. Geniş ünlülerin daralması:
Destan dilinde edebi dile aykırı ikili kullanımların varlığı dikkat çeker.
-ö- >-ü-: künçülük (2/218, 5/127) < (edebi dilde künçölük).
-a- >-ı-: ayçılık (16/163) < (edebi dilde ayçalık).
-a- >-ı-: kıltıyıp (8/222) ~ kıltayıp (6/342, 8/218) (Ибрагимов, 2009:315).
1.5.3. Düz ünlülerin yuvarlaklaşması:
Destan dilinde edebi dile uygun ve aykırı ikili kullanımların varlığı dikkati çeker.
-a- >-u-: turuluu (11/305) < (edebi dilde turaluu) (Ибрагимов, 2009:490).
Ayrıca edebi dilde ikili olarak kullanılan yapılara destan metninde de rastlanır.
-e- ~ -ö-: tögörök (1/128, 24/210) (Ибрагимов, 2009:483)~ tegerek (11/466, 11/78) (Ибрагимов,
2009:385).
-e- ~ -o-: oşont-(16/74)
-a- ~ -o-: dobuş (19/35) ~ dabış (8/199). D.L.T tavuş (Besim Atalay, 1999:165) ~ tavış > Çağat. tavuş(Janos
Eckmann, 1988: 24) > dabış
-ı- ~ -u-: dobuş (19/35) (Ибрагимов, 2009:154) ~ dabış (8/199) (Ибрагимов, 2009:141), D.L.T
tavuş ~ tavış > dobuş
1.5.4. Kalın ünlülerin incelmesi:
-a- >-e-: erbeygen (17/67) < (edebi dilde arbaygan) (Ибрагимов, 2009:68).
2. Ünsüzler:
Ünsüzler, tek başlarına söylenemeyen ve hece kuramayan, şekillenme yerleri birbirlerine göre çok
çeşitli olan seslerdir (Азыркы Кыргыз Адабий Тили, 2009,34).
385
Meder Saliev/Coodarbeşim Destanı’ndaki Ses Hadiseleri
2.1. Ünsüz Uyumu: İlerleyici benzeşme ile sedasız ünsüzle biten kelimelerin sonuna sedasız
ünsüzlerle başlayan ekler gelir(Азыркы Кыргыз Адабий Тили, 2009,34). Edebi dilde ve destan dilinde
bu uyum tamdır; buçkak-ka(9/4, 17/33), comok+to-(13/76), çoyunbaş-ka(23/213), çöp-tü(8/322)
2.2. Ünsüz Düşmesi
2.2.1. –g- düşmesi
- ø- <-g- maa (8/338) < maga (9/30). Çağatayca manga> maga
- ø- <-g- saa (8/339) < saga (11/123). D.L.T sanga(Besim Atalay, 1999:488) > Çağtayca sanga(Janos Eckmann,
1988: 82)> saga.
2.2.2. k-, -k düşmesi
- ø- okustap (19/105) < (edebi dilde kokustap)
salalık (7/43) ~ salalı (16/31, 16/73, 23/330).
2.2.3. –l-, -l düşmesi
- ø- ~ -l-: oturup (17/114) ~ olturup (11/194). Esk. T. olıt- (Hüseyin N.O, 1994:822) > Esk.T.
oltur- (A Von Gabain, 2000:288)>D.L.T. oltur- (Besim Atalay,1999:438)> oltur-~ otur-
- ø- ~ -l: bu (10/231, 11/17) ~ bul (1/144, 1/146,). Esk.T. bu (Hüseyin N. O, 1994: 784)
> bu~ bul
2.2.4. n-, -n düşmesi
- ø- eçen (1/44, 2/364) < neçen (2/339, 2/87). Esk.T. nança(Hüseyin N.O, 1994:820) > D.L.T. neçe(Besim
Atalay, 1999: 419) > neçen > eçen
- ø- arı (2/86, 3/105) < narı (20/221). D.L.T naru(Besim Atalay, 1999: 418) > narı>arı
- ø- <-n: atayı (5/260, 6/69) < atayın (11/155, 14/203) (Ибрагимов, 2009:75).
2.2.5. -t- düşmesi
- ø- <-t-: Karaçoku (18/111) < Karaçoktu (18/564). Kırgız Türkçesinde yükleme hali eki +N
3
I
4
şeklindedir.
2.2.6. -y- düşmesi
- ø- <-y-: kasiet (12/125) < kasiyet (8/317). Ar. hassiyet> K.T. kasiyet
- ø- <-y-: eñkee (18/164) < eñkeye (1/21, 1/43, 22/117) (Ибрагимов, 2009:572).
- ø- <-y-: neet (20/247) < niyet (edebi dilde). Ar. niyet > Kırg. niyet(Ибрагимов, 2009:366).
2.3. Ünsüz Türemesi
2.3.1. –g- türemesi
-g- <- ø-: torgogon (18/661, 3/73) < torogon (10/7, 18/31) (Ибрагимов, 2009:481).
-g- <- ø-: örgütüp (7/76) < (edebi dilde örütüp) (Ибрагимов, 2009:394).
-g- <- ø-: ege (14/47) < ee (6/17, 6/23). Esk.T. idi > i > e, ege > eye> ee(Kasapoğlu, 2005:46).
2.3.2. –t- türemesi
-t- <- ø-: dostuga (19/219) < dosuna (11/90, 11/91) (Ибрагимов, 2009:156), Fr.
dust(Devellioğlu, 2010:217)> dos
2.4. Aykırılaşma
-s- <-z-: kasabına (2/194) < kazabına (8/148, 2/267). Ar. gazab(Devellioğlu, 2010:326)> azap
osu- (12/18) < ozu- (20/197). D.L.T oz-(Besim Atalay, 1999: 448) >oz-
s- >z-: soot (23/130,340) (Ибрагимов, 2009:434). >z oot (18/335).
-z- <-s-: murazga (14/35) < muraska (18/598) (Ибрагимов, 2009:556), Ar. miras(Devellioğlu, 2010: 758)> muras
-l- <-d-: barlık (11/125, 7/178) < bardık (edebi dilde) (Ибрагимов, 2009:91).
ayarla- (2/385, 11/163) ~ ayarda-(Ибрагимов, 2009:80).
türlüü (3/126, 12/102) ~ türdüü (3/65, 8/226). Esk.T. türlüg(Hüseyin N. O, 1994:872)>
türlüü~türdüü
kaarlan-(6/170, 4/64, 10/118) ~ kaardan-(24/94, 9/81, 22/193). Ar. kahr(Devellioğlu, 2010:554)>
Kırg. kaar-lan=kaardan-
-d- <-l-: Aldadan (24/297) < Alladan (2/238, 11/39). Ar. Allah > Alla
386
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
-l- <-r-: u luksaat (12/216, 20/338) < u ruksaat (edebi dilde). Ar. ruhsat(Devellioğlu,
2010:1049)> Kırg. uruksat
p- aanay (24/132) ~ maanay(Ибрагимов, 2009:396).
-r- <-n-: zeerdüü (7/88) ~ zeendüü. Ar. zihn(Devellioğlu, 2010:1383)> zeen
-n- <-d-: karınında (8/426) ~ kardında (2/411, 8/409).
-r <-y: sargar- (2/417, 7/217) ~ sargay- (24/288). Esk. T. sargar-(A Von Gabain, 2000:292)>
D.L.T. sargar- > sargar- ~sargay-
b-
eyil (9/99, 10/143) ~ peyil (17/111) (Ибрагимов, 2009:400).
2.5. Ses Aktarımı: Kelime içindeki seslerin yer değiştirmesidir
kayırbay (8/305, 8/403) < kayrıbay (14/12). D.L.T kadır-(Besim Atalay, 1999:246)> kayır>
kayrı-
dayra (2/364, 2/87, 2/91) ~ darıya (15/45). Fr. derya(Devellioğlu, 2010:200)> darıya(Ибрагимов, 2009:146).
turpak(4/74) ~ topurak(4/74, 20/148). D.L.T. toprak(Besim Atalay, 1999:640)> Çağ. T. tofrak
(Janos Eckmann, 1988:24)> topurak(Ибрагимов, 2009:481).
2.6. Hece Düşmesi
kimki (23/97) < kimdiki (7/207) (Ибрагимов, 2009:259). Kırgız Türkçesinde –ki aitlik ekinin,
ilgi hali eki almış gövdelerde kalıplaşan şekli: +nıkı/ + niki, +dıkı/+ diki, +nuku/+nükü, + duku/+dükü,
+tıkı/+tiki, +tuku/+tükü < +N
3
I
4
ñ ilgi hali eki + kI
4
aitlik eklerinin birleşmesinden türemiştir (Gülensoy,
2004:121).
Sonuç
Kırgızlar yazılı edebiyat dönemine kadar büyük bir sözlü edebiyat geleneğine sahiptiler. Yazı dili
oluşana kadar sözlü edebiyat nesilden nesle sözlü olarak aktarıla gelmiştir. Sonuç olarak, bu çalışmamıza
konu olan Coodarbeşim destanında görülen ses hadiselerini incelediğimizde, destan dilinin ses özellikleri
edebi dile uygun ya da aykırı olarak ikili biçimde kullanıldığı görülmektedir.
Bunun sebebi olarak da destanı söyleyen şahsın ya da yazıya geçiren şahsın ağız özelliklerinden
kaynaklandığını söyleyebiliriz. Bunun dışında bazı ses türeme ve ses düşme olayları da destanı söylerken
hece uyumunun ihtiyacından dolayı ortaya çıkmış olabileceğini gösterebiliriz.
KAYNAKÇA
Atalay, Besim,(1999), Divanü Lugat-it-Türk, IV. Cilt, Ankara.
Devellioğlu, Ferit, (2010), Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara.
Eckmann, Janos,(1988), Çağatayca El Kitabı, İstanbul.
Gabain, A Von, (2000), Eski Türkçenin Grameri, Ankara.
Gülensoy, Tuncer,( 2004), Kırgız Türkçesi Grameri, Bişkek-Kayseri.
Kasapoğlu, Çengel, (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Ankara.
Orkun, Hüseyin Namık,(1994), Eski Türk Yazıtları, Ankara.
Азыркы Кыргыз Адабий Тили,(2009), Бишкек.
Кыргыз Адабияты Тарыхы, (2004), 3-том, Бишкек.
Ибрагимов. С.И, ж.б, (2009), Кыргыз Тилинин Орфографиялык Сɵздүгү, Бишкек.
Юдахин, К.К, (1985), Кыргызча-орусча сɵздүк, Фрунзе.
AZƏRBAYCAN DİLİ GƏRB QRUPU DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ
SABİT SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN LEKSİK MƏNA QRUPLARI
Məlihə F. ƏSƏDOVA
Xülasə: Təqdim etdiyimiz dissertasiyanın mövzusunun aktuallığını müəyyənləşdirən amillərdən biri
Azərbaycan dilinin qərb dialektində sabit söz birləşmələrinin leksik-semantik xüsusiyyətlərinin sistemli
təhlilidir. Bu gün müasir dilçilikdə frazeologizmlərin əmələgəlmə yollarının və səbəblərinin öyrənilməsi, bu
prosesdə onların leksik-semantik xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi əsas problemlərdəndir və bu
problemin həlli həm praktik, həm də nəzəri əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən dialekt frazeologizmləri
Azərbaycna dilinin tarixi ilə bağlı bir çox tarixi faktları, dilin fikri ifadəsində üslubi faktorların inkişafı,
həmçinin antonimliyin, sinonimliyin, omonimliyin, çoxmənalılğın təkamülünü özündə qoruyub saxlayır. Bu
səbəbdən də onların leksik-semantik məna qruplarının öyrənilməsi vacibdir.
Açar Sözlər:
qərb qrupu, dialekt və şivələr, sabit söz virləşmələri, leksik məna qrupları.
Meaning the Group Dialects of the Azerbaijani Language Lexical Phraseological Units Groups
Abstract: One of the factors that determine the relevance of the theme of the dissertation submitted in the
western dialect of the language, lexical-semantic features of the systematic analysis of the fixed phrases. The
study of the ways and reasons for the formation of modern linguistics frazeologizmlərin Today, the main
problem in the process of determining the characteristics of their lexical-semantic and practical solution to
this problem, as well as theoretical significance. Frazeologizmləri dialect of Azerbaijani language, on the
other hand, many historical facts about the history, language expression of the idea of stylistic factors, as well
as antonimliyin, sinonimliyin, omonimliyin, coxmənalılgın evolution of the reserves. For this reason it is
important to study their lexical-semantic meaning groups.
Keywords: Western Group, dialects and accents, hard word virləsmələri, lexical meaning groups.
Müasir dilçiliyin ən çox tədqiq olunan mövzularından biri sabit söz birləşmələridir. Onlar lüğət
tərkibini zənginləşdirməklə yanaşı, həm də yüksək məlumat tutumuna malik dik vahidləri kimi də diqqət
mərkəzindədirlər. Qərb qrupu dialekt və şivələrindən toplanmış sabit söz bilərşmələri çox zəngin leksik
tərkibə malikdirlər. Biz bu birləşmələrin komponentlərinə görə təhlil edən zaman onların
formalaşmazında somatizmlərin, sayların, olmaq, etmək, baxmaq və s. kimi feillərin fəal olduğunu
gördük və bu komponentlərə görə də tədqiq edilən dialekt və şivələrdə sabit söz birləşmələrinin leksik
qruplarını müəyyənlədirməyə çalışdıq.
Qərb qrupu türk dillərində frаzеоlоji vаhidləri yаrаdаn əsаs mərkəzi kоmpоnеnt insаnın bədən
üzvlərinin аdlаrı, hеyvаn аdlаrı, bitki аdlаrı, müхtəlif təbiət hаdisələrinin аdlаrı, dini-mifоlоji zəminli və
аlqış-qаrğış mənаlı аnlаyışlаrdır. Həyаtın еlə bir sаhəsi yохdur ki, оnа аid frаzеоlоji vаhidlər оlmаsın. Bu
dil vahidləri insan cəmiyyətinin, fərdlərin dünyaya baxışını ifadə etdikləri kimi, aid olduğu xalqın
mentaliteti, tarixi və məişəti haqqında məlumatı da özündə qoruyub saxlayırlar. Sabit söz birləşmələrinin
tərkibinə daxil olan komponentlər reallığın hissəciklərini ifadə etdikləri kimi, həm də həmin reallığı təsvir
edirlər. Bu birləşmələrdə ən çox məlumat daşıyıcıları denotativ komponentlərdir.
Достарыңызбен бөлісу: |