Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет60/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   102

EDEBIÝAT 

Абдуллина,  Г.  Р.  Проблемы  морфонологии  башкирского  языка  :  Автореф.  …  дисс.  …  канд.  филол.  наук: 

10.02.02. Уфа, 2001. – 22 с.  

Азарх, Ю.С. Русское именное диалектное словообразование в лингвогеографическом аспекте. – М, 2000. 

Азымов П. Түркмен дили (сɵз ясайҗы гошулмалар). Ашгабат, 1950. 

Азымов П. Түркмен дилиниң меселелери. Ашгабат, 1969. 

Андреева  Е.А.  Аффиксальное  глагольное  словообразование  в  чувашском  языке:  Учебное  пособие.  – 

Чебоксары: Чувашгоспедуниверситет им. И.Я. Яковлева, 2002. – 112 с.  

Бавуу-Сюрюн М. В. Некоторые замечания к тувинским словообразовательным моделям, заимствованным из 

монгольского языка // Учёные записки Ховдинского ун-та. – Ховдо, 2000. – с. 112-120. 

Berta Б. Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Tьrkischen. Wiesbaden, 1996. (Turcologica, 24). 

Бодуэн де Куртене И.Ф. Избранные труды по общему языкознанию. М., 1963. Т. 1. 

Borjakow A. Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş. Aşgabat, 1993. 

Враймуд  И.В.  Графосемиотическое  моделирование  языковых  явлений:  монография  /  И.В.  Враймуд.  –  М.: 

Флинта: Наука, 2009. – 96 с.  

ДаржаУ. Н. Наречие в тувинском языке : : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.02. Кызыл, 

2006 – 281 с. 

Джалилов Ф.  А. Морфонология  азербайджанского языка:  Автореф. дисс. … канд. филол. наук: 10.02.02.  – 

Баку, 1990. – 38 с. 

Доржу  Н.  С.-о.  Лингводидактические  проблемы  преподавания  именного  словообразования  в  тувинском 

языке / Урал – Алтай: через века в будущее: Материалы научной конф.  – Горно-Алтайск, 2005. – С. 

238-240. 



382 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Erdal  Marcel.  Old  Turkic  Word  Formation.  A  Functional  Approach  to  the  Lexikon.  1-2.  (Turcologica,  9). 

Wiesbaden: Harrassowitz, 1991. 

Ганиев Ф.Ə. Хǝзерге татар ǝдǝби теле. Сүзьясалышы. Казан, «Мǝгариф» нǝшрияты, 2000. – 271 б. 

Ганиев  Ф.А.  Функциональное  словообразование  в  современном  татарском  литературном  языке.  Казань, 

2009. – 264 с. 

Ганиев Ф.А. Функциональная грамматика татарского языка. Казань, 2015. – 272 с. 

Гузев В.Г. Теоретическая грамматика турецкого языка. СПб.: Изд-во С.-Петерб.гос. ун-та, 2015. –320 с.  

Есипова А.В. Тюркское словообразование как языковая система.  

Новокузнецк, 2010. 

Ишбаев К. Г. Проблемы словообразовательной системы башкирского языка : : автореферат дис. ... доктора 

филологических наук : 10.02.02 / Стерлитамакского пед. ин-та   Уфа , 1996. – 37 с. 

Колесникова  А.  В.  Аффиксальное  глаголообразование  в  алтайском  языке  (в  сопоставлении  с 

древнетюркским языком): Автореф. дисс. ... канд. филол. наук: 10.02.20 / Российская академия наук 

Сибирское  отделение  Объединенный  институт  истории,  филологии  и  философии  Институт 

филологии. – Новосибирск, 2004. – 28 с.  

Korkmaz Z. Türkiýe Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara, 2003. - 1224 s. 

Ондар Н. М. Классификация парных слов в тувинском языке. // Становление и развитие науки в Туве. Ч. 1. 

Материалы  международной  конференции,  посвященной  70-летию  тувинской  письменности.  Кызыл, 

2000. С. 60-61. 

Севортян  Э. В.  Аффиксы  именного  словообразования  в  азербайджанском  языке.  Опыт  сравнительного 

исследования. – М. : Наука, 1966. – 437 с. (АН СССР. Институт языкознания) 

Таганова М.А. Изучение словообразовательных гнезд в туркменском языке // Языкы и литературы тюркских 

народов.  Тезисы  выступлений  международной  научной  конференции,  посвященной  180-летию 

кафедры  тюркской  филологии  Санкт-Петербургского  государственного  университета.  С.-Петербург, 

26-28 октября 2015 г., с.117. 

Тадыкин, В. Н. Глагольное словообразование в алтайском языке / В. Н. Тадыкин // Теоретические вопросы 

алтайской грамматики : (сборник научных трудов) / Горно-Алтайский гос. ун-т, Ин-т алтаистики им. 

С. С. Суразакова. – Горно-Алтайск, 2002. – С. 154-172. 

Тараканова, И.М. Диминутивы с переосмысленной семантикой в хакасском, якутском и турецком языках //

  Историко-культурное  взаимодействие  народов:  Материалы  Международной  научно-практической 

конференции. – Новокузнецк, 2008. – С. 142-144. 

Чареков  С. Л.  Функционально-семантическая  эволюция  суффиксов  в  алтайских  языках  :  :  (На  материале 

эвенкийск.  и  бурят.  яз.  )  :  автореферат  дис.  ...  доктора  филологических  наук  :  10.02.02;10.02.16.  Л., 

1989. – 34 с. 



COODARBEŞİM DESTANI’NDAKİ SES HADİSELERİ 

Meder SALİEV

 

Özet:  Kırgızlar  yazılı  edebiyat  dönemine  kadar  büyük  bir  sözlü  edebiyat  geleneği  oluşturmuşlardır.  Bu 



bildiride derin bir sözlü geleneğe sahip olan Kırgız Türklerinin önemli destanlarından biri olan Coodarbeşim 

destanının ses özellikleri üzerinde durulmuştur. Tespit edilen ses özellikleri üzerinde Kırgız konuşma dilini, 

yani  destan  dilini  edebi  dil  ile  karşılaştırarak,  yazı  dili  ile  konuşma  dili  arasındaki  ortak  ve  farklı  yönleri 

gösterilmeye  çalışılmıştır.  Ayrıca  ses  olaylarının  görüldüğü  bazı  kelimelerin  tarihi  gelişmeleri  üzerinde  de 

durulmuştur.  

Anahtar Kelimeler: Coodarbeşim destanı, ses özellikler, edebi dil, konuşma dili, ağız. 

Phonetical Phenomena in Epic of Joodarbeshim 

Abstract: Before the large scale adoption of written literature, Kyrgyzs had generated big tradition of verbal 

literature.  In  this  article,  the  topic  of  discussion  is  phonetical  phenomena  and  arrangements  in  the  epic  of 

Joodarbeshim, which is one of the important epic tales of Kyrgyz verbal literature. The comparative analysis 

tries to highlight the differences in phonetics between the literary and spoken languages. In addition to that, 

some historical notes are also given on historical evolution of several words. 

Keywords: Epic of Joodarbeshim, sounds, literary language

spoken language, dialect 



Giriş 

Coodarbeşim destanı başka destanlar gibi Kırgız halkı arasında masal ve destan şeklinde söylenile 

gelen destandır. Coodarbeşim destanını ilk olarak destan şeklinde dile getiren Oruzbay Urmambetov’dur. 

Bunun dışında destanı söylerken nesir katarak söyleyen destancılarımız da Surançiyev Kalça ve Mayrıkov 

Coldoş’tur. Ama maalesef şu anda Mayrıkov’un varyantı elimizde bulunmamaktadır. 

Coodarbeşim destanının üç varyantı vardır. Bu varyantlar farklı şahıslar tarafından söylenmelerine rağmen içerikleri 

aynıdır.  Bu  üç  varyant  dışında  Çin’de  yaşayan  Kırgızlar  tarafından  Urumçü’de  Arap  harfleriyle  yayımlanan 

Abdıkerim  Asan’ın  varyantı  bulunmaktadır.  Şu  anda  elimizde  bulunan  kitapta  Mayrıkov’un  varyantı  dışında 

diğer  üç  varyant  bulunmaktadır.  Bu  varyantlar  ilk  olarak  1940-1968  yılları  arasında  derlenmiştir  (Кыргыз 

адабиятынын тарыхы, 2004:85).  

Biz  de  bu  çalışmamızda  Oruzbay  Urmambetov’un  varyantı  üzerinde  çalıştık.  Bu  varyant  diğer 

varyantlara göre daha hacimli ve destanların tüm özelliklerini karşılayan bir destan olup toplam yirmi dört 

bölümden  oluşmaktadır.  Destan  Er  Töştük  destanının  devamı  olup  Töştük’ün  yeryüzüne  çıkarak 

ihtiyarladığı zaman Coodarbeşim adlı çocuk sahibi olmasından itibaren başlar. 

Bu  bildiride,  zengin  bir  konuşma  diline  sahip  olan  Kırgız  halkında,  büyük  bir  önem  taşıyan 

Coodarbeşim destanının ses özelliklerini incelemeye çalıştım. 

Bu  incelemiş  olduğumuz  ses  özelliklerin  sonucunda  Kırgız  konuşma  dilini,  yani  destan  dilini 

edebi  dil  ile  karşılaştırarak,  yazı  dili  ile  konuşma  dili  arasındaki  ortak  ve  farklı  yönlerini  göstermeye 

çalıştım. Ayrıca ses olaylarının görüldüğü bazı kelimelerin tarihi gelişmeleri üzerinde de durdum. 

Ses Özellikleri: 

Destan  metninde  kullanılan  sesler  Kırgız  edebi  dili  ile  büyük  bir  uyum  içindedir.  Kırgız  edebi 

dilinde  kullanılan  bütün  sesler  destan  metninde  de  görülür  ve  Kırgız  edebi  dilinde  kullanılan  sesler 

dışında herhangi bir sese rastlanmamaktadır.   



1. Ünlüler: 

1.1.2. Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu:  

Düzlük-yuvarlaklık uyumu, düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra da ya dar yuvarlak(u, ü) ya da düz 

geniş(a, e) ünlülerinin bulunmasıdır(Азыркы Кыргыз Адабий Тили,  2009: 40).

  

Destan  dilinde  bazen  bu  uyuma  uygun,  bazen  de  aykırı  olan  eklerin  de  geldiği  görülür: 



zoodan(17/56)< (edebi dilde zoodon), tooday(1/138, 2/299, 4/123) < toodoy(2/303, 3/19). 

1.2. Uzun Ünlüler: 

                                                      

 Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrasya Araştırmaları ABD Doktora Öğrencisi,  



384 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Destan  metninde  bir  örnekte  edebi  dilde  ön  seste  kısa  ünlü  olarak  kullanılan  şayman(15/15, 

24/35) kelimesinin uzun ünlülü şaayman(8/144) biçimine de rastlanır. 



1.3. Ünlü Türemesi: 

Destan dilinde edebi dile uygun ve aykırı ikili kullanımların varlığı dikkat çeker. 



-i- <-ø- : emine (1/99, 9/111) < emne (9/107, 9/96) K.T. emne(Ибрагимов, 2009:570). 

-ı-<- ø-: abıdan (3/136, 11/33) < abdan (2/80) K.T. abdan(Ибрагимов, 2009:37)
-e-<- ø-: kanet-(20/156) < kant-(11/328) K.T. kant-(Ибрагимов, 2009:237). 

-ı-<-  ø-:  ayırı-(8/307)  >ayrı-(22/128)      Esk.T.  adır-(Hüseyin  N.  O,  1994:  756)  >  ayır-  >K.T.  ayrı-(Ибрагимов, 

2009:48). 



-ı-<- ø-: kayır- (8/305) > kayr-(14/12) D.L.T. kadır- (Besim Atalay, 1999: 246)> K.T. kayır- > kayrı- (Ибрагимов, 

2009:227). 



1.4. Ünlü Düşmesi: 

Destan dilinde edebi dile uygun ve aykırı ikili kullanımların varlığı dikkati çeker. 



- ø- o-: şondo (9/63) < oşondo (1/115, 1/132) (Ибрагимов, 2009:385). 

-  ø-  <-i:  tetir  (9/121,  9/157)  <  tetiri.  D.L.T.  tetrü(Besim  Atalay,  1999:608)  >K.T. 

tetiri(Ибрагимов, 2009:472) > tetir  



- ø- <-i: tesker (20/65) < teskeri(Ибрагимов, 2009:471). 

- ø- <-ı-: atayla- (2/102, 7/6) < atayıla- (2/347, 3/95) (Ибрагимов, 2009:75). 

- ø- <-ı-: aygış-( 17/260, 23/117) < ayıgış-( 14/255, 18/718) (Ибрагимов, 2009:48). 

1.5. Ünlü Değişmeleri: 

1.5.1. Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi: 

Destan dilinde edebi dile aykırı kullanımların varlığı dikkat çeker. 



-ü- >-i-: berçidey (18/685) < berçüdöy(edebi dilde) 

-ö- >-e-: berçidey (18/685) < berçüdöy(edebi dilde) 

-o- > -a-: zoodan (17/56) < zoodon (edebi dilde) 

tooday (1/138, 2/299, 4/123) < toodoy (2/303, 3/ 19) 



1.5.2. Geniş ünlülerin daralması: 

Destan dilinde edebi dile aykırı ikili kullanımların varlığı dikkat çeker. 



-ö- >-ü-: künçülük (2/218, 5/127) < (edebi dilde künçölük). 

-a- >-ı-: ayçılık (16/163) < (edebi dilde ayçalık). 

-a- >-ı-: kıltıyıp (8/222) ~ kıltayıp (6/342, 8/218) (Ибрагимов, 2009:315). 

1.5.3. Düz ünlülerin yuvarlaklaşması: 

Destan dilinde edebi dile uygun ve aykırı ikili kullanımların varlığı dikkati çeker. 



-a- >-u-: turuluu (11/305) < (edebi dilde turaluu) (Ибрагимов, 2009:490). 

Ayrıca edebi dilde ikili olarak kullanılan yapılara destan metninde de rastlanır.  



-e- -ö-: tögörök (1/128, 24/210) (Ибрагимов, 2009:483)~ tegerek (11/466, 11/78) (Ибрагимов, 

2009:385). 



-e- -o-: oşont-(16/74) 
-a-  ~  -o-:  dobuş  (19/35)  ~  dabış  (8/199).  D.L.T  tavuş  (Besim  Atalay,  1999:165)    ~  tavış  >  Çağat.  tavuş(Janos 

Eckmann, 1988: 24) > dabış 



-ı- -u-: dobuş (19/35) (Ибрагимов, 2009:154) ~ dabış (8/199) (Ибрагимов, 2009:141), D.L.T 

tavuş ~ tavış > dobuş 

1.5.4. Kalın ünlülerin incelmesi: 

-a- >-e-: erbeygen (17/67) < (edebi dilde arbaygan) (Ибрагимов, 2009:68). 

2. Ünsüzler:  

Ünsüzler, tek başlarına söylenemeyen ve hece kuramayan, şekillenme yerleri birbirlerine göre çok 

çeşitli olan seslerdir (Азыркы Кыргыз Адабий Тили, 2009,34). 


385 

Meder Saliev/Coodarbeşim Destanı’ndaki Ses Hadiseleri  



2.1.  Ünsüz  Uyumu:  İlerleyici  benzeşme  ile  sedasız  ünsüzle  biten  kelimelerin  sonuna  sedasız 

ünsüzlerle başlayan ekler gelir(Азыркы Кыргыз Адабий Тили, 2009,34). Edebi dilde ve destan dilinde 

bu uyum tamdır; buçkak-ka(9/4, 17/33), comok+to-(13/76), çoyunbaş-ka(23/213), çöp-tü(8/322) 

2.2. Ünsüz Düşmesi 

2.2.1. –g- düşmesi   

- ø- <-g- maa (8/338) < maga (9/30). Çağatayca manga> maga 

-  ø-  <-g-  saa  (8/339)  <  saga  (11/123).  D.L.T  sanga(Besim  Atalay,  1999:488)  >  Çağtayca  sanga(Janos  Eckmann, 

1988: 82)> saga. 



2.2.2. k-, -k düşmesi  

- ø-  okustap (19/105) < (edebi dilde kokustap) 

salalık (7/43) ~ salalı (16/31, 16/73, 23/330). 



2.2.3. –l-, -l düşmesi 

-  ø-  ~  -l-:  oturup  (17/114)  ~  olturup  (11/194).  Esk.  T.  olıt-  (Hüseyin  N.O,  1994:822)  >  Esk.T. 

oltur- (A Von Gabain, 2000:288)>D.L.T. oltur- (Besim Atalay,1999:438)> oltur-~ otur- 

- ø- -l: bu (10/231, 11/17) ~ bul (1/144, 1/146,). Esk.T. bu (Hüseyin N. O, 1994: 784) 

> bu~ bul 



2.2.4. n-, -n düşmesi 

-  ø-    eçen  (1/44,  2/364) <  neçen  (2/339,  2/87).  Esk.T.  nança(Hüseyin  N.O,  1994:820)    >  D.L.T.  neçe(Besim 

Atalay, 1999: 419) > neçen > eçen 



- ø-  arı (2/86, 3/105) < narı (20/221). D.L.T naru(Besim Atalay, 1999: 418) > narı>arı 

- ø- <-n: atayı (5/260, 6/69) < atayın (11/155, 14/203) (Ибрагимов, 2009:75). 

2.2.5. -t- düşmesi 

-  ø-  <-t-:  Karaçoku  (18/111)  < Karaçoktu  (18/564). Kırgız  Türkçesinde  yükleme  hali  eki  +N

3

I

4 

şeklindedir. 



2.2.6. -y- düşmesi 

- ø- <-y-: kasiet (12/125) < kasiyet (8/317). Ar. hassiyet> K.T. kasiyet 

- ø- <-y-: eñkee (18/164) < eñkeye (1/21, 1/43, 22/117) (Ибрагимов, 2009:572). 

- ø- <-y-: neet (20/247) < niyet  (edebi dilde). Ar. niyet > Kırg. niyet(Ибрагимов, 2009:366). 

2.3. Ünsüz Türemesi 

2.3.1. –g- türemesi 

-g- <- ø-: torgogon (18/661, 3/73) < torogon (10/7, 18/31) (Ибрагимов, 2009:481). 

-g- <- ø-: örgütüp (7/76) < (edebi dilde örütüp) (Ибрагимов, 2009:394). 

-g- <- ø-: ege (14/47) < ee (6/17, 6/23). Esk.T. idi > i > e, ege > eye> ee(Kasapoğlu, 2005:46). 

2.3.2. –t- türemesi 



-t-  <-  ø-:  dostuga  (19/219)  <  dosuna  (11/90,  11/91)  (Ибрагимов,  2009:156),  Fr. 

dust(Devellioğlu, 2010:217)> dos 

2.4. Aykırılaşma  

-s- <-z-: kasabına (2/194) < kazabına (8/148, 2/267). Ar. gazab(Devellioğlu, 2010:326)>  azap 

osu- (12/18) < ozu- (20/197). D.L.T oz-(Besim Atalay, 1999: 448) >oz- 



s- >z-: soot (23/130,340) (Ибрагимов, 2009:434). >z oot (18/335). 

-z- <-s-: murazga (14/35) <  muraska (18/598) (Ибрагимов, 2009:556), Ar. miras(Devellioğlu, 2010: 758)>  muras 

-l- <-d-: barlık (11/125, 7/178) < bardık (edebi dilde) (Ибрагимов, 2009:91). 

ayarla- (2/385, 11/163) ~ ayarda-(Ибрагимов, 2009:80). 

türlüü  (3/126,  12/102)  ~    türdüü  (3/65,  8/226).  Esk.T.  türlüg(Hüseyin  N.  O,  1994:872)> 

türlüü~türdüü 

kaarlan-(6/170, 4/64, 10/118) ~ kaardan-(24/94, 9/81, 22/193). Ar. kahr(Devellioğlu, 2010:554)> 

Kırg. kaar-lan=kaardan- 



-d- <-l-: Aldadan (24/297) <  Alladan (2/238, 11/39). Ar. Allah > Alla 

386 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



-l-  <-r-:  uluksaat  (12/216,  20/338)  <    uruksaat  (edebi  dilde).  Ar.  ruhsat(Devellioğlu, 

2010:1049)> Kırg. uruksat 



p- aanay (24/132) ~  maanay(Ибрагимов, 2009:396). 

-r- <-n-: zeerdüü (7/88) ~  zeendüü.  Ar. zihn(Devellioğlu, 2010:1383)> zeen  

-n- <-d-: karınında (8/426) ~  kardında (2/411, 8/409). 

-r  <-y:  sargar-  (2/417,  7/217)  ~  sargay-  (24/288).  Esk.  T.  sargar-(A  Von  Gabain,  2000:292)> 

D.L.T. sargar- > sargar- ~sargay- 



b- 
eyil (9/99, 10/143) ~ peyil (17/111) (Ибрагимов, 2009:400). 

2.5. Ses Aktarımı: Kelime içindeki seslerin yer değiştirmesidir 

kayırbay  (8/305,  8/403)  <  kayrıbay  (14/12).  D.L.T  kadır-(Besim  Atalay,  1999:246)>  kayır> 

kayrı- 

dayra (2/364, 2/87, 2/91) ~ darıya (15/45). Fr. derya(Devellioğlu, 2010:200)> darıya(Ибрагимов, 2009:146). 



turpak(4/74)  ~  topurak(4/74,  20/148).  D.L.T.  toprak(Besim  Atalay,  1999:640)>  Çağ.  T.  tofrak 

(Janos Eckmann, 1988:24)> topurak(Ибрагимов, 2009:481). 



2.6. Hece Düşmesi 

kimki  (23/97)  <  kimdiki  (7/207)  (Ибрагимов,  2009:259).  Kırgız  Türkçesinde  –ki  aitlik  ekinin, 

ilgi hali eki almış gövdelerde kalıplaşan şekli: +nıkı/ + niki, +dıkı/+ diki, +nuku/+nükü, + duku/+dükü, 

+tıkı/+tiki, +tuku/+tükü < +N

3

I

4



ñ ilgi hali eki + kI

aitlik eklerinin birleşmesinden türemiştir (Gülensoy, 



2004:121). 

Sonuç 

Kırgızlar yazılı edebiyat dönemine kadar büyük bir sözlü edebiyat geleneğine sahiptiler. Yazı dili 

oluşana kadar sözlü edebiyat nesilden nesle sözlü olarak aktarıla gelmiştir. Sonuç olarak, bu çalışmamıza 

konu olan Coodarbeşim destanında görülen ses hadiselerini incelediğimizde, destan dilinin ses özellikleri 

edebi dile uygun ya da aykırı olarak ikili biçimde kullanıldığı görülmektedir. 

Bunun sebebi olarak da destanı söyleyen şahsın ya da yazıya geçiren şahsın ağız özelliklerinden 

kaynaklandığını söyleyebiliriz. Bunun dışında bazı ses türeme ve ses düşme olayları da destanı söylerken 

hece uyumunun ihtiyacından dolayı ortaya çıkmış olabileceğini gösterebiliriz. 



KAYNAKÇA 

Atalay, Besim,(1999), Divanü Lugat-it-Türk, IV. Cilt, Ankara. 

Devellioğlu, Ferit, (2010), Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara. 

Eckmann, Janos,(1988), Çağatayca El Kitabı, İstanbul. 

Gabain, A Von, (2000), Eski Türkçenin Grameri, Ankara. 

Gülensoy, Tuncer,( 2004), Kırgız Türkçesi Grameri, Bişkek-Kayseri. 

Kasapoğlu, Çengel, (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Ankara. 

Orkun, Hüseyin Namık,(1994), Eski Türk Yazıtları, Ankara. 



Азыркы Кыргыз Адабий Тили,(2009), Бишкек. 

Кыргыз Адабияты Тарыхы, (2004), 3-том, Бишкек. 

Ибрагимов. С.И, ж.б, (2009), Кыргыз Тилинин Орфографиялык Сɵздүгү, Бишкек. 

Юдахин, К.К, (1985),  Кыргызча-орусча сɵздүк, Фрунзе. 


AZƏRBAYCAN DİLİ GƏRB QRUPU DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ  

SABİT SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN LEKSİK MƏNA QRUPLARI 

Məlihə F. ƏSƏDOVA

 

Xülasə:  Təqdim  etdiyimiz  dissertasiyanın  mövzusunun  aktuallığını  müəyyənləşdirən  amillərdən  biri 



Azərbaycan  dilinin  qərb  dialektində  sabit  söz  birləşmələrinin  leksik-semantik  xüsusiyyətlərinin  sistemli 

təhlilidir. Bu gün müasir dilçilikdə frazeologizmlərin əmələgəlmə yollarının və səbəblərinin öyrənilməsi, bu 

prosesdə  onların  leksik-semantik  xüsusiyyətlərinin  müəyyənləşdirilməsi  əsas  problemlərdəndir  və  bu 

problemin  həlli  həm  praktik,  həm  də  nəzəri  əhəmiyyətə  malikdir.    Digər  tərəfdən  dialekt  frazeologizmləri 

Azərbaycna  dilinin  tarixi  ilə  bağlı  bir  çox  tarixi  faktları,  dilin  fikri  ifadəsində  üslubi  faktorların  inkişafı, 

həmçinin antonimliyin, sinonimliyin, omonimliyin, çoxmənalılğın təkamülünü özündə qoruyub saxlayır. Bu 

səbəbdən də onların leksik-semantik məna qruplarının öyrənilməsi vacibdir. 

Açar Sözlər:

 qərb qrupu, dialekt və şivələr, sabit söz virləşmələri, leksik məna qrupları. 



Meaning the Group Dialects of the Azerbaijani Language Lexical Phraseological Units Groups 

Abstract:  One of the  factors  that determine the relevance  of the theme of the dissertation submitted  in the 

western dialect of the language, lexical-semantic features of the systematic analysis of the fixed phrases. The 

study  of  the  ways  and  reasons  for  the  formation  of  modern  linguistics  frazeologizmlərin  Today,  the  main 

problem  in  the  process  of  determining  the  characteristics  of  their  lexical-semantic  and  practical  solution  to 

this  problem,  as  well  as  theoretical  significance.  Frazeologizmləri  dialect  of  Azerbaijani  language,  on  the 

other hand, many historical facts about the history, language expression of the idea of stylistic factors, as well 

as  antonimliyin,  sinonimliyin,  omonimliyin,  coxmənalılgın  evolution  of  the  reserves.  For  this  reason  it  is 

important to study their lexical-semantic meaning groups. 



Keywords: Western Group, dialects and accents, hard word virləsmələri, lexical meaning groups. 

Müasir  dilçiliyin  ən  çox  tədqiq  olunan  mövzularından  biri  sabit  söz  birləşmələridir.  Onlar  lüğət 

tərkibini zənginləşdirməklə yanaşı, həm də yüksək məlumat tutumuna malik dik vahidləri kimi də diqqət 

mərkəzindədirlər. Qərb qrupu dialekt və şivələrindən toplanmış sabit söz bilərşmələri çox zəngin leksik 

tərkibə  malikdirlər.  Biz  bu  birləşmələrin  komponentlərinə  görə  təhlil  edən  zaman  onların 

formalaşmazında  somatizmlərin,  sayların,  olmaq,  etmək,  baxmaq  və  s.  kimi  feillərin  fəal  olduğunu 

gördük  və  bu  komponentlərə  görə də tədqiq edilən  dialekt  və  şivələrdə sabit  söz  birləşmələrinin  leksik 

qruplarını müəyyənlədirməyə çalışdıq. 

Qərb  qrupu  türk  dillərində  frаzеоlоji  vаhidləri  yаrаdаn  əsаs  mərkəzi  kоmpоnеnt  insаnın  bədən 

üzvlərinin аdlаrı, hеyvаn аdlаrı, bitki аdlаrı, müхtəlif təbiət hаdisələrinin аdlаrı, dini-mifоlоji zəminli və 

аlqış-qаrğış mənаlı аnlаyışlаrdır. Həyаtın еlə bir sаhəsi yохdur ki, оnа аid frаzеоlоji vаhidlər оlmаsın. Bu 

dil  vahidləri  insan  cəmiyyətinin,  fərdlərin  dünyaya  baxışını  ifadə  etdikləri  kimi,    aid  olduğu  xalqın 

mentaliteti, tarixi və məişəti haqqında məlumatı da özündə qoruyub saxlayırlar. Sabit söz birləşmələrinin 

tərkibinə daxil olan komponentlər reallığın hissəciklərini ifadə etdikləri kimi, həm də həmin reallığı təsvir 

edirlər. Bu birləşmələrdə ən çox məlumat daşıyıcıları denotativ komponentlərdir.  



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет