Вестник казахского государственного женского педагогического университета

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Чишко О. Певческий голос и его свойства.
 
– М. 1966. – С.75. 
2.
 
Добровольская Н., Орлова Н. Что надо знать учителю о детском голосе.
 
– Москва : 
Музыка, 1972. – С. 30. 
3.
 
Павлищева О. Методика постановки голоса. – М.: 1964. – С. 45. 
 
Резюме 
М.С.Смагулов, старший преподаватель, деятель культуры 
(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) 
Методика постановки голоса 
В статье рассмотрено расположение органов постановки голоса, его состава и пение, а 
также  правила  постановки  дыхания.
 
В  миг  пения,  верховная  часть  (глотка  и  рот  сухой) 
аппарата  голоса  приходит  в  удобное  состояние.  Воздух  вышедший  из  легких  доходит  до 
формирующей  системы,  далее  воздух  входящий  изо  рта,  слышится  в  наружу  прекрасной 
мелодией музыки. 
Ключевые слова: исполнение народной песни, эстрадное и академическое пение. 
Summary 
M.S.Smagulov, senior lecturer 
(Almaty c., Kazakh State Women`s Teacher Training University) 
Voice training technique 
The article deals with the location of the organs of voice training, its composition and singing, 
as well as breathing performances rules. At the moment, who sings of the supreme (dry mouth and 
pharynx), voice device comes in a comfortable condition. The sound reaches the air that came out 
of the lungs thus coming to forming a system. The voice that swung in the air, which then came out 
of the mouth, outside a beautiful song would be heard. 
Keywords: performance of the national song, variety and academic singing. 
 
 
 
ӘОЖ 78+159.9 
ЕСТАЙ – МАХАББАТ ЖЫРШЫСЫ 
 
Е.Ж.Шанбаев, магистр оқытушы 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар 
 педагогикалық университеті)  
 
Аңдатпа:  Қазақ  халқының  дәстүрлі  музыкасы,  соның  ішінде  дәстүрлі  ән  өнері  ең 
жоғары  кәсіби  өнеріміздің  бірі.  Бізге  жеткен  әндердің  тақырыбы  мен  мазмұны,  мақамдары 
мен  әуен  ырғақтары  халықтың көкейкесті  ой-арманынан  туған.  Ал,  халық  орындаушылары 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
254 
 
сол әндерді сақтап, келесі ұрпаққа жалғастырды. Соның арқасында қазіргі бізге жеткен әндер 
өмірдің  тар  жол  бұралаңдарынан  өтіп,  ұлттық  дәстүріміздің  айғағы  болып  отыр.  Қазақ 
халқының  дәстүрлі  ән  өнерінің  және  арқа  өңірінің  көрнекті  өкілі  Естай  Беркімбайұлының 
әндерінің  ерекшеліктері.  Әндерінің  ішіндегі  атақты  махаббаттың  символына  айналған 
«Қорлан» әнінің шығу тарихы, орындалу ерекшеліктері және бірнеше нұсқалылығы жайында 
өрбімек.  
Түйін сөздер: Қазақ халқының ән мұрасы, фольклор, ән, күй. 
Қазақтың  ән  өнері  –  сонау  көне  заманнан  бері  қалыптасқан  халқымыздың  қазынасы, 
фольклордың  музыкалық  саласының  бір  тармағын  құрайды.  Фольклор  деген  сөз  ағылшын 
тілінен  алынған,  ол  «халық  даналығы,  халық  білімі,  халықтың  ауызша  шығарған 
туындылары»  деген  мағынаны  білдіреді.  Фольклор  шығармалары  халықтың  әр  дәуіріндегі 
тұрмыс-салтымен,  наным-сенімімен,  күнделікті  тіршілігімен  тығыз  байланыста  туады. 
Оларда  өмірде  болып  өткеннің  ғана  емес,  халықтың  «осылай  болса  екен»  деген  арман 
үміттері  де  бейнеленіп,  табиғат,  өмір  құбылыстарына  баға  беріледі.  Ән  –  халықтың  сүйіп 
айтатын, тыңдайтын, сан ғасырлық тарихы бар халық музыкасының ең бір бай арнасы болып 
табылады.  Көне  заманнан  келе  жатқан  ән-күй  туралы  халықтың  аузында  қалыптасқан 
көптеген мақал-мәтелдер, аңыздар, жырлар осының айғағы. Ән мен күй шыққан күн, туған 
айдай дала жұртының тал бесіктен жер бесікке түскенге дейінгі жан серігі болды. Ауылдан 
ауылға ән айтып, күй тартып жүрген диуанилар, бақсылар, жыршылар, сал-серілер өз өнерін 
көрсетіп,  халықтың  көңілін  көтерді,  айт  пен  той-томалақ,  түрлі  ойын-сауық  отырыстардың 
көркі болды. Ақын әншілердің өнері халық арасында өте жоғары бағаланып, ақынның келген 
ауылы оған зор сый-құрмет көрсеткен. Олардың аты аңыз әңгімеге айналып, ауыздан-ауызға, 
ұрпақтан-ұрпаққа жетті.  
Ән  сезімнің  кейбір  кезеңдерін  сыртқа  шығару  да  адамның  табиғи  құралының  бірі 
болды. Халық әндерінің тартымды келетіні, жүрегіңе қона қалатыны, олардың баста өнер қуу 
мақсатында  шықпай,  табиғилық  жағының  басым  болуында.  Осы  күнге  дейін  музыкалық 
тәжірибесі мол құлағымыздың өзі жаңа шығарманы тыңдап отырғанда, бейтаныс әуен теңізі 
ішінен  халық  әнінің  тақырыбы  естіле  қалса,  біраз  уақыттан  бері  көрмеген,  кездеспеген  бір 
досыңның төбесі көрінгендей болады. Өйткені сол ән тақырыбы есіңе сан алуан оқиғаларды 
түсіреді.  Өйткені  ол  ән  көркемөнер  жасаймын  деген  алдын  ала  сызылған  жоспар  бойынша 
шыққан емес, өмірдің, табиғаттың өз туындысы. Халық  әндерінің үлкен қазына екендігі  де 
сол  қасиетінде,  сол  әндерде  халық  өмірінің  сәулесі  болуында.  Қазақ  халқының  мақтаныш 
етер  асыл  мұра,  рухани  жәдігерліктерінің  ішінде  ғасырлар  сүзгісінен  өтіп,  бүгінге  жеткен 
көл-көсір  ән  қазынасы  ерекше  орын  алады.  Қазақ  әні  –  қазақ  жанының  ғасырлар  көшінде 
шаң баспаған сырлы айнасы, халық рухының ықылымнан тіл қатқан тірі куәгері. Күнделікті 
тұрмыс-тіршілік,  салт-дәстүрге  орайласа  туған  ғұрыптық  ән,  қара  өлеңдерден  тартып,  адам 
баласының аңсар-мұратын, қайғы-мұң, сағыныш-шерін, өзек өртер өкініші мен жарқын үміт, 
қуаныш-шаттығын  –  сан  алуан  сезім-күй,  жан  әлемін  өрнектеп,  формалық,  мазмұндық 
тұрғыдан кемеліне келе түрленіп, биік кәсіби өреге жеткен дәстүрлі ән өнері ұлттық музыка 
мәдениетіміздің  алтын  өзегі,  ықылымнан  бүгінге  арқауын  үзбей  жетіп,  қазіргі  рухани 
болмысымызға нәр беріп тұрған сарқылмас қайнар іспетті. 
Өнер зерттеушілері қазақтың халық әндерін аймақтық, орындаушылық ерекшеліктеріне 
қарай Батыс әншілік мектебі, Жетісу  ән мектебі, Сыр бойының әншілік мектебі  және Арқа 
әншілік  мектебі  деп  4-ке  бөліп  қарастырады.  Оның  ішінде  Арқаның  ән  мектебі  айрықша 
дамыған.  «Арқа»  еліміздің  Шығыс,  Орталық,  Солтүстік  Қазақстан  аймағын  қамтитын  кең-
байтақ өлке. Арқа өңірі әншілік өнердің кең қанат жайып, ерекше дамыған өлкелердің бірі 
саналып,  әндері  кең  тыныстылығымен,  әуенінің  байлығымен,  терең  мазмұндылығымен, 
асқақтығымен  ерекшеленеді.  Дәл  осы  өңірде  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  қазақтың 
халықтық кәсіби әншілерінің мектебі қалыптасты. Оның негізін қалаушы әнші  – Біржансал 
Қожағұлұлы  (1831-1894  жж).  Ал,  Ақан  сері  Қорамсаұлы,  Жаяу  Мұса  Байжанов,  Ыбырай 
Сандыбаев, Мәди Бәпиұлы, Әсет Найманбаев, Естай Беркімбаев секілді Арқа ән мектебінің 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
255 
 
өкілдері халықтық кәсіби әннің музыкалық-поэтикалық стилін қалыптастырды. Осынау ұлы 
дәстүрді XX ғасырда Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Ғаппас Айтбаев, Қосымжан Бабақов, 
Байғабыл  Жылқыбаев,  Қуан  Лекеров,  Жабай  Тоғандықов,  Манарбек  Ержанов,  Жүсіпбек 
Елебеков,  Мәдениет  Ешекеев,  Жәнібек  Кәрменов,  Қайрат  Байбосынов,  Бекболат  Тілеухан 
және т.б. дәстүрлі әншілер легі жалғастырды.  
Сұлу ән – адам жанының азығы. Өмір озады, заман өзгереді, ал есті ән өміршең екені 
баршамызға  мәлім.  Сондай  туындылардың  бірі  –  халық  арасына  кең  тараған  Естай 
Беркімбайұлының атақты «Қорлан» әні.   
Қазақтың  дүлдүл  әншісі,  ақын-композитор  Естай  Беркімбайұлы  1874  жылы  (кейінгі 
дерек  көздеріне  сүйенсек  1868  жылы)  қазіргі  Павлодар  облысы,  Екібастұз  ауданы,  Ақкөл 
ауылында туып, 1946 жылы қайтыс болған. Естай жыр-дастан, толғау айтуды анасы Күлипа 
мен нағашысы Байтұлымнан үйреніп, 16-18 жастан бастап Ақан сері, Жарылғапберді, Балуан 
Шолақ,  Сәтмағамбет,  Үкілі  Ыбырай,  Шашубай  сынды  әнші-ақындар  қатысқан  ұлы 
жиындарда ән сала бастаған. Оның «Жай қоңыр», «Наз қоңыр», «Майда қоңыр», «Юран-ай», 
«Дүние-ай»,  «Қорлан»,  «Қоштасу» сынды әндері қазақ музыкасының інжу-маржандары. Ал 
«Қорлан» әні Естай есімін аңызға айналдырды.  
Ғашықтар  жайлы  әңгіме  қозғағанда  Еңлік  десек  –  Кебек,  Қыз  Жібек  десек  –  Төлеген, 
Ақан сері десек – Ақтоқты, Балуан Шолақты айтсақ, Ғалия еске түседі. Сол сияқты Естайды 
ойға  алғанда  міндетті  түрде  Қорлан  еске  түседі.  Сондықтан  «Қорлан»  әнінің  тарихын 
айтатын  болсақ,  Павлодар  облысының  Ертіс  ауданында  Сүлеймен  деген  атақты  бай  өмір 
сүрген.  Сол  кісінің  Шошан  деген  баласы  үйленетін  болып,  Естайға қос  ат  жеккен тарантас 
жібереді. Оған қоса, Бәсентиіннің мықтысы Иса Ақкөлдің болысы Абылқамыс Шыманұлына 
хат жазып, «Естайды қалайда бізбен бірге құдалыққа қос» дейді. Сөйтіп, Естай Сүлейменнің 
Шошанына  күйеу  жолдас  болып,  Маралды-Ұрық  деген  жерге  еріп  барады.  Бұл  Сібірдің 
оңтүстігі, Павлодар облысының солтүстігі. Ертеде қазақтар бұл жерді  «іш жақ» деп атаған. 
Не  керек,  Сұлтан  бидің  «Құсни,  Қорлан»  деген  екі  қызы  бар  екен.  Естай  келіпті  дегенді 
естіген  Сұлтан  ауылының  күллі  қыз-бозбаласы  жиналып,  той-думан  ұйымдастырады. 
Осындай  көңілді  кештердің  біріне  Құсни  мен  Қорлан  да  келеді.  Естай  сол  жерде  ай  қабақ, 
алтын кірпік ару қыздарды көріп, жақын келіп танысады. Өзі сері, өзі әнші, өзі ақын Естай 
бірден  Қорланға  ұнайды.  Естайға  да  Қорланның  бірінші  көзқарасы  ой  салады.  Екеуі  ретін 
тауып бір-бірін сүйетіндігін жария қылады. Бірақ бұл махаббат хикаясы Естай мен Қорланды 
қатал  тағдыр  қоспайды.  Әттең  сол  уақыттың  қаталдығыма  қазақтың  аруларын  байлар  мен 
сұлтандарға тоқалдыққа беретін болған.  
Бұл туралы Сапарғали Бегалин 1939 жылы Естайдың өз аузынан естіген сөзім еді деп 
былай баяндайды: 
«Қорланмен  менің  базарым  күн  санап  қыза  түсті.  Қорлан  болмаған  жерде  менің 
домбырамның құлақ күйі өспей, әнім де қанаттанбай, берекем болмайтын күйге ұшырадым. 
Қорлан  да  тап  сондай  күйде.  Екеуміздің  арамыз  –  қол  жетпейтін  тас  қамал.  Өйткені, 
Қорланды  жас  кезінде  бір  бай  тоқалдыққа  алмақ  болып,  қалың  малын  үйіп-төгіп  төлеп 
қойыпты.  Кешікпей  ұзатып  алып  кетпек.  Менде  ол  қамалды  бұзар  дәулет  жоқ.  Не  арқа 
сүйер күш жоқ. Екеуміздің ол жердегі бар жанашырымыз Жәміш деген Қорланның немере 
жеңгесі  ғана.  «Ертең  жүреміз»  деп  отырғанда,  Жәміш  маған  бір  жігіт  жіберіпті.  Оны 
естіп, жетіп барып едім, Жәміш жарқылдай қарсы алды: «Әнші құда, замандасың бір ауыз 
тілдескісі  келеді.  Сол  үшін  шақырттым»  деді.  Сол  арада  мен  оны  алып  қашпаққа 
уағдаластым.  Ол  келісімін  берді.  Бірақ,  уа  дүние-ай,  бұл  әрекеттеріміз  жария  болып, 
екеуміздің жолымыз мәңгіге кесілді...».  
Қорлан  Естайдың  өле-өлгенше  ішінде  қалған  арманы,  өмірінің  драмасы.  Міне,  соған 
арнап Естай «Қорлан» әнін шығарды. 
Бір қыз бар Маралдыда Қорлығайын, 
Табиғат берген екен күн мен айын. 
Мұратқа іздеген жан бәрі жеткен, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
256 
 
Дариға, арманым көп не қылайын. 
 
Ахау жалған,  
Құсни-Қорлан! 
Екі-ай бағлан. 
Екеуі туған екен бір анадан. 
 
Жігіттер қалма қапы бұл жалғаннан 
Жігіттің арманы жоқ сүйгенді алған.  
Қорлан сіздей жан тумас, 
Туса туар артылмас. 
Бар ғаламды шарықтап 
 Уа, дариға, ләулік тас 
Бағдад, Мысыр, Шың, Машын 
Іздесем Қорлан табылмас.  
Бұл «Қорлан» әнінің «Қорлан» деген атпен жазылған алты нұсқасын ел ішінен ең алғаш 
Затаевич  жазып  алған.  Халық  арасына  кең  тараған  ән,  әншілердің  көбісі  шама-шарқы 
келгенінше  Затаевичке  айтып  бергені  белгілі.  «Қазақ  халқының  1000  әні»  жинағында 
«Қорлан»  әнінің  төрт  нұсқасы  бар.  Бірақ  нұсқа  деп  айтылмайды.  «Қазақтың  500  ән-күйі» 
жинағына  екі  түрі  енген.  Ол  әндердің  барлығы  бүгінгі  орындалып  жүрген  нұсқадан  мүлде 
алыс.  Нағыз  «Қорланды»  Ерзаковичке  1938  жылы  он  әнімен  бірге  Естайдың  өзі  орындап 
берген  екен.  Біздің  отандық  музыкатану  ғылымында  мынадай  түсінік  бар.  Нағыз  кәсіби 
әндерді,  соның  ішінде  «Қорлан»  әнін  сол  күйінде  кәсіби  әншілер  ғана  жеткізе  алады. 
Сондықтан  Затаевич  хатқа  түсірген  алты  нұсқаның  алты  жаққа  қарап  тұруы  ол  заңды. 
Өйткені оны кәсіби әншілер орындамаған.  
Ал  қазіргі  уақытта  ел  арасында  екі  нұсқасы  айтылып  жүр.  Ол  әрине,  дәстүрлі  кәсіби 
әншілердің  орындауында  және  классикалық  опера  әншілерінің  орындауында.  Бұл  екі 
бағыттағы  әншілер,  яғни,  кәсіби  дәстүрлі  әншілер  жоғарыда  көрсетілген  өлең  жолдарымен 
орындаса.  Ал,  классикалық  опера  әншілері  тек  екі  шумақ  пен  бір  қайырмасын  ғана 
қолданады. Айтып өтетін болсақ: 
                       Ахау жалған,  
                       Құсни-Қорлан! 
                       Екі-ай бағлан. 
                       Екеуі туған екен бір анадан, – деп қайырып отырады.  
Түп  нұсқасында  музыкалық  тілмен  айтқанда  3  бөлімнен  тұрады.  Яғни,  қарап 
отырсаңыз, Естай әндерінің кульминациясы соңғы каденциялық бөлімінде, алғашқы шумақта 
Естайдың Қорланға деген сүйіспеншілігі, оның сұлулығы бірқалыпты байыпты баяндалады. 
Екінші  ортаңғы  бөлігінде  Естай  шығарманың  шырқау  биігін  дайындайды.  Ал  3-бөлімінде 
шарықтау шыңы мына өлең жолдарымен байланысты. 
Бар ғаламды шарықтап 
Уа, дариға, ләулік тас 
Бағдад, Мысыр, Шың, Машын 
Іздесем Қорлан табылмас, – деп аяқталады.  
Әннің қайырмасының өзі жай түсініктегі «қайырма» деген ұғымға сыймайды. Ол әннің 
біте  қайнаған  бір  бөлімі,  тек  шығарманы  қорытындылап  тұрған  себепті  ғана,  сырттай 
«қайырма» деп айтылады. «Қорлан» – Естай шығармаларының шоқтығы биік шыңы, жүрегі 
десек қателеспейміз. Сол  үшінде әр туындыны орындамас бұрын оның байбына кіру керек 
деп  ойлаймын.  «Қорлан»  әнінің  түпнұсқасын  орындаған  әнші  композитор  Манарбек 
Ержанов.  
Естай  Беркімбайұлы  –  махаббат  жыршысы.  «Қыз  Қорлан  хор  қызындай 
тамсандырған…» деп бүкіл ғұмырында сұлулықтың символына айналған Қорландай сұлуды 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
257 
 
санамызға  ән  қылып  сіңіріп  кеткен  Естай  Беркімбайұлы.  Өмірін  өлеңмен  өрнектеген 
ақынның халыққа қалдырған мол мұрасын дәріптеу, өскелең ұрпаққа қаз қалпында жеткізу 
біздің мақсатымыз және борышымыз. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 440 б. 
2.
 
«Айқын»  Республикалық  қоғамдық-саяси  газеті.  24.06.2013ж.  Маssаget.kz. 
05.11.2012. 
3.
 
Нұралин Қ. Естай және оның әндері / Коммунизм нұры. 1988, 7 сәуір. 
Резюме 
Е.Ж.Шанбаев, магистр, преподаватель 
(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) 
Естай – псалмопевец любви 
Казахская  традиционная  музыка,  в  том  числе  традиционной  песни  является  одним  из 
самых  высоких  в  искусстве  профессионального  искусства.  Мы  достигли  названия  и 
содержание  и  музыкальные  ритмы  песен,  рожденных  в  мыслях  и  ожиданиях  людей.  И  по-
прежнему  держать  песни  народных  художников  следующего  поколения.  Благодаря 
современной  жизни  дошедших  до  нас  песен  узкие  роуд-шоу,  проводимых  национальной 
традиции. В данной статье рассматривается творчество Естая Беркимбайулы, происхождения 
песни «Корлан», особенности и варианты исполнения. 
Ключевые слова: наследие песен казахского народа. 
Summary 
E.Zh.Shanbayev, мaster, lecturer  
(Almaty c., Kazakh State Women`s Teacher Training University) 
Estay is psalmist of love 
Kazakh  traditional  music,  including  traditional  song  is  one  of  the  highest  in  the  art  of 
professional  art. We have reached the title and content of the songs  and musical  rhythms,  born in 
the  thoughts  and  expectations  of  people.  And  still  keep  the  songs  of  folk  artists  of  the  next 
generation. Thanks to modern life come down to us songs narrow road show conducted by national 
tradition. This article discusses the work Estay Berkimbayuly, origin of song "Korlan", features and 
options of performance. 
Keywords: heritage of the Kazakh people's songs. 
 
 
 
ӘОЖ 78 
 
КӨШПЕЛІ ТАЙПАЛАР МӘДЕНИЕТІНІҢ КҮЙ ДӘСТҮРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 
 
Ш.Ж.Таджбағамбетова, оқытушы 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік 
қыздар педагогикалық университеті) 
 
Домбырам, жүрегіммен үндес едің, 
Сенімен сырласымдай тілдесемін 
Бабамнан қалған мұрам, сен болмасаң, 
Өнердің не екенін де білмес едім. 
М.Мақатаев 
Аңдатпа:  Домбыра  өнері,  яғни,  күй  дәстүрінің  өркендеуі  ата-баба  дәстүрін  кәсіби 
дамытып, әрбір баланың өнер арқылы білімге, терең ойға, өз бойындағы қабілетін шыңдауға 
мүмкіншілік  туғызады.  Әрине  домбыра  аспабы,  күй  дәстүрі  бұл  күнде  өз  жалғасын  тауып, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
258 
 
өркендеп,  дамып  отыр.  Домбыра  аспабы  соның  ішінде  дәстүрлі  күйшілік  өнері  негізінде 
қалыптасқан тәрбие көзі эстетикалық әсемділікке жетелейді.  
Түйін сөздер: күй дәстүрі, тайпалар, музыкалық фольклор, салт-дәстүр, мұра. 
Халқымыздың  көшпелі  тұрмыс-тіршілігінің  ерекшелігіне  байланысты  өнеріміз 
ғасырлар  бойы  тек  қана  жеке  орындаушылық  формада  дамыды.  Ол  әр  дәуірде 
мәдениетімізде  дарынды  тұлғалардың  дүниеге  келуіне  мүмкіндік  туғызады.  Аты  аңызға 
айналған  Қарт  Нартай,  Асан  қайғы  сияқты  ең  таңдаулы  өкілдерінің  есімдері  біздің 
заманымызға да жетті. Олардың күйлері халқымыздың басынан өткерген қиын өткен, қилы 
кезеңдерін бейнелеп, халық тарихы туралы сыр шертеді. 
«Домбыра көшпелі елдің көне көз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйі», – деп 
сипаттады  академик  А.Жұбанов.  Ол  халқымыздың  мұңы  мен  қайғысын,  қуанышы  мен 
күйінішін,  тұрмыс-тіршілігін,  арман-тілегін,  батырлардың  ерлігін,  салт-дәстүрін,  қазақтың 
кең сахара даласын, сұлу табиғатын, тарихи аңыз күйлер арқылы суреттеген, атадан балаға, 
ұрпақтан-ұрпаққа осы заманымызға дейін мұра боп қалған, қазақтың киелі аспабы, қасиетті 
қара домбыра десек, қателеспейміз. 
Домбыра қазақ халқының жан сезімі, жан серігі. Сондықтан «әу» демейтін қазақ жоқ, 
қазақтың той думандары домбырасыз өтпейді, бір үйден домбыра үні шықса, халық тез арада 
жиналып тамсана тыңдап отыратын болған. Домбыра қазақ халқының қуанышы мен қайғы-
мұңын  жырлайтын  аспап,  әр  қазақтың  шаңырағында  төрде  киелі  домбыра  аспабы  ілініп 
тұрады.  Домбыра  аспабының  мүмкіндіктері  жайлы  саяхатшылар,  этнофольклористер 
Ш.Уәлиханов,  А.Эйхгорн  т.б.  ұлы  ғалымдар  өз  пікірлерін  айтқан.  «Домбыраның  сырлы 
сазына  ауызданбаған  бала,  уызына  жарымаған  көтерем  қозыдай  болады»  деген  қазақта  сөз 
бар.  
«Домбыраны қастерлей білмеген қазақтың баласы туған халқының жанын білмейді. Ал 
халықтың  жанын  түсінбеу  деген  тамыры  шабылған  ағашпен  тең.  Ондай  ағаш  жапырақ 
жайып  сая  да  болмайды,  жеміс  те  бермейді»,  –  деген  Бауыржан  Момышұлы  сөзінің  мәні 
тереңде жатқанын ұғуға болады.  
Домбыра  қазақ  халқының  арасында  өте  кең  және  ерте  тараған,  ғасырлар  сырын 
сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспап. Өзіне тән ерекшеліктері бар, ішекті, 
шертпелі  аспаптар  тобына  жатады.  Домбыра  әртүрлі  үлгіде  тұтас  ағаштан  ойылып  немесе 
құрап  жасалады.  Мойнына  он  тоғыздан  жиырма  екі  санына  дейін  пернелер  байланады. 
Арнайы құлақ күйге келтіріледі. Домбыраның екі ішектісінен басқа да үш ішекті, қос жақты, 
кең шанақты, қуыс мойыны, шіңкілдек деп аталатын түрлері де бар. Дауысы майда, қоңыр, 
құлаққа жағымды. 
Біздің эрамызға дейінгі өте көне ғасырда Тұран өлкесінде болған  Грек  саяхатшылары 
көшпелі  тайпаларды  екі  шекті  шертіп  тартылатын  аспап  болғандығын  айтатын.  Шығыс 
(Индия,  Қытай,  Пәкистан  елі)  елінде  әнші-күйші  жыршылардың  талай-талай  таңдай 
қақтырар  өкілдері  тараған.  Солардың  бірі  –  Жәмиля  мен  Әтике.  Әтикенің  қол  баласы  әлі 
көңіл  ашар  музыка  бақыты  қонған  шәкірті  Мұқарбек  (Мухаррик).  ІХ  ғасырдағы  онымен 
бірге  өнерлес  болған  Зирпа  (Зирьяб)  он  мыңнан  артық  күй  саздарын  жұртқа  таратқан.  Ал 
одан бір ғасыр шамалас бұрын өмір кешкен Зәлзәл деген атақты күйші өз заманының барша 
тыңдаушыларын  таңдандырған.  Сөйтіп,  күй  өнері  барша  халықта  ғасырдан-ғасырға,  бір-
біріне мирас болып, рухани дүние ретінде тарай берген.  
«Қазақ  музыка  шығармасының  ішіндегі  ең  ірі  жанрының  бірі  –  күйлер.  Композиция 
жағынан,  музыка  мәдениетінің  басқа  өлшеулері  жағынан  қарағанда  да,  күйлер  халық 
музыкасының жетіскен ірі тарауы екендігіне дау болмауы керек». 
Қазақ  күйлері  ертеден  Сақ,  Ғұн,  Үйсін,  Қаңлы,  көк  түріктер  т.б.  тайпалар  өмірінен 
ежелгі  дәуірден  бастау  алатынын  Т.Мерғалиұлы,  Е.Бүркітов,  О.Дүйсенов  дәлелдеп  отыр. 
Оған  дәлел  ретінде  қазақ  даласына  кең  тараған  «Кеңес»,  «Бозайғыр»,  «Шұбарат», 
«Арынғазы» т.б. күйлері [1]. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
259 
 
Әрине  өзіміз  күнделікті  тартып  жүрген  «Кеңес»  күйінің,  отыз  ғасырға  жуық  тарихы 
бар,  ол  «Аққу»  күйі  Сақ  дәуірінен  бастау  алатынын,  «Бозайғыр»  күйі  Ғұндармен, 
Үйсіндермен  байланыстылығын  көрсетеді,  «Қаратау  шертпелері»  мен  «Науайы»  күйлері 
Қаңлы  елінде  дүниеге  келген  делінеді.  Демек,  қазақ  халқы  Сақ,  Ғұн,  Үйсін,  Қаңлы,  көк 
түріктерінің т.б. ру тайпаларының тарихи отанында отырған ұрпағы, сонымен қатар, олардан 
қалған  мәдени  мұралардың  иелері  болып  табылады  десек  қателеспейміз.  Осы  ғажайып 
туындыларды  халық  сазгері,  академик  А.Жұбанов  «Небір  ардақты,  дарынды  дала 
перзенттерінің аты ұмытылып кетсе де, сары алтындай шығармалары тот баспай бізге аман 
жетті. Олардың бәрі де әліпті таяқ деп білмейтін, нота дегеннен тіпті бейхабар болса да, өз 
халқының  өзегін  өртеген  мұңын  мұңдап,  жоғын  жоқтап  көптеген  тамаша  музыкалық 
шығармалар қалдырып кеткені айқын. Олар халық аспабына арнап шығармаларын домбыра, 
қобыз, сыбызғыға арналған музыкалық пьесаларды, «күй» деген бір-ақ сөзбен атаған, – дейді 
[2]. 
VI-VIII  ғ.  түрік  тілдес  халықтың  мәдениеті  мен  өнерінде  жыраулық  өнер  дәстүрі 
қалыптасады.  Содан  бері  бізге  жеткен  «Аққу»,  «Бозінген»,  «Бозайғыр»,  «Жетім  бала»  т.б. 
күйлері қысқа-қысқа жыр сазы түрінде пайда болған.  
Көшпелі  тайпалар  мәдениетінде  жылқы  малын  ән-күйге,  өлең-жырға  қосып,  мадақтап 
суреттеу  ертеден  келе  жатқан  дәстүр.  Бұл  дәстүрді  қазақ  күйшілері  жалғастырып  ғажайып 
әдемі күйлерді шығарды. Көне күйлердің ескі сарынды «Шұбар ат» күйі. Сонымен қатар ата-
баба  қоныс  еткен  туған  жерді  жаулардан  қорғау,  ел  тағдырына  қатысты  мәселелерді  жан-
жақты ақылдасып «Үлкен кеңес» құру – Сақ, Ғұн дәуірінен келе жатқан дәстүр. Ал, «Кеңес» 
халық күйі тарихи мазмұны жоғарыдағы оқиғаларды дәлелдейтіні сөзсіз. 
Осыған  орай  Шыңғыс  ханның  Қыпшақ  даласына  жасаған  жорығы,  Түрік 
халықтарының көп ғасырлық мәдениетін жермен жексен етті: өртеді, тонады, қиратты. Бұл 
ғасырлар оқиғасынан қайғылы, зарлы, жоқтау сарынды күйлер көп сақталған. Атап айтқанда: 
«Ақсақ  құлан»,  «Жетім  бала»,  «Мұңды  қыз»,  «Жоқтау»  т.б.  А.Сейдімбектің  «Сонар» 
кітабында көрсетілген үлгі модель бойынша, қазақтың музыкалық фольклорының шығу тегін 
бес  кезеңге  бөліп,  іріктеген  екен.  Бірінші,  көне  кезең  күйлері  (б.э.дейінгі  8-5  ғасырлар  мен 
біздің  заманымыздың,  6  ғасыры  арасындағы  кезең).  Бұған  қазақ  даласына  ислам  діні 
тарағанға дейінгі түркі тайпаларының қиял-ғажайып тақырыптарға арналған күйлері, жорық 
сарындары, сол жаугершілік кезеңдерде ел есінде қалған айтулы батыр, ақылды ару, қанатты 
шырақ туралы күйлері жатады. Мәселен, «қос мүйізді Ескендір», «Шыңырау», «Аққу», «Боз 
інген»,  «Боз  айғыр»  т.б.  бұлардың  қай-қайсы  да  алыс  замандарды  меңзейді.  Екінші  оғыз  – 
қыпшақ  кезеңінің  (6-7  ғасыр)  күйлері.  Бұған  Қорқыт  атаның  сарындары  «Абыз  толғауы», 
«Саймақтың сары өзені», «Айырауықтың ащы зары» сияқты күйлері жатады.  
Үшінші  ноғайлы  кезеңінің  күйлері  (13-16  ғ)  ертедегі,  эпос,  жырларымыз  да,  жырау 
шешендеріміз  де  ноғайлының  мұңын  мұңдап,  жоғын  жоқтайды.  Ноғайлы  кезеңінде  туған 
музыкалық  мұрамыздың  санатына  «Ақсақ  құлан»,  «Жошыханның  жортуылы», 
Асанқайғының «Ел айырылған», Қазтуғанның «Сағыныш» күйлерін жатқызамыз. Бұл күйлер 
аңыз-әңгіме мен жыр-эпостарымызбен үндесіп жатады. 
Төртінші  жоңғар  шапқыншылығы  кезіндегі  (17-18  ғ)  күйлер.  Соның  айғағы  ретінде 
«Елімай» әнін, «Қаратаудың шертпесін», «Қалмақ би», «Беласар», «Кеңес» сияқты күйлерді 
атауға болады. Бесінші 18-19 ғасырларда және 20 ғасыр басында туған күйлер. Бұл кезеңнің 
дәулескер, күйші композиторлары Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Сейтек сияқты 
ондаған  дарындардың  көл-көсір  мұрасы  тарихи-әлеуметтік  аспектіде  қаузай  зерттеліп, 
ғылыми сара бағасын алуда деп айтуымызға болады [3]. 
Аспапты  музыка  ішінде  қазақ  күйлерінің  ешуақытта  себепсіз  шықпайтыны  –  өзіндік 
айрықша  сипаты.  Күйге  арқау  болмайтын  өмір  құбылыстары  жоқ.  Қоршаған  орта,  жан-
жануарлар  дүниесінен  бастап,  адамдардың  мінез-бітімі,  көңіл-күйі,  батырдың  ерлігі, 
шешеннің тапқырлығы, ел басындағы кесек тарихы оқиғаларға дейін күй тілінде баян етіле 
береді.  Тіптен  күйге  арқау  болған  қиял-ғажайып,  мифтік  тақырыптардың  өзі  оқшаулана 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
260 
 
құрайды. Күй жанрының бұл ерекшелігі – халқымыздың тарихи жайынан хабар берерлік ең 
мол, ең жанды шежіре екенін пайымдатады.  
Осындай көне күйлердің әуен-саздары мен мазмұны қазақ даласын мекендеген ежелгі 
Сақ,  Ғұн,  Үйсін,  Қаңлы  тайпаларының  бәріне  ортақ.  Бұл  туралы  деректер  мен  мәліметтер 
қазақтың  халық  ауыз  әдебиетінде  де,  Қытай,  Парсы,  Грек,  Араб  т.б.  елдердің  көне 
жазбаларында  сақталған.  Сондай-ақ,  қазақ  жерінен  табылған  көне  мәдениет  ескерткіштер 
мұны  растай  түседі.  Күйдің  тілін  қарастыра  отырып,  оның  негізінен  екі  түрлі  жолмен 
қалыптасқаны туралы  пікір  бар. Осыған орай күй табиғатын зерттейтін болсақ, оның қазақ 
тілінде қара сөз үлгісіне ұқсап кететіні байқалады дей келе, күй мен тілдің бір-бірімен тығыз 
байланыста  екенін  байқаймыз,  себебі,  әрбір  күй  сөйлейді,  мысалы,  Құрманғазының  күйі 
«Қайран  шешем»,  «Аман  бол  шешем,  аман  бол»  деп  анасы  мен  қоштасып  тұрғаны,  күйдің 
мағынасы  мен  оның  ырғақтарынан  сөйлеп  тұрғанын  байқаймыз.  Сондықтан  ұстаздың 
міндеті  оқушыға,  күйдің  мән-мағынасы,  ырғақ,  өлшемі,  оның  шығу  тарихы  жайлы  ойнау 
ерекшелігін, тәсілдерін терең түсіндіру сонда ғана оқушы ол күйді түсініп, күйшілік өнерінің 
биік  шыңына  жетеді.  Демек,  жас  ұрпаққа  атадан  балаға  мұра  боп  қалған  көне  күйлерді 
үйретіп  өз  нақышында  заман  талабына  сай  аранжировкамен  өңделіп,  орындауға 
оқушылардың таным ізденімпаздығын қызығушылығын арттыра отырып күй өнеріне баулу 
болып  табылады.  Қазақ  күйлері  18  ғ.  өзінде-ақ  қалыптасып  үлгерді.  19  ғ.  қазақ  даласында 
күйшілік мектеп өркендей бастады. Ал қазақтың ән-күйлерін зерттеп, осы күнге жеткізіп зор 
үлес  қосқандар  А.Жұбанов,  А.Затаевич  т.б.  Мәдениетіміздің  дәстүрінде  көптеген 
профессионал  күйші-композиторлар  қалыптасты.  Бұған  дәлел  халық  күйшілері  күй  атасы 
Құрманғазы,  біздің  өмірімізден  алатын  орны  ерекше.  Құрманғазының  күйлері  «Сарыарқа», 
«Адай»  арқылы  қазақ  жерінің  тіршілік  тынысын,  халқымыздың  күш-қуатын,  сырын 
ұғынамыз.  Мәдениетіміздің  символына  айналып  отыр  деуге  болады.  Құрманғазының 
мұрасын  жеткізушілердің  бірі  –  шәкірті  Дина,  «Бұлбұл»,  «Әсемқоңыр»,  Дәулеткерей 
«Қосалқа»,  «Қыз  Ақжелең»,  Тәттімбет  «Саржайлау»,  Сүгірдің  «Бозінген»,  Т.Момбеков 
«Салтанат»  т.б.  Осыған  орай  домбыра  аспабы  күй  дәстүрі  арқылы  болашақ  ұрпақты 
мәдениетті, өнерлі, салт-дәстүрін, елін, жерін, тарихын құрметтеуге тәрбиелеу. 
Қорыта айтқанда, әр халықтың өз жері, өз тілі, тарихы, мәдени өнері бар, сондықтан да 
дәстүрлі  күйшілік  өнердің  қадірін  білген  бала  тәрбиелеп,  даналарды  тудырған  кең-байтақ 
жерді  сақтап  мұра  етіп  қалу  жас  ұрпақтың  қолында.  Домбыра  өнері,  қазақ  халқының  күй 
дәстүріне  құрметпен  қарау,  ұлттық  салт-дәстүрімізді  қастерлеуге  баланы  жас  кезінен 
баулығанда ғана, ол ертеңгі өз Отанының нағыз азаматы болады. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Асафьев Б. Музыкальная культура Казахстана. – Алматы, 1955. – С. 45. 
2. Мерғалиев Т. Домбыра сазы. Музыкалық-этнографиялық  жинақ. – Алматы, 1972.  – 
Б.56. 
3.  Дүйсембінова  Р.Қ.  Оқушыларға  қазақ  халқының  өнері  арқылы  музыкалық  – 
эстетикалық тәрбие беру. – Алматы, 1998. – 411 б. 
4.  Сұлтанова  Н.К.  Музыкалық  білім  берудің  тарихы  мен  теориясы/:  Оқу  құралы.  – 
Семей. 2011. – 142 б. 
Резюме 
Ш.Ж.Таджбагамбетова, преподаватель 
(г. Алматы, Қазахский государственный женский педагогический университет) 
Становление традиции куй в культуре кочевых племен 
Искусство  домбры,  то  есть  процветание  традиции  куй  является  профессионально 
развивая традиции предков, в каждом ребенке воспитывать знание через искусство, глубокие 
мысли, способствовать расширению своих возможностей. 
Конечно инструмент домбры, традиционный жанр куй в настоящее время находит свое 
продолжение,  процветать,  развиваться.  Инструмент  домбыра  становился  источником 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
261 
 
воспитания  в  том  числе  на  основе  традиционного  искусства  куй,  который  ведет  к 
эстетической красоте. 
Ключевые  слова:  традиционный  куй,  племена,  музыкальный  фольклор,  традиции, 
наследие.  
Summary  
Tadzhbagambetova Sh.Zh., lecturer 
(Almaty c., Kazakh State Women’ s Teacher Training University) 
The formation of tradition kui in the culture of nomad tribes 
Art of dombra that is flourishing tradition of Kui is a professional developing the traditions of 
the  ancestors,  in  every  child  educate  knowledge  through  art,  deep  thoughts,  help  to  expand  their 
capabilities.  
Of course instrument dombra, traditional genre Kui currently finds its continuation, to flourish 
and  develop.  Instrument  dombyra  became  a  source  of  education,  including  on  the  basis  of 
traditional art Kui, which leads to aesthetic beauty. 
Keywords: traditional kui, tribes, musical folklore, traditions, heritage.