«Қазіргі заманғы білім беруді дамыту тенденциялары: даму бағыттары, тәжірибе, мәселелер»

623 

 

623 

 

болып  қалыптасқалы  халықпен  бірге  жасасып,  ғасырлар  бойы  ұмытылмай,  атадан  балағ  мұра 

ретінде  ауысып  отырған.Олар  баланы  пайдалы  еңбекке,  сөйлеуге,мергендікке,  тапқырлыққа, 

ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызымет атқаруға, төзімділікке және т.б. тәрбиелеудң ұтымды 

құралы  болған.Қаз»рде  әртүрлі  ұлттар  ойындары,соның  ішінде  қазақтың  ұлттық  ойындары 

жинақталған 

кітаптар 

шығарылуда. 

       Ұлт  ойындары  –  интернационалдық  тәрбиенің  құралы.  Олай  дейтініміз  ұлт  ойындарының 

арасында 

өзара 

үндестік, 

тығыз 

байланыс 

бар. 

       Ойынға тек ойын деп қарамай,халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы,бір жүйеге 

келтірілген 

тамаша 

тәрбие 

құралы 

деп 

қараған 

орынды. 

       Ұлттық ойындар халық педагогикасынаң бір саласы болып отыр.Ол-сандаған ғасырлар бойы 

ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеуде. Қазақтың ұлттық ойындары тек 

дүниені  ғана  емес,ойды  жаттықтырушы  да  болып  табылады.  ¥лт  ойындарын  тек  ойын  деп 

қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие 

құралы  деп  караған  жөн.  Өйткені,  ойын  баланың  дүниені  танып  білуге  қадам  жасар  алғашқы 

басқышы. Егер баланың алғашқы өмір кезіндегі тікелей айнала қоршаған ортамен байланысын 

адамдармен, жолдастарымен карым - қатынасын елеп ескермей өмір тәжірбиелерінен қол үзгізіп, 

бірден өзіне бейтаныс дүниеге мәжбүр етсек, олардың психикалық дамуына кері әсер етуі әбден 

мүмкін. Оның үстіне бүл тәрбие үрдісінде жақыннан алысқа жай нәрседен күрделіге, жеңілден 

ауырға, 

белгіліден 

белгісізге 

деген 

қағидаға 

да 

қайшы 

келмейді. 

         Қазақ  халқының  ұлт  ойындары  жеке  адамдарды  ғана  тәрбиелеу  құралы  емес,  ол  бүкіл 

қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі, үлгі берершіктей әлеуметтік 

орта  моделін  жасаушы  ретінде  күрделі  қызмет  атқарған.  ¥лттың  ойын  арқылы  жеке  тұлғалар 

қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал 

адамдарға  айналған.  Қазіргідей  арнайы  мамандық  беретін  оқу  орындары  болмаған  кезде  ұлт 

ойындары  халқымыздың  өз  ұрпағын  тек  ойын  -  сауықтарды  бәсекеге  түсіп  жеңімпаз  атанып, 

жүлде алу ғана емес, ата жолын куып, өзінен бұрынғы дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында 

бар өнерді игеріп меңгеруге, шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл 

да 

өжет, 

шапшаң 

ұрпақтарды 

тәрбиелеудің 

өзіндік 

жүйесін 

өмірге 

әкелген. 

         Сондықтан  ұлт  ойындарын  бүгінгі  бала-бақша  және  бала-бақшадан  тыс  оқу  -  тәрбие 

жұмысына,  әсіресе  балалардың  туристік  іс  -әрекетін  ұйымдастыруға  енгізудің  әлеуметтік-

педагогикалық негіздері  белгілі  бір  ғылыми  —  педагогикалық  алғы  шарттарға  бағындырылуы 

тиіс. 

         Бала-бакшадағы және бала-бақшадан тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы педагогикалық 

шарттарының  бірі  -  өркениеттің  бүгінгі  деңгейіне  негізделген  әлеуметтік  -  педагогикалық 

талаптарға  сай  жастарға  білім  мен  тәрбие  беру,  адам  баласының  өткен  ұрпақтарының  қол 

жеткізген жетістіктерінен бас тарту деген сөз емес, қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен 

мағыналарға  жеткізілетін  түрлерді  дүниеге  келтіру  арқылы  бүгінгі  күн  талаптарына  сай  жас 

ұрпақты 

тәрбиелеу 

мүмкіндігін 

пайдалану. 

          Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану балалардың білімді қабылдау 

қабілетін  нақтылап,  мазмұнын  бала  санасына  жақындатады.  Ал  балалардың  табиғи  жағдайда 

өткізетін туристік іс - әрекеттерде (туристік жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану 

тәрбие 

жұмысына 

оларды 

қызықтырып, 

еліктіре 

түседі. 

            Ұлт  ойындары  балалардың  іс  -  әрекеттерінің  мазмұнын  байытып,  нақтылаудың 

нәтижесінде  балалардың  белсенділігін  жетілдіріп,  жұмыс  қабілеттерін  жақсартады,  түрлі 

қиындықтар 

мен 

кедергілерді 

еркін 

игеруге 

мүмкіндік 

туғызады. 

М.  Павловтың  рефлекстік  пиериясына  сүйенер  болсақ,  барлық  оқыту,  тәрбие  үрдісі  байланыс 

жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне" 

байланысты болып келеді. Олай болса, ойын қолданылған сабақ, тәрбие жүмысы балаға өзінің 

етене 

жақындығымен, 

түсініктілігімен 

ерекшеленеді. 

           Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Педагогикада өзіндік жүмыс өз алдында жеке тұрып оқыту 

ұсталған бола алмайды. Ал баланың ойын үстіндегі өзін - өзі жаттықтыруы, өмірді білуге деген 

құмарлығы, шашығуы, шыңдалуы, оның ақыл - ойын, дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, 

624 

 

624 

 

алдына  қойған  мақсатына  жетуге  деген  ерік  -қайратын  шыңдайды,  алға  қарай  ұмтылысын, 

құштарлығын  оятады.  Осының  нәтижесінде  балалардың  өз  бетімен  ізденуі,  білімді  қажетсінуі 

өсіп, нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім алудағы бала белсенділігі мен білімді 

игеруге  деген  санашылық  (пен)  ұстанымы  бала  дербестігін  туғызып,  өздігінен  оқу  білім  алу 

дағдысын 

қалыптастырады. 

              Бала  бала-бақша  қабырғасында,  бала-бақшадан  тыс  ұйымдарда  ұжым  арқылы  білім 

айғағынан, ол әрдайым өз алдында дербес тұлға арқылы іске асқанымен, ойынға қатынасқан әр 

баланың 

алдына 

жеңіске 

деген 

ұмтылыс 

пайда 

болады. 

Ұлт  ойындарымен  бойында  бүгінгі  жас  ұрпақтың  бойына  дарытарлық  ұлттық  жағымды 

қасиеттері үшан - теңіз, соның бәрі әлеуметтік педагогикалық талаптарды үнемі шыңдап, қоғам 

талаптарына  сай  жастарды  тәрбиелену  ісіне  қосар  үлесі  мол  екені  даусыз. 

           Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі. 

Сондай  қомақты  дүниелер  қатарына  ұлт  ойындары  да  жатады.  Бүгінгі  заман  достарымыз  бен 

болашақ ұрпақтарымыздың оларды оқып үйреніп, өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына 

ата  -  бабаларының  психологиялық  болмысы  мен  ойлау  жүйелеріне  зер  салуларына,  көздеген 

мақсаттарына  саралап,жете  білулеріне,  дәстүрлер  жалғасын  өрістетіп,  өткені  мен  бүгінгі 

байланыстыра  білулеріне,  сөйтіп,  мәңгүрттік  атаулыға  тосқауыл  коюларына  ұлт  ойындары 

септігін  тигізеді.  Балалар  ойын  арқылы  шынығып  өзінің  бойындағы  табиғи  дарынын  шыңдай 

түседі. Ойынға халық ерекше мән берген сондықтан, халық оған тек ойын - сауық, көңіл көтеретін 

орын деп қана қоршаған ең басты - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қасиетін 

шаршы  топтың  алдында,  баршаға  тең,  еркін  бәсекеде  жеңіп  алуға  тиіс  болған. 

          Ойын  тегінде  адам  баласының  ұжымдық  шығармашылығының  және  орындалуы  да 

көбінесе  ұжымдық  түрде  болғандықтан,  ойын  үстінде  жолдастық,  достық  қарым  -  қатынасқа 

әрекеттенуге 

тәрбиелеуге 

мүмкіндік 

мол. 

 Ойын 

- 

бала 

білімін 

берік 

меңгерту 

құралы 

Ойын - маңызды іс. Егер біз ойынды тек көңіл көтеру үшін немесе дем алу ретінде пайдалансақ, 

одан ешқандай пайда болмайды. Қандай ойын болса да, ол негізгі мақсатқа жұмысалуы керек, 

өйіткені  ойын баланы дамытады. Ойын адам жолын ынтымақтығымен бірге, оның бойындағы 

көптеген қасиеттерді ұштап, білім дәнін бойға білдіртпей дарытады. Ойындардың қай - қайсысы 

болсада баладан төзімділікті, тапқырлықты, ізденімпаздылықты, шеберлікті, т.б. толып жатқан 

қасиеттерді 

талап 

етеді. 

          Қызығу  -  танымдық  іс  -  әрекеттің  қозғаушы  күші.  Баланың  қызығуы  жәрдемімен  оқып 

үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіншілігіне сенімі артады, 

кісілігі 

қалыптасып, 

дара 

тұлғалық 

сипаттарға 

ие 

болады. 

         Танымды  қызығу  оқыту  мен  тәрбиелеу  нәтижесінде  қалыптасады.  Педагогикалық 

әдебиеттерде 

оны 

қалыптастырудың 

үш 

жағдайы 

туралы 

жиі 

айтылады. 

           Біріншісі  -  оқытудың  мазмұны  мұндағы  балаларды  қызықтыратын  мазмұнының  берілу 

түрі,  жаңалығы,  ғылыммен  техниканың  соңғы  табыстары  тандандыратын  тарихи  деректер, 

білімінің  ғылыми  іс  жүзінде  қолданылуға  бұрыннан  білетін  мағлұматтың  жаңа  қырының 

ашылуы. 

          Екіншісі  -  балалардың  таным  әрекетін  үйымдастыру  формалары,  құралдарын  және 

әдістерін  жетілдіру.  Бұған  жататындар:  сабақтың  дәстүрлі  емес  түрлерін  өткізу,  оларды 

қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, танымдық ойындар 

ұйымдастыру,проблемалық  және  интегративті  ұстанымдарды  жүзеге  асыру,  пәнаралық  және 

пәнішілік  байланыстарды  тудыру,  ғылымның  өмірмен,  өндіріспен,  техника  және  экологиямен 

байланысын  ашып  көрсету,  балалардың  өздігінен  істейтін  жұмыстарын  және  өздігінен  білім 

алуды тиімді ұйымдастыру, шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру, 

білімтексеру  мен  бағалаудың  алуан  түрлерін  ұтымды  пайдалану  арқылы  оқытудағы  кері 

байланысты 

жетілдіру. 

               Үшінші  -  тәрбиеші  мен  бала,  бала  мен  бала  арасындағы  қарым-қатнас  сыйластық, 

ізеттілік орнатып, жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Бала өзі ұнатпайтын тәрбиешінің 

пәнінен  ешқашан  қызықпайды.  Балалар  өзара  сыйласа  алмайтын,  тәртіп  жиі  бұзылатын 

625 

 

625 

 

сабақтардан  тезірек  құтылуға  тырысады.Қызығуды  туғызу  үшін  ойын  түрлерін  пайдаланудың 

орны  бөлек.  Тиімді  қолданылған  ойын  түрлері  тәрбиешінің  түсіндіріп  отырған  материалын 

балалар зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені балалардың аңсары сабақтан 

гөрі  ойынға  ауыңқырап  отырады.  Қызықты  ойын  түрінен  кейін  олар  тез  сергіп,  тапсырманы 

ықыластана  әрі  сапалы  орындайтын  болады.  Ойындар  барлық  сыныптарда  қолданылады. 

         Әр қашан да тәрбиеші ойынға койылатын төмендегі әдістемелік талаптарды біліп, орындап 

отыруы 

тиіс: 

1. 

Ойынның 

мақсаты 

нақты 

қойылып, 

керекті 

көрнекіліктер 

мен 

материалдар 

күн 

ілгері 

дайындалып, 

оңтайлы 

жерге 

қойылу 

керек 

2.  Ойынға  кірісер  алдында  оның  жүргізілу  тәртібі  балаларға  әбден  түсіндірілгені  жөн. 

3. 

Ойынға 

сыныптағы 

балалардың 

түгел 

қатысуын 

қамтамасызетуі 

керек. 

4. Ойынның жүру барысында тәрбиеші балалардың түгел қатысуын қадағалаумен қатар, олардың 

ойын 

үстінде 

шешім 

қабылдай 

білуіне, 

ойлана 

білуіне 

жетелеуі 

керек. 

          Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұны неғүрлым сәйкес алынса, 

соғұрлым  оның  танымдық,  тәрбиелік  маңызы  да  арта  түседі.  Оны  тиімді  пайдалану  сабақтың 

әсерлігін  тартымдылығын  күшейтеді,  балалардың  сабаққа  ынтасы  мен  қызығушылығын 

арттырады. Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың 

қолында.  Адам  уақытпен  бірге  адымдайды,  уақытпен  бірге  өмір  сүреді.  Білім  туралы  заңда 

тәрбиешілер бас қосуларында сапалы білім, саналы азамат өсіру туралы талай пікірлер айтылады. 

Болашақ  еңбек  етіп,  өмір  сүретіндер  бүгінгі  балалар.  Біз  оларды  қалай  тәрбиелесек  ертеңгі 

Қазақстан  сол  деңгейде  болады.  Сондыктан  да  тәрбиешіге  жүктелер  міндет  жүгі  өте  ауыр. 

Шәкірттерінің ертеңін ойламаған ұстаз еліміздің болашағына жаны ауырмағаны. Ісіне берілген 

жаңалықты  жатсынбай,  ұлттық  қасиеттеріміздің  асылдарын  асқақтата  отырып,  оқушының 

жанына  нұр  құя  білу  ұстаз  парызы  деп  ойлаймын.  Көп  оқушы  ұстазына  ұқсағысы  келеді. 

Тәрбиеші  бақыты  мен  қуанышы  -  оның  шәкірттері  білімді  болып,  ұстаз  сенімін  ақтай  білуі. 

Мұндай белеске жету үшін тәрбиеші алаңдамай жұмыс істеуі керек. Тәрбиешініңнің беделі оның 

жеке  басының,  жан  дүниесінің  көркемділігіне,  біліктілігіне  байланысты.  Ағартушы  Ы. 

Алтынсарин "Егер шәкірт бір нәрсені түсінбесе оған баланы кінәламау керек. Бұл жерде ұстаз 

кінәлі,  сондықтан  да  ұстаз  берер  білімін  жеткізе  білгені  жөн"  деген  ойды  айтқан. 

           Тәрбиешілер  мен  балалардың  ойын  мен  тәжірибе  сабақтарына  қызығушылығы  балалар 

үшін әсерлі де тартымды ойын тәсілі болса,бала үшін бұл оқу үрдісін түрлендіру. Ойын түрінде 

өтетін сабақтар балаларды бала-бақшадан шыққаннан кейінгі өмірге дайындайды. Олар үшін тек 

қандай да бір жағдайда не істеу керектігін жаттап, есіне сақтаудан гөрі іс жүзінде көріп, өзін рөлге 

қойып,  шешім  қабылдау  әлдеқайда  қызық.  Осындай  ойын  түрлері  имитациялық  деп  аталады. 

Оқытудың  имитациялық  түрі  арқылы  оқушылардың  білім  сапасы  мен  белгілі  бір  пән  немесе 

тақырып 

бойынша 

дайындығын 

білуге 

болады. 

            Ұлттық психологияның өзіндік маңызы бар және өте күрделі кұрылымдық элементтерінің 

бірі ұлттық сезім болып есептеледі. Ұлттық сезім халықтардың өмірінде еркше маңызды орын 

алады. Әсіресе адамдардың рухани келбетін қалыптастыруда және дамытуда, интернационалдық 

тәрбиеде 

зор 

маңызы 

бар. 

Бүгінгі  таңда  қоғамымыздың  даму  бағытында  жан  -  жақты  дамыған  сауатты,  саналы  азамат 

тәрбиелеу  мәселесі  жүктеліп  отыр.  Мұндай  мақсаттың  баянды  болуы  оқу-  ағарту  жүйесінің 

үлесіне  түсетінін  ескерсек,  білім  негізі  бастауыштан  басталғандықтан,  жас  жеткіншектердің 

білімді,білікті 

болуына 

ойынның 

алатын 

орны 

ерекше. 

            Ойындарды  мектепке  дейінгі  балаларының  оку  -  іс-әрекеттеріде  белгілі  бір  жүйемен 

пайдалану  қажет.  Ойындардың  оқыту  мазмұнына,  танымдық  іс  -  әрекет  сипатына,  ойын 

құрылымына сәйкес жіктемелері бар. Ойындардың жіктемесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, 

ойын сипатына, дене қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға, ойындардың педагогикалық 

мүмкіндіктеріне  сәйкес  жасалады.  Ойындарды  оқыту  мазмұнына  сәйкес  түрлері: 

1.  Ойын  -  саяхаттар.  Олар  ертегіге  үқсас,  фактілер  немесе  оқиғаларды  бейнелейді.  Бірақ  олар 

ерекше түрде ашып көрсетеді, қарапайым жұмбақ арқылы, қимылдық - оңай жолмен, қажеттілер 

- 

қызық 

жолмен 

беріледі. 

626 

 

626 

 

2.Ойын 

- 

тапсырмалар. 

Бұл 

ойындардың 

негізін 

заттар 

мен 

әрекет,  сөздік  тапсырмалар  кұрайды.  Ойын  міндеттер  мен  әрекеттері  бір  нәрсені  болжауға 

негізделеді. 

3.Ойын 

- 

болжамдар. 

Бұл 

ойындар, 

Не 

«болар 

еді...?», 

«Мен 

не 

істер 

едім, 

егер...?» 

деген 

сұрақтарға 

негізделеді. 

Ойынның 

дидактикалық 

мазмұны 

балалардың 

алдына 

проблемалық  міндет  пен  ситуацияны  қоюда  ерекшеленеді.  Мұндай  ойындар  білімді  нақты 

жағдайда 

қалыптастыра 

байланыс 

есептерін 

тағайындауды 

талап 

етеді. 

4. 

Ойын 

- 

жұмбақтар. 

Жұмбақтың 

негізгі 

ерекшелігі 

логикалық 

астарын 

болуында, 

олар 

баланың 

есі 

әрекетін 

белсендіреді. 

Жұмбақтар  салыстыру,  теңеу  және  сипаттау  арқылы  ұғымның  қасиеттерін  ажыратуға 

тәрбиелейді, 

оқушы 

қиялының 

дамуына 

әсер 

етеді. 

Баршамызға белгілі ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп өзі жасаған қимылына сенімі 

артады.  Баланың  бойында  ойлау,  тапқырлық,  шыдамдылық,  ұйымдастырушылық,  белсенділік 

қасиеттер  қалыптасады.  Сабақтан  тыс  уақытта  ойналатын  ойын  түрлері  оқушылардың  қимыл 

қозғалысқа  деген  икемділігін  арттырып,  шығармашылық  қабілетін  кеңейтеді.  Халық  өзін 

қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей - тегжейлі білуді баланың шамасына ойын арқылы 

жастайынан сіңіре беруді көздеген. Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені бала ойынсыз піспек 

емес,  жан  -  жақты  дамымақ  емес.  Бұл  жерде  атап  айтатын  бір  нәрсе,  ойындарды  бүгінгі 

педагогикалық  ілім  талаптарына  сай  іріктеп,  ретті  қолдана  білсек,  онда  ол  сабақтың  сапасын 

көтеріп,  тиімділігін  арттырады,  сабақтан  тыс  уақытта  жүргізілетін  тәрбие  жұмыстары 

жандандыра түседі. 

 

          Пайдаланылған әдебиеттер 

1.«Салт-дәстүрі  халқымның» кітабы құрастырушы: Гүлнар Қисықова 

2. «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» №6  2013ж 

3. «Қазақтың  ұлттық ойындары» кітабы авторы  Базарбек Төтенов  

      4.Алматы  «Қайнар» баспасы 1994ж 

5. «Балабақша  және отбасы»  2012ж 

6. «Жалын»  республикалық әдеби-көркем және әлеуметтік журнал №9 2015ж 

 

 

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ  

ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ 

 

Акселеуова Ж.О. 

КМҚК №15 «Аққу» балабақшасы 

 

Еліміз жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру 

мекемелеріне  Тәуелсіз  мемлекетімізді  өркениетті  елдер  қатарына  жеткізетін  ұл-қыз 

тәрбиелеуді  талап  етуде.  Қоғамда,  айналамыздағы  ортада  болып  жатқан  қарқынды 

өзгерістер  шығармашылық  қабілеті  бар,  қажетті  жағдайда  соны  әрі  айрықша  шешім 

қабылдайтын жеке тұлғаның алдына үлкен талаптар қояды. Балалардың шығармашылық 

қабілеттерін дамыту және оны тәрбиелеу  – бүгінгі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі. 

Шығармашылық – бүкіл  тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, 

бүгінгі  күнге  дейін  жеткен  жетістіктері  шығармашылықтың  нәтижесі.  Бұған  бүкіл 

халықтық,  жалпы  және  жеке  адамның  шығармашылығы  арқылы  келдік.  Әр  жаңа  ұрпақ 

өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол 

жетістіктерді  жаңа  жағдайға  бейімдей,  жетілдіре  отырып,  барлық  салада  таңғажайып 

табыстарға қол жеткізеді.Жақсы ән мен сазды музыканың – жан азығы. Әсем ырғақты жан 

627 

 

627 

 

тербетер  ән,  музыка  тыңдаған  адамның  жүрегі  жай  тауып  ерекше  сезімге,  қуанышқа 

бөленеді. 

    Әуен – адам өмірінің серігі, эстетикалық тәрбие негізі болып табылады. Музыкаға деген 

сүйіспеншілік,  баланың  музыкаға  жетік  болу  қабілеттері  туа  бітпейді,  ол  өсу,  даму 

процесінде қалыптасады. Музыканың адам өміріндегі мәні ерекше. «Ол жоқ жерде, адам 

тірлігі 

де 

жоқ» 

деп 

Ю.Фучек 

өте 

тауып 

айтқан. 

     Әуен  адамды  шаттыққа  бөлеп  мұң  зарын  сейілткен.  Музыканың  әсер  ықпалының 

күштілігі  соншалық,  ол  адамдардың  мінез  —  құлқымен  салт-дәстүрінде  өзгерте  алады. 

Сөзіміз  дәлелді  болу  үшін  қытайлық  тарих  танушы,  музыка  зерттеушісі  Сыма  Цяньның 

мына пікірін еске алайық: «Дүниеге келген адам өміршең рухты, жүрек пен сананы еншілеп 

туады. Ал қайғы мен шаттық, ашу мен қуаныш болса туа бітетін қасиеттер емес, мұның бәрі 

де  сыртқы  әсерге  деген  адам  сезімінің  өзгеруі  ғана,  адам  бойындағы  сезімді 

қалыптастыратын  да  сол  сыртқы  әсерлер».  Әуен  —  рухани  қазына.  Рухани  қазынаның 

мөлдір бастау бұлағынан нәр ала білген бала адамгершілік пен асыл қасиеттерді бойына 

сіңіріп 

өседі. 

    «Әнге  әуес,  күйге  құмар  бала  –  жаны  сұлу,  өмірге  ғашық  болып  өседі»  М.Әуезов. 

«Туғанда дүние есігін ашады өлең» — деп Абай атамыз жырлағандай шыр етіп дүние есігін 

ашқан нәрестеге өмірінің алғашқы күндерінен бастап — ақ музыка әсер етеді. Ең алғашқы 

анасының  әлдиі,  бесікке  таянып  айтқан  ананың  бесік  жыры  бөбектің  жанын 

тынышталдырып тәтті ұйқыға кетуіне әсер етеді.Нәрестенің дүниеге келуімен байланысты 

ырымдар  «Шілдехана»,  «Бесікке  салу»,  «Қырқынан  шығару»  т.б.  бәрі  де  әнсіз,  өлеңсіз, 

жырсыз  өтпеген.  Бала  өмір  бойы  ән  ырғағына  бөленіп  жүреді.  Міне,  осындай  сыртқы 

ортаның  әсерінен  бала  бойында  әдемілікке,  әсемдікке  деген  сезім  күй  қалыптасып, 

эмоциялық әсер нәрестені ерте бастан музыкаға баулуға, эстетикалық тәрбиенің белсенді 

көмекшісі етуге мүмкіндік туғызады. Ана әлдиін бойына сіңіріп өскен сәби тәй-тәй қадам 

басқаннан — ақ балабақша есігін ашады. Сол балаға музыкалық эстетикалық тәрбие бере 

отырып,  жан-жақты  жеке  тұлғаны  дамытудың  алғашқы  баспалдағы  балабақшада 

жалғасады. Ән айту – музыкалық тәрбиенің аса маңызды құралы және баланы жан-жақты 

жарасымды 

жетілдіру 

міндеттерін 

шешуде 

елеулі 

роль 

атқарады. 

     Ән  айту  бала  организміне  жайлы  тиіп,  сөйлеу  қабілетін  жетілдіруіне,  тыныс  алуына, 

дауыс 

аппаратын 

шынықтыруына 

көмектеседі. 

Музыкалық  ырғақты  қимылдарды  жүргізу  баланың  бойында  естуді,  есте  сақтауды, 

икемділік  пен  шапшаңдықты,  зейінді,  іскерлікті,  балалардың  дене  бітімінің  сұлу  да, 

сымбатты 

болып 

қалыптасуына 

көмектеседі. 

    Музыка  тыңдауда  балалар  әр  түрлі  образдағы  музыкалық  шығармаларды  тыңдап, 

мазмұнын, сипатын, көңіл-күйін ажырата біледі. Жалпы музыканың күйін сезінуге, көркем 

образдың дамуын қадағалауға бейімделеді. Музыканы жасаушы композиторлар, авторлар 

туралы  туралы  алғашқы  мағлұмат  алады.  Балалар  музыкалық  аспаптарын  ойнау 

Музыкалық аспаптарды танып білуге, аспаптарды ойнау әдіс-тәсілдерін үйренуге, олардың 

тембрлерінен ажырата білуге үйретеді. Жеңіл әндерді аспаптарда ойнап, ырғақтық бейнесін 

бере  отырып,  ойнауды  меңгереді.  Музыкалық  есту  түйсігін,  шығармашылық  қиялын 

жетілдіреді. 

Ырғақтық 

сезімін, 

динамикалық 

есту 

қабілетін 

дамытады. 

    Қимылды  және  дидактикалық  ойындар  баланың  музыкалық  есту,  шығармашылық 

қабілеттерін  дамытады.  Нота  сауатының  бастапқы  элементтерін  қызғылықты  формада 

меңгеруге 

көмектеседі. 

Осы қызмет түрлерін нақты да, жүйелі жүргізудің нәтижесінде балалардың бойында жалпы 

музыкалық 

қабілетін, 

дамытып 

қалыптастырады. 

Әсемдікті қабылдап сезіну, түсіну, жақсы мен жаманды байқап шығармашылық тұрғыдан 

жеке қимыл жасауға көркемдік қызметтің әр түріне қамтылу қабілеттерін қалыптастырып, 

дамытып, 

жетіледі. 

    Мектепке  дейінгі  жастағы  баланың  музыкамен  айналысуының  маңызы  зор.Балалар 

халық әндерімен қатар түрлі  классикалық музыка және вокалдық  шығармалар, аспаптық 

628 

 

628 

 

шығармаларды  тыңдап,ішкі  дүниесімен  қабылдауға  тырысады.  Музыканы  түсіністікпен 

дифференциалдық түрде белсенділікпен қабылдайды. Балалар музыканы тыңдап, ән айтып, 

билейді,  музыкалық  ойындарға  қатысып,  қол  ұстасып  айналады,  балаларға  арналған 

салтанатты  әндерді  орындау  мен  қатар  үлкендермен  бірге  ән  айтып,  ойын  сауықтың 

шараларға мерекелік Жаңа жыл, 8-наурыз, Наурыз мейрамы, Тәуелсіздік күні мейрамына 

арналған  ертеңгіліктерге  қатысады.  Музыкалық  сауаттылығын  ойнауға  қызығушылығы 

артады. Ол үшін сазды естіп-тыңдау қабілетімен қатар баланың эмоционалдық қасиеттерін 

дамытып, ойын түрлерін, жоғарғы дауыстық  әуендерді  пайдаланған жөн. Қол қимылмен 

дыбыстық елестетуді байланыстыра білу керек. Балаланың музыкалық дыбысты ажырату 

қабілетін  дамыту  -шаруашылыққа  деген  қызығушылықты  арттырып,  музыкалық 

аспаптарда  ойнап  үйренуге  жол  ашады.  Баланың  саз  жетекшісі  ,  тәрбиеші,  ата-аналары 

оларды музыкалық мәдениетке, оның тілін ұғынуға, музыка арқылы тұлғаның қасиетінің 

қалыптасуына көмектеседі. Үлкендердің музыкаға деген қызығушылығы , талғамы, балаға 

сенімі,  сыйластығы,  түсінушілігі  байланыстығы  шеберлігі  жақсы  жетістіктерге  қол 

жеткізеді.                          Балаларды  музыканы  сүюге,оның  тілін  түсіне  білуге,  яғни  олардың 

көркемдік талғамымен тәрбиелеу керек.Олар  (хал, ішек,үрмелі)оркестр  әуен ритм, екпін, 

жылдамдық, динамика, балет,опера,оперетта, концерт секілді терминдерді түсініп ұғынуға 

қабілетті.  Музыкалық  тәрбие  берудің  келесі  санатында  балаларды  түрлі  сипаттағы 

музыкамен  таныстыру  арқылы  жалғасады  музыкаға  қызығу  бір  жаныр  музыкадан 

айырмашылықтарын сипаттау мүмкіншілігі қалыптасады. Қазіргі музыканың өнер туралы 

айтылады. 

    Ересек топтарындағы музыкалық тәрбие берудің негізгі міндеттері. Түрлі сипатындағы 

музыкаға қызығушылық және эмоцияналдық серпілісті дамыту және қалыптастыру музыка 

басталғанда  немесе  оны  тыңдап  отырып,  оның  сөзін  естімей-ақ  таныс  шығармаларды 

басқаларынан айырып, оны еске сақтау бойынша музыкалық қабылдау қасиетін дамыту. 

Қабілетті қалыптастыру туралы айта отырып,шығармашылық қабілетті қай жастан бастап 

дамыту  керектігін  білу  қажет.Психологтар  бір  жарым  жастан  бес  жасқа  дейінгі  әр  түрлі 

мерзімді  айтады.Шығармашылық  қабілетті  өте  ерте  жастан  дамыту  қажет  деген  болжам 

бар.Бұл  болжам  физиологияда  бекітілген.Баланың  миы  тез  өседі  және  бірінші  жылы 

қалыптасады.Бұл өсу демек ми жасушаларының өскенін және қалыптасқан құрылымының 

жұмысының  көп  түрлілігіне  және  жылдамдығына  байланысты.Осы  өсу  кезеңі  сыртқы 

жағдайларға  сезімталдық  туындайтын  уақыт.Дамудың  кең  мүмкіндігінің  жоғары 

уақыты.Бірақ  баланың  дамитын  қабілеттеріне  ынта  жағдайы  болуы  керек.Жағдайы 

жайлы,ұтымдылыққа  жақын  болса,дамудың  табыстылығы  басталады.Егер  өсіп  өну  және 

қызмет  көрсетудің  басталуы  бір  уақытта  болса,  онда  даму  мүмкіндіктің  жоғарылауымен 

жеңіл  болады.Даму  үлкен  биіктікке  жетеді,бала  қабілетті,талантты және  дарынды  болуы 

мүмкін.  Бірақ  қабілеттердің  даму  мүмкіндігі  өсудің  жоғары  кезіне  келіп  өзгермей  қалуы 

мүмкін.Егер  осы  мүмкіндіктер  қолданылмаса,сәйкес  қабілеттер  дамымайды,қызмет 

көрсетпейді,егер 

бала 

қажетті 

іспен 

айналыспаса,онда 

бұл 

мүмкіндіктер 

қолданылмаса,сәйкес  қабілеттер  дамымайды,қызмет  көрсетпейді,егер  бала  қажетті  іспен 

айналыспаса,онда 

бұл 

мүмкіндіктер 

жоғала 

бастайды,дағдарысқа 

ұшырайды. 

    Шығармашылық қабілетті қалыптастыруға қажетті қажетті құрылымының өсу кезеңімен 

осы  қабілеттің  дамуының  қиындығына  мақсатты  дамуы  арасындағы  айырмашылық 

қабілеттің 

даму 

деңгейінің 

төмендеуіне 

әкеледі. 

    Шығармашылық  қабілеттің  табысты  дамуына  бірінші  қадам  баланың  дене  дамуы  ерте 

жүру,гимнастика,ерте  еңбектеу  және  жүру.Содан  соң  ертерек  оқу,санау,әр  түрлі 

құралдармен,материалдармен 

танысу. 

    Баланың шығармашылық қабілеттің дамуының екінші жағдайы балаға алдын ала дамуға 

жағдай  жасау.Керекті  жағдайда  тиімді  дамуға  әртүрлі  шығармашылық  қызметке 

ынталандыратын ортамен баланы мүмкіндігінше қамту қажет.Мысалы,бір жастағы баланы 

оқытуға үйретпесе бұрын,әріпті кубиктер,қабырғаға әліпбиді ілу және ойын кезінде балаға 

әріптерді  айтып  отыру  тиімді.Бұл  баланың  оқуды  ерте  меңгеруіне  ықпал  етеді. 

629 

 

629 

 

Үшінші,оң маңызды жағдай шығармашылық қабілетті дамыту көп ойлануды қажет ететін 

шығармашылық  үдеріс.Қабілеттің  дамуы  адам  қызметінің  мүмкіндігінің  жоғарылай 

беруіне  байланысты  табысты  болады.Күштің  ең  көп  жұмылу  жағдайы  бала  еңбектеп 

сөйлемей  жүргенде  тез  жасалады.Бұл  кезде  айналаны  тану  үрдісі  жылдам,бірақ  бөбек 

ересектер  тәжірибесін  қолдана  алмайды,себебі  кішкентайға  ештеңені  түсіндіру  мүмкін 

емес. Сондықтан,бұл кезеңде бөбек шығармашылықпен айналысуға мәжбүр, көп мәелені өз 

бетімен ешкімнің үйретуінсіз шешуі керек.Баланың добы диван астына домалап кетті,егер 

бала  осы  міндетті  шеше  алмаса,ата  аналар  диван  астынан  допты  алып  беруге  асықпауы 

керек. 

    Шығармашылық  қабілеттің  табысты  дамуының  төртінші  жағдайы  балаға  өз  қызметін 

таңдауға 

бостандық 

беру,жұмыстарын 

алмастыру,бір 

іспен 

айналысудың 

ұзақтығы,тәсілдерін  таңдауы.Сонда  баланың  тілегі,қызығушылығы,сезімталдығы  мықты 

кепілдік болады,ойдың жігерлігі шаршатпайды,балаға пайда әкеледі.Бірақ балаға осындай 

бостандық  беру  ересектердің  ақылды,мейірімді  көмегін  керек  етеді.Бұл  шығармашылық 

қабілеттің  табысты  дамуының  бесінші  жағдайы.Мұнда  бастысы  бостандық  беру,бәріне 

рұқсат 

ету,көмек 

көрсету. 

    Мектепке  дейінгі  балалық  шақ  қиялдың  дамуы  үшін  сензетивтік  кезең.Бір  қарағанда 

мектепке дейінгі балалардың шығармашылық дамуы негізі.Балалардың қиялы ересектердің 

қиялынан 

бай 

деген 

ұғым 

таралған. 

    Қиялдың 

шығармашылық 

қызметі 

адамның 

тәжірибесінің 

әр 

түрлілігіне 

байланысты.Баланың  тәжірибесін  кеңейту  оның  шығармашылық  қызметінің  нақты 

негіздері  деп  педагогикалық  қорытынды  жасауға  болады.Бала  көп  естіп,тыңдап 

көрсе,меңгерсе,соншалық оның тәжірибесі молаяды,қиялдың қызметі бірдей жағдайларда 

маңызды 

және 

өнімді 

болады. 

    Қиял тәжірибе молайғаннан түрленеді.Мысалы ата аналар балаларымен әңгімелесіп,бір 

жағдайларды  айтады.Бала  мұны  тыңдамайды  ,себебі  олорды  әңгіме  қызықтырмайды. 

Мектепке дейінгі баланың танымдық қызығушылығы ерте басталады.Алдымен ол баланың 

сұрақ  беруі  3-4  жасынан  басталады.Бірақ  бұл  танымдық  қызығушылық  тұрақты  болып 

немесе  жоғалып  кетуі  мүмкін.Ересектер  баланың  білімге  құмарлығын  мадақтап,білімге 

деген 

қажеттілік 

тәрбиелеуі 

керек. 

    Мектепке  дейінгі  балалардың  танымдық  қызығушылығы  екі  бағытта  жүреді: 

1.Баланың тәжірибесін біртіндеп байытып,осы тәжірибені түрлі білімдермен толықтырып 

отыру.Балаларға қоршаған орта жан жақты көрінсе,оның танымдық қызығушылығы пайда 

болып 

беки 

түседі. 

2.Бір  саланың  ішінде  баланың  танымдық  қызығушылығын  тереңдету  және  кеңейту. 

Баланың  танымдық  қызығушылығын  дамыту  үшін  ата-аналар  баланы  қызықтыратын 

жағдайды  білу  керек,содан  соң  оны  дамытуға  ықпал  ету  қажет.Баланың  тұрақты 

қызығушылығының  туындауы  үшін  баланы  қызметтің  жаңа  саласымен  тек  таныстырып 

қана қоймау керек.Оның жаңаға қызығушылық сезімі болуы керек.Ересектер бір пайдалы 

жұмысты  немесе  сүйікті  сазды  тыңдауға  ұсынады.Ересетер  әлемінің  осы  жағдайына 

қатысты  болуы  баланың  осы  жұмысқа  қызығушылығын  арттырады.Балаға  оның  ойлау 

қабілетін 

арттыратын 

сұрақтар 

қою 

керек. 

    Тәжірибе  білімді  жинақтау  –ойлаудың  шығармашылығын  дамыту.Егер  адам  өз  білімін 

қолдана  алмаса,міндеттерді  шығармашылықпен  шешпесе,білім  пайдасыз,жүк  болуы 

мүмкін.  Ол  үшін  өз  қызметінде  жиналған  ақпаратты  қолдана  білу  тәжірибесі  керек. 

Өнімді  шығармашылық  қиял  образдардың  байлығымен  және  айрықшылығымен 

ерекшеленеді.Қиялдың  маңызды  қасиеттерінің  бірі-ойды  керекті  арнаға  бағыттау. 

Ойды басқара алмау,өз мақсатына бағындыра алмау,жақсы ойлардың іске аспай қалуына 

әкеледі. 

    Сол себепті мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамытудың маңызды жағы-бұл 

қиялдың 

бағыттылығы. 

    Мектеп жасына дейінгі балалардың кішілерінің қиялы анықталмаған сипатта.Ересектер 

630 

 

630 

 

балалар  қиялын  дамытуға  өз  ойларын  жүзеге  асыруға,аз  болса  да,кішкене  ойларын  іске 

асыруға  көмектеседі.Осы  мақсатта  ата  –аналар  рөлдік  ойындар  ұйымдастырып  осы 

ойынның  барлық  жақтарымен  танысуы  қажет.Ұжыммен  ертегі  құрастыруды 

ұйымдастыруға  болады;ойынға  қатысушылар  бір-бір  сөйлемнен  айтады,ал  ересектер 

керекті бағыт беріп ойлағандарын аяқтауға көмектеседі.Арнайы папкалар мен альбомдарға 

балалар 

суреттерін,ертегілерін 

орналастырады. 

    Шығармашылықтың  осы  түрін  бейнелеу  бала  шығармасының  өздігімен  аяқталуына 

көмектеседі. 

 

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: