Кесте-2. Жасанды қорек пен ақбөкен сүтінің салыстырмалы құрамы

 

293 

 

мүмкіншілігі əлдеқайда жоғары. Өйткені ол жерде ақбөкендер еркін шауып, өскен шөпті жұлып жеу 

арқылы қоректене алады. Түздік вольердің аумағы мейлінше кең болуы қажет, себеі шапқан ақбөкен 

темір қоршауға соғылып жарақаттанбауы керек.  

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1.  Ахметова  Ж.Ш.  Охрана  труда  в  зоопарке // Қазақстанда  еңбекті  қорғау = Охрана  труда  Казахстан.-

2009.-№2.-78-80с. 

2. Алиев Л. Роль зоопарков в экосистеме сохранения редких  и исчезающих  видов животных // Вестник. 

с.-х. науки Казахстана.-2008.-№12.-72-73с. 

3. 

Бекенов  А.  Ақбөкендер  азайып  барады:  Жануарлардың  соңғы 10 жылғы  популяциясы // Зерде. 2002. 

№10. 10-12 бет.

 

4. Грачев Ю.А. Бекенов А.Б. Современное состояние  популяций сайгака в Казахстане. // Зоологические 

исследования в Казахстане. Алматы. 1993. ч. 2. 165-189с. 

5.  Сəтімбеков  Р.,  Қияқбаева  Г.,  Меңлібаева  Ж.  Қазақстан  аумағындағы    биоалуантүрлік  жəне  оларды 

қорғау. Журнал. Биология Қазақстан мектебінде. 2010. №4. 32-35бет.  

 

 

 

УДК 665.71-036.742(574) 

 

РАЗРАБОТКА ПОЛИМЕРНЫХ МАТЕРИАЛОВ, МОДИФИЦИРОВАННЫХ 

РАДИАЦИОННОЙ ПРИВИВКОЙ ВИНИЛОВЫХ МОНОМЕРОВ 

 

Бакытова Г.М., Наурызова С.З., Елигбаева Г.Ж., Аязбаева А.Е 

Казахский национальный исследовательский технический университет, имени К.И. Сатпаева, 

 г. Алматы, Республика Казахстан 

 

Модификацияуже  известных  полимерных  материалов  крупнотоннажного  производства 

позволяет  существенно  расширить  сферу  их  практического  применения,  благодаря  значительному 

изменению поверхностных характеристик [1].  

С  целью  повышения  гидрофильности  была  проведена  радиационная  прививка  акриловой 

кислоты  на  поверхность  изотактического  полипропилена.  Ранее  прямая  прививка  таких  виниловых 

мономеров, как акриловая, малеиновая, метакриловая кислоты, показала большую степень прививки 

в случае акриловой кислоты [2].  

Для  получения  модифицированного  полимерного  материала  проводили  последовательную 

обработку изотактического полипропилена(рис.1). Первый этап - радиационно-химическая прививка 

потоком быстрых электронов на матрицу изотактического полипропилена акриловой кислоты (в 5%-

водном  растворе)  при  дозе  облучения 750 кГр - приводил  к  получению  материала,  способного  к 

сорбции ионов металлов. Степень прививки, определенная гравиметрически, составила 32,98%.  

На  следующем  этапе  модифицированный  радиационной  прививочной  полимеризацией 

акриловой кислоты (АК) образец изотактического полипропилена с привитыми полярными группами 

-СООН  подвергали  сорбции  иона  металла  из  водного  раствора,  содержащего 200 г/лCuSO

4

·5H

2

O, 

при этом карбоксильная группа переходит в солевую форму. 

 

 

 

Рисунок–1. Схема модифицирования полипропилена (ПП) 

 

Третий  этап - обработка  газообразным  фосфином  с  образованием  фосфида  меди,  служащего  

токопроводящим  слоем  дляпоследующей  металлизации.  При  этом  имеет  место  образование 

 

294 

 

разнолигандного  комплекса  с  центральным  ионом  меди.  Внутри  такого  комплекса  ион  меди 

взаимодействует с фосфином, образуя фосфид меди по реакции: 

3Cu

2+

 + РН

3

 ->Cu

3

P + 3H

+ 

В  работе [3] также  сообщается  о    взаимодействии  лиганда  с  центральным 

атомом. Образовавшийся фосфид меди активирует поверхность и может выступать промежуточным 

токопроводящим слоем при последующей металлизации[4].  

  Была  рассчитана  толщина  медь-фосфорного  покрытия  на  поверхности  модифицированного 

полипропилена.  Рассчитанная  толщина  покрытия  составила 2,98 мкм.Для  этого  использовали 

формулу: 

ℎ =

·

 1000, 

где   - толщина, мкм;   – масса осаждаемого металла, г; 

 – поверхность покрытия, см

2

;   – плотность металла, г/см

3 

Далее  было  проведено  химическое  меднение  на  активированном  фосфидом  меди  образце 

модифицированного  полипропилена  и  определена  прочность  сцепления  медного  покрытия  через 

напряжение  отрыва   на  разрывной  машине.  Приложенная  сила  составила 1,8 кг  на  отрыв  или  18 

ньютон. При силе 18 Н =

18 ∙ 10 кН и  ширине образца 7 мм = 7 ∙ 10 мадгезия покрытия к основе 

составила (кн/м): 

∙

∙

 = 2,57 кН/м 

По  данным [5] наименьшая  допустимая  величина  адгезии  на  отслаивание  считается 0,3-0,5 

кН/м,  в  пределах  нормы  принимается  адгезия  порядка 0,8-1,5 кН/м  на  отрыв.  Это  указывает  на 

достаточно  хорошие  результаты  по  прочности  сцепления  медного  покрытия  с  модифицированной 

поверхностью полипропилена. 

Таким  образом,  модифицированный  радиационной  прививкой  реакционноспособных  групп 

полипропилен обладает улучшенной  гидрофильностью поверхности, что делает возможным процесс 

последующей  металлизации.  Это  позволяет  избежать  операции  травления  с  применением  агрес-

сивных  реагентов,  а  также  использования  дорогостоящего  и  дефицитного  палладия,  не  требует  вы-

соких температур, что особенно важно при металлизации нетермостойких полимерных материалов.  

В рамках эксперимента образец сополимера полипропилена (ПП) с малеиновой кислотой был 

исследован  в  качестве  полимерной  добавки  к  битуму.  Было  установлено,  что  битум  с  добавкой 

полипропилена  (ПП),  модифицированного  радиационной  прививкой  малеиновой  кислоты,  в 

количестве 0,05%(масс.) обладает улучшенными эксплуатационными характеристиками (температура 

размягчения, глубина пенетрации, дуктильность и др.). Кроме того, достигнутое за счетмодификации 

улучшение  смачиваемостиобеспечивает  высокое  устойчивое  сцепление  битум-полимерной  смеси  с 

поверхностью  минеральных  составляющих,  что  немаловажно  для  практической  пригодности 

материала [6]. 

Таким  образом,  полимерные  материалы,  модифицированные  радиационной  прививочной 

полимеризацией  виниловых  мономеров  с  реакционноспособными  полярными  группами,обладают 

улучшенным комплексом свойств и имеют широкий спектр практического применения. 

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1.

 

Круль  Л.П.,  Поликарпов  А.П.  Успехи  в  синтезе  привитых  материалов  методами  радиационной 

прививочной полимеризации / Успехи химии, т.59, №5, 1990, с.807-826. 

2.

 

Наурызова  С.З.,  Изтлеуова  М.,  Елигбаева  Г.Ж.  Поверхностная  модификация  полиэтилена  путем 

радиационного облучения. Промышленность Казахстана, ISSN 1608-8425, №1, (88) 2015, с. 85-88. 

3.

 

Кукушкин Ю.Н. Химия молекул, координированных ионами металлов. – Химия, Санкт-Петербургский 

государственный технологический институт, 1997. 

4.

 

Сатаев  М.С.,  Кошкарбаева  Ш.Т.,  Кожакулов  Н.Т.,Наурызова  С.З.,  Тукибаева  А.С.  Получение 

поверхностных пленок фосфида меди. Тезисы наМенделеевский съезд (Россия, Волгоград) сентябрь 2011.Том 3. 

5.

 

Шалкаускас М., Вашкялис А. Химическая металлизация пластмасс. Л. Химия,1985. 

6.

 

Наурызова  С.З.,  Кульназарова А.  Модификация  битума  полимерами  различной  химической  природы. 

Труды  «Роль  и  место  молодых  ученых  в  реализации  новой  экономической  политики  Казахстана» 

международных Сатпаевских чтений Том II, с. 712-717, Алматы, 2015. 

 

 

 

 

295 

 

УДК 665.6/.7 

 

ПРИРОДНЫЙ И ПОПУТНЫЙ НЕФТЯНОЙ ГАЗ КАК ОСНОВНОЕ СЫРЬЕ ДЛЯ СИНТЕЗА 

ВОДОРОДСОДЕРЖАЩИХ ТОПЛИВНЫХ КОМПОЗИЦИЙ 

 

Менлибаев А.М., рук. д.т.н., Алимкулова Ж.Д., рук. ст.преподаватель,  

Баянбердиева С.Ж., студент, Конырова Б.А., студент 

Алматинский технологический университет, г. Алматы, Республика Казахстан 

E-mail: Zhamilya111@mail.ru 

 

Природный  и  нефтяной  газы – важнейшие  альтернативные  источники  сырья,  способные  в 

будущем конкурировать с нефтью, так как запасы нефти на Земле небезграничны. Казахстан обладает 

значительными  запасами  нефти  и  газа,  который,  к  сожалению,  в  настоящее  время  в  основном 

сжигается в «факелах». Организация в широких масштабах производства на основе газа в местах его 

добычи  могла  бы  значительно  сократить  себестоимость  целевых  продуктов  и  снизить  загрязнение 

окружающей среды [1]. 

Известно,  что  природных  запасов  нефти  для  обеспечения  транспортных  средств  жидким 

топливом  не  хватит  на  большой  отрезок  времени.  Поэтому    пристальное  внимание,  начиная  с 90-х 

годов  прошлого  века,  уделяется  синтезу  водорода  и  водородсодержащих  смесей  для  производства 

водородных  топлив.  Ведущие  страны  мира  принимают  различные  программы,  результатом 

деятельности которых должны быть к 2020г экологически чистые автомобили массового потребления 

на  водородном    топливе.  Также  установлена  высокая  эффективности  введения  водорода  в  качестве 

добавки  к  автомобильном  топливам.  Показано,  что  добавка 5-15% масс.%  водорода  от  расхода 

бензина  позволяет  снизить  концентрацию  СО, NO и  углеводородов  в  отработанных  газах 

автотранспорта, уменьшить  расход бензина на 20-30%. К таким же результатом приводит и введение 

4-5% водорода  к дизельному топливу [2]. 

Спрос  на  водород  стал  быстро  увеличиваться    благодаря  бурному  развитию  ряда  отраслей 

химической,  нефтехимической,  нефтеперерабатывающей,  металлургической  промышленности,  а 

также  созданию  ракетно-космической  техники,  где  жидкий  водород  используется  как  топливо. 

Непрерывно растет производство различных водородсодержащих технологических газов, в том числе 

в таких крупнотоннажных производствах, как аммиак, метанол. В последние годы водород находит 

применение  в  качестве  топлива  в  электрохимической  генераторах  тепла  и  начинает  постепенно 

заменять традиционное топливо в двигателях внутреннего сгорания автомобильного, авиационного, 

морского  транспорта.  При  электрохимическом  окислении  Н

2

  в  топливных  элементах  основным 

продуктам  является вода и выделяется энергия, являющаяся основой электротранспорта [3].  

Нами  проводились  разработки  по  окислительному  превращению  метана  природного  газа  в 

водородсодержащие  композиции  на Ni-, W-, K-содержащих  катализаторов,  бинарных  и  тройных 

системах, нанесенных на ZSM-5+Al

2

O

3

 (ИК СО РАН, поверхность – 370м

2

/г, 20% Al

2

O

3

, 80% HZSM-

5, Si/Al=40) и SIRAL-40 (Sasol Germany GmbH, поверхность – 520 м

2

/г, 40% SiO

2

, 60% Al

2

O

3

)  по 

влагоемкости  с  последующей  сушкой (120

0

С)  и  прокалкой (500

0

С)  в  течение 3 часов  на  воздухе. 

Исследования    проведены  на  установке  проточного  типа  при  атмосферном  давлении  в  трубчатом 

кварцевом  реакторе  с  фиксированным  слоем  катализатора.  Для  окисления  использовалась  газовая 

смесь,  содержащая  метан  и  воздух  в  соотношении 1:2,4 (об.)  при W=7080ч

-1

  и  температурах 800-

900

0

С. Состав исходной  и отходящей газовой смеси анализировался хроматографическом  методом 

на  хроматографе  ЛХМ-72  с  детектором  по  теплопроводности.  Расчет  хроматографически  пиков 

проводился  по  калибровочным  кривым,  построенным  для  соответствующих  продуктов. 

Катализаторы  охарактеризованы  методами  РФА,  ИКС,  осуществлено    определение  поверхности, 

пористости и элементного состава образцов. 

В  процессе  окислительного  превращения  метана  при 800-950

0

С  установлено  образование 

водорода,  оксида и диоксида углерода. С повышением температуры на всех образцах наблюдалось 

увеличение выхода Н

2

 и СО при значительным избытке Н

2

. Соотношение Н

2

/СО повышалось 0,1 (5% 

Ni -5%K-ZSM-5+Al

2

O

3

) до 9,5  (5% Ni / ZSM-5+Al

2

O

3

 прокалка воздухом  500

0

-3ч и при 900

0

 1ч).  На 

рисунке 1 показано зависимость выхода Н

2

 от температуры  реакции и состава активной фазы.  

 

 

296 

 

780

800

820

840

860

880

900

920

940

960

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2

1

3

4

5

6

ВЫ

Х

О

Д

 

ВО

ДО

Р

О

ДА

, %

ТЕМПЕРАТУРА

, 

0

С

 

 

Рисунок-1. Влияние температуры реакции и состава активной фазы катализатора на выход водорода 

 

CH

4

:O

2

:N

2

=29,7;14,8:55,5 (об.%), W=7080ч

-1

.  Носитель - ZSM-5+Al

2

O

3

,  прокалка  воздухом 

500

0

С 3часч – при 900

0

 1час. Активная фаза: 1- 5%Ni, 2-5%Ni 5%K,  

3-5%Ni  при 900

0

С-1ч, 4- 5%Ni 5%K при 900

0

С-1ч, 5 - 5%Ni 5%K при 500

0

С-3ч, 6- 5%Ni при 

500

0

С-3ч. 

На  рисунке 2 представлена  электронные  микрофотографии  где  нанесенное  на  синтетическом 

цеолите 5% Ni/ ZSM-5+Al

2

O

3

 катализатор прокаливали при 5OO

0

 С – 3 часа  в потоке воздуха.  

 

 

 

Образец  представлен  небольшими  скоплениями  и  отдельными  плотными  частицами, 

располагающимися  на  поверхности  носителя,  размеры  которых  варьируют  от 200-400А.  На  рис.2 

показан микродифракционная  картина представлена кольцами и соответствует Ni (JCPDS, 4-850). 

В таблице  приведены данные, где нанесенное на синтетическом цеолите 5% Ni/ ZSM-5+Al

2

O

3

 

и 5%Ni 5%K/ ZSM-5+Al

2

O

3

  катализаторы  прокаливали  при 5OO

0

  С – 3 часа  и  при 900

0

  С 1 час  в 

потоке воздуха. Таблица 1. Окислительная конверсия СН

4

 в Н

2

 на Ni – содержащих катализаторах с 

добавками K и W на различных носителях .  

Когда 5% Ni/ ZSM-5+Al

2

O

3

  катализатор  прокаливали  при 500

0

С  выход  водорода  достиг 94%. 

При  добавлений 5%Ni 5%K/ ZSM-5+Al

2

O

3

  катализатору  прокаленный  при 500

0

С  выход  водорода 

достигал 84%. 

По  результатам  проведенных    исследований  можно  заключить,  что Ni – содержащие  моно 

биметаллические  (Ni –K) образцы  обладают  наилучшими  характеристиками    в  процессе 

селективного получения  водорода из метана.  

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1. Ионе  К.Г. Проблемы  промышленного  производства  водорода  в  сопоставлении  с  проблемами  добычи 

природного водорода как полезного ископаемого //Свободная трибуна . -2003. с. 907-916. 

2.

 

Алексеев А.М., Комова З.В., Корабельникова Л.М. Водород: Потребление, производство и некоторые 

пути его усовершенствования // Химическая промышленность. -2001.-№8. с. 3-9. 

 

297 

 

3 Месяц Г. А. Водородная энергетика и топливные элементы / Г. А. Месяц,  М. Д. Прохоров // Вестник 

Российской академии наук. - 2004. - Т. 74, № 7. с. 579-597. 

 

 

 

ƏОЖ 502.174:574.1(082) 

 

АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ТОПЫРАҚТЫ ЛАСТАУЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ 

БИОАЛУАНТҮРЛІЛІККЕ ƏСЕРІ 

 

Калимолдина Л.М., т.ғ.к., доцент м.а, Алмагамбетова С.Т., т.ғ.к., доцент, 

Абилкасова С.О. т.ғ.к., доцент м.а., Қожахметова Н.К., студент 

Алматы технологиялық университеті, Алматы қ. Қазақстан Республикасы 

E-mail:kalimoldina.laila@mail.ru 

 

Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мəселелерінің бірі-пестицидтерден кейін ауыр 

металдардың  тірі  ағзаларға  əсерін  əлсірету  болып  табылады.  Ауыр  металдардың  қоршаған  ортаға 

таралуы  тек  табиғи  жағдайда  ғана  емес,  сонымен  қатар  антропогенді  жолмен  де  қарқынды  түрде 

жүзеге  асуда.  Олардың  қатарына  өндіріс  қалдықтары,  тау-кен  өндірісі,  транспорт,  түсті  жəне  қара 

металл өндіру, құрамында ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр 

орталықтары  немесе  жалпы  урбанизацияны  жатқызуға  болады.  Қазақстан  Республикасында  түсті 

металлургия  өндірісі  қарқынды  дамыған.  Оңтүстік  Қазақстан  облысындағы  Шымкент  қаласының 

территориясында  орналасқан  “Южполиметалл”  ӨК  ЖАҚ-нан  бөлінетін  қалдық  заттар  ұзақ  жылдар 

бойы  табиғи  ортаны  ластауда.  Олардың  ішіндегі  негізгілері – ауыр  металдардың  ауаға,  топыраққа, 

суға  таралу  дəрежесі  артуда.  Ауадағы  ауыр  металдар  жел  арқылы  тараса,  ал  топырақта  ортаңғы 

қабаттарға дейін өтіп, өсімдік тамыры арқылы өсімдік  ағзасына  тасымалданып өз зиянын тигізуде. 

Атап  айтқанда,  Шымкент  қорғасын  өндірісінен  бөлінетін  негізгі  ауыр  металдарға – қорғасын,  мыс, 

кадмий, мырыш жатады. Олардың ішінде қорғасын мен кадмий өте улы металдар. Ауыр металдардың 

қоршаған ортаға таралуы белгіленген санитарлық мөлшерден асып кетсе, тірі ағзаларға ауыр металл 

иондары  кері  əсерін  тигізеді.  Сондықтан  олардың  қасиетін  зерттеумен  қатар,  қоршаған  ортаны 

тазарту жолдарынан іздестіру өзекті мəселелерінің бірі болып отыр [1]. 

Ауыр  металдармен  ластану – жер  бетінде  қорғасын,  сынап,  кадмий,  т.б.  ауыр  металдардың 

жергілікті,  аймақтық  жəне  ғаламдық  жиналу  процесі.  Ортаға  металдардың  ену  жолдары  əр  түрлі 

(металл  бөлшектерді  жоңқалау,  коррозия,  іштен  жанатын  қозғалтқыштардың,  жылу  энергетикасы 

қондырғыларының,  т.б.  шығарындылары);  олар,  негізінен,  терең  жер  қабатынан  алынуы  жəне  жер 

бетінде таралуы арқылы жиналады. Бұл орайда антропогендік химиялық реакция нəтижесінде табиғи 

қосылыстардан металдардың босауының үлесі шамалы. 

Ғылыми-техникалық  прогресс  қоршаған  ортаның  көптеген  мөлшерде  зиянды  заттармен 

ластанып,  қалыптасқан  табиғи  тепе-теңдіктің  бұзылуымен  қатар  жүруде.  Республиканың  көптеген 

аймақтары  газ,  сұйық  жəне  қатты  күйдегі  өндіріс  қалдықтарымен,  сульфаттармен  жəне  ауыр 

металдармен  ластануда.  Қоршаған  ортаның  зиянды  заттармен  ластану  деңгейі  жоғары  болуына 

байланысты олардың жануарлар ағзасына түсуіне, тигізетін зияны мен биологиялық рөлін зерттеуге 

ерекше көңіл бөлініп отыр. Өндіріс ошақтары орналасқан аудандардың атмосферасына көп мөлшерде 

əр түрлі химиялық қосылыстар, ауыр металдар түсуде. Ауыр металдардың 80% микроэлементтердің 

қатарына  жатады.  Микроэлементтердің  ауыз  су  мен  тағам  өнімдерінде  жетіспеуі  зат  алмасудың 

бұзылуына, нəтижесінде эндемиялық аурулардың дамуына əкеліп соқтырды. Ал, ауыр металдардың 

өсімдіктер мен жануарларда артық мөлшерде жинақталуы олардың ағзасында жүретін тіршілік үшін 

маңызды  процестерге  қауіп  төндіреді.  Бұл,  ауыр  металдардың  суда,  топырақта  қалыпты  мөлшерде 

болу  қажеттілігін  талап  етеді.  Себебі,  трофикалық  тізбек  арқылы  таралып,  биотаға  жəне  адам 

ағзасына  түседі  де,  оларға  кері  əсер  етеді.  Өндіріс  қалдықтарының  қоршаған  орта  нысандарына 

түсуін,  жинақталуы  мен  миграциясы,  заңдылықтарын  зертте  олардың  əсерін  дұрыс  бағалауға 

мүмкіндік береді [2]. 

Металдардың  иондары  табиғи  су  қорларының  ауыспалы  компоненттері  болып  табылады. 

Ортаның  жағдайына  байланысты  олар  түрлі  тотығу  дəрежесінде  бейорганикалық  жəне 

металлоорганикалық  қосылыстардың  құрамында  болуы  мүмкін.  Олар  ерітінді,  коллоидты-дисперсті 

 

298 

 

жүйеде  немесе  минералды  жəне  органикалық  қосылыстардың  құрамына  кіреді.  Ал  кейбір  таза 

күйдегі ауыр металдар тұздарындағы иондардан да қауіпті болуы мүмкін. 

Топырақта жиналатын металдардың ауыры бар, басқалары бар, түрлері көп, мысалы, темір (Fe) 

,  қорғасын (Pb), сынап   (Hg),  мыс (Cu) т.б.  осылардың  ішінде  ең  қауіптісі  сынап  болса,  соның  жыл 

сайын топыраққа 4,0-5,0 мың тоннасы түсетіні көрінеді, ал өндірілетін қорғасынның əр тоннасынан 

қоршаған  ортаға 25,0 кг  түседі.  Əдетте,  ауыр  шаруашылығы  аудандармен  салыстырғанда  өнеркəсіп 

өндірісі  дамыған  аймақтарда  топыраққа 25-27 есе  көп  қорғасын  түседі  екен.  Жыл  сайын  əр  шаршы 

метр  жер  бетіне  техногендік  жолмен 35,0 келі  мыс  түседі.  Осы  аталмыш  металдардың  концен-

трациясы ортаның нысандарында көбейген сайын өсімдіктің өсуі баяулайды, өнімі төмендейді [3]. 

Бар  мəліметтерге  қарағанда,  Республикада  топырақ  бетінің  ауыр  металдармен  ластануы 

көбінесе  метал  өндірісі  мен  химия  өнеркəсіп  салаларына  қарасты  ірі  нысандар  шоғырланған 

қалалардың  төңірегінде  болады.  Республиканың  табиғат  қорғау  министрлігінде  арнайы  зерттеудің 

нəтижесінде  жиналған  мəліметтер  топырақта  қорғасын,  мыс,  мырыш,  кадмий  металдары  мен  басқа 

ауыр металардың қосылыстары жəне түсті металдардың көбейіп кеткенін көрсетіп отыр. 

Қоршаған ортаның жекелеген экотоптарын алатын болсақ, солардың ішінде ауыр металдардың 

ең көп түсетіні топырақ. Оған себепші болатын ең алдымен атмосфера. Атмосфераға ауыр металдар 

көбіне  жер  бетінен  көтерілетін  шаң  тозаңның  құрамында  енеді.  Сондықтан  атмосферадан  қар  мен 

жаңбыр жер бетіне түскенде олардың құрамында көбінесе қорғасын, кадмий, мышьяк т.б. элементтер 

болатыны  содан.  Атмосфераны  негізгі  ластайтындардың  қатарында  электр  стансалар,  метал 

қорытатын  зауыттар,  мұнай  өнеркəсібі,  құрылыс  металдарын  шығаратын  кəсіпорындар  мен  авто-

көлік. Іштен жанатын қозғағыштар жұмыс істегенде азоттың, қорғасынның тотықтары, көмірсутектер 

т.б.  заттар  бөлініп  шығып,  топырақ  бетіне  түседі.  Бұл  жағдайда  аталмыш  заттар  топыраққа  түскен 

соң,  қоректену  тізбегі  арқылы  зат  айналымға  енеді.  Улы  заттар  топыраққа  жинала  келе  оның 

химиялық құрамының өзгеруіне себеп болады, содан тірі ағзалар мен ортаның бірлігі бұзылады. 

Зерттеу  мақсатында  топырақ  үлгілері  алынды.  Топырақ  үлгілері 25 см  тереңдіктен  жиналды. 

Топырақ  үлгілері  құрамындағы  ауыр  металдар  мен  микроэлементтердің  мөлшері  бірлескен  түрде 

«А.И. 

Бараев  атындағы  астық  шаруашылығы  ғылыми-өндірістік  орталығы  (АШҒӨО)» 

жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігінің  экологиялық  жəне  топырақтану  агрохимиялық  зерттеулер 

зертханасында  жалынды  атомизация  əсерімен  атомдық – адсорбционды  əдіс  арқылы  анықталды. 

Талдау  ауылшаруашылығына  жарамды  топырақтарда  жəне  өсімдік  шаруашылығы  өнімдеріндегі 

ауыр металдарды анықтау бойынша əдістемелік нұсқауларға сəйкес жүргізілді. 

Зерттеуге Salvia stepposa Shost. (Lamiaceae тұқымдасы)  өсімдігі  бақылау  жəне  ауыр 

металдармен ластанған жерлерден алынды. Өсімдік мүшелері Страсбургер – Флемминг əдісі (1х1х1) 

бойынша фиксацияланды. Анатомиялық зерттеулер гүлдену кезеңінде жиналған Salvia stepposa Shost. 

өсімдігі  өркендерінде  жүргізілді,  сабағынан  анатомиялық  кесінділер  даярланды,  қалыңдығы 10-15 

мкм. Барлығы 200 уақытша препарат даярланды. Анатомиялық көрсеткіштерді анықтауда сызықтық 

өлшеуге арналған окулярлы микрометр (окуляр х15, объектив х8) қолданылды.  

Қорыта  келгенде,  ауыр  металдар  өсімдіктер  дəнінің  өнуіне  əрқилы  əсер  ететіндігі  белгілі 

болды.  Яғни,  ауыр  металдар  өсімдіктер  тіршілігінің  алғашқы  кезеңі-өну  процесінен  бастап-ақ  өз 

əсерін тигізетіні осы зерттеулер нəтижесінен анықталды. Шымкент қаласының территориясына ауыр 

металдардың  оның  ішінде  улылығы  жоғары.  Қорғасын,  мыс,  мырыш,  кадмий  элементтерінің 

қоршаған  орта  обьектілеріне  таралуына  «Южполиметалл»  ӨК  АК  тікелей  əсер  етеді.  Өсімдіктердің 

генетикалық  құрылымына  ауыр  металдардың  жиынтығының  кері  əсер  етеді.  Ол  өсімдіктердің 

генетикалық  тұрғыдан  қалыпты  дамуына,  өсіп  жетілуіне,  яғни  өсімдіктердің  табиғи  генофондының 

сақталуына қауіп тудырады. 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1.  ГН 2.1.7.020-94. Ориентировочно  допустимые  концентрации  (ОДК)  тяжелых  металлов  и  мышьяка  в 

почвах. Дополнение № 1 к перечню ПДК и ОДК №6229-91. – М. :Госкомсаниздат, 1995.  

2.  Методические  указания  по  определению  тяжелых  металлов  в  почвах  сельхозугодий  и  продукции 

растениеводства. – М. : ЦИНАО, 1992. – 60 с.  

 

 

 

 

 

 

 

299 

 

ƏОЖ 628.517.2:669 

 

жүктеу/скачать 7,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: