Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| АБАй шығАРМАлАРы Тілінің
ГРАММАТИКАлыҚ СИПАТы Бертіндегі жазу нұсқаларының, әсіресе жеке жазушы тілінің грамматикалық құрылысын сөз еткенде, классикалық грамматиканың тәртібімен бастан-аяқ барлық категорияларды суреттеп шығудың қажеттігі жоқ. Әдетте әңгіме «ерекшелік» болып түсетін грамматикалық тұлға-тәсілдер айналасында бо- лады. Ол ерекшеліктердің өзі әдеби тілдің қазіргі нормасымен салыстырылып айқындалады. XIX ғасырда жазылып алынған ауыз әдебиеті үлгілерінің (өлеңмен берілген эпостардан бастап, қара сөзбен айтылған қарапайым ертегі-аңыздарға шейін), сол кезде баспа бетін көрген жеке ақындар шығармаларының, екі тілдік сөздіктер- дің, XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ баспасөзінің тілдеріне және қазақ тілі грамматикасы туралы өткен ғасырда орыс ғалымдары жазған ғылыми мағлұматтарға қарағанда, қазақ тілінің негізгі грамматикалық тұлға-тәсілдері қазіргі кездегіден көп ажыратылмайтын сипатта қалыптасып үлгер- гені көрінеді. Әсіресе, қазақ тіліндегі септеу, тәуелдеу, жіктеу жүйесі XIX ғасырдан да көп бұрын қазіргі нормада тұрақталған. Сондай-ақ етістік саласындағы біраз категориялар (шақ, етіс, жекеше-көпшелік т.б.) қазіргідей түрінде нормаланған. Әрине, бұдан ешбір айырма-өзгеріс жоқ деген тұжырым шығуы мүм- кін емес. Мысалы, кейбір морфологиялық тәсілдің сыртқы тұлғалануы жағынан өзгешелеу болуы мүмкін: бара-тұғын ~ баратын, менен ~ мен, дайын ~ дай т.т. Немесе бір грамма- тикалық мағына бірнеше амалмен берілуі мүмкін, айталық, қимыл қажеттілігін (осы күнгі бару керек тұлғасы) бірнеше тұлғамен беру: бармақ керек, бармаққа керек, барарға ке- рек, барса керек, бару керек, баруға керек. Сондай-ақ сөз тудыру саласында едәуір өзгешелік болады: қазірде актив жұрнақтар өткен ғасырда әлі бұл дәрежеге жетпеген болуы 229 мүмкін, немесе белгілі бір жұрнақтың тудыратын мағынасы осы күнгіден өзгеше болып келеді, мысалы, -лық жұрнағының осы күнгідей туынды сын есім жасау қызметі өткенде әлі ак- тив емес. Сол сияқты ең үлкен әңгіме синтаксис саласында болмақшы. Оның ішінде де проза тілінің синтаксисі соңғы жүз жылдың ішінде едәуір айырма-өзгерістерге ие болды. Ол өзгерістерді туғызған себеп-факторлар да әр алуан. Сайып кел- генде, барлығы да әдеби тілдің нормалану процесіне қатысты болғанмен, сол процесс жолында себепкер болған мотивтер түрліше болып келеді, оның ішінде ықшамдалу құбылысы да бар (менен>мен, тұғын>тын),дифференциация тенденциясы да бар (қазірде -мақ жұрнақты тұлғаның мақсатты келер шақ үшін, -у жұрнақты тұлғаның қимыл есімі үшін ажыратылуы), өзге тілдердің әсері де (әсіресе синтаксистік құрылыста) себеп- кер болады т.т. Сондықтан осылардың барлығы Абай тілінің грамматика- лық құрылысын да сипаттап өтуді қажет етеді. Жоғарғы айтылған принциппен мұнда біз тек кейбір категорияларды ғана талдаймыз. Атап айтқанда: 1. сөз жасау тәсілдері (морфологиялық және синтаксистік); 2. кейбір морфологиялық тұлғалардың қызметі (-мақ, -ар, жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|