Р. Сыздык 1-том indd

222
алу» мағынасында жиі қолданыла бастауы әуелі мұсылманша 
оқудың, кейін азаматтық білім берудің айтарлықтай жанданған 
уақытына тура келеді. Абайда бұл сөз «білім алу» мәнінде жиі 
қолданылған. Абайда ол оқу оқып, оқу оқыту, орыстан оқу, 
орыс оқуы сияқты тіркестермен де келеді.
Оқу, медресе сөздерін былай қойғанда, Абайда білім, ғылым, 
ілім, ғалым, ғұлама, сурет т.б. сөздері өте жиі қолданылған. 
Оның үстіне бұл сөздердің бірсыпырасын Абай бірнеше 
мағынада жұмсайды. Мысалы, білім сөзі өткен ғасырда осы 
күнгідей орысша «знание», «образование» деген ұғымдардың 
мағынасын білдірген. Бірақ оның сөздіктің актив қорына айна-
ла бастаған кезі – өткен ғасырдың соңғы ширегі, атап айтқанда, 
Абай мен Ыбырай шығармаларының тілі. Өз творчествосының 
өзекті тақырыбының бірі – оқу-білім болған Абай білім сөзін 
өте жиі қолданған және одан білімді, білімсіз, білімсіздік, 
білімділік сияқты туынды сөздер мен ғылым-білім, білім-ғылым 
(Ыбырайда: өнер-білім) деген қос сөз тұлғаларын жасаған. 
Абай бірер жерде бұл ұғымды орысша атайды: «Халықтың 
болыстыққа сайлаймын деген кісісі пәлен қадерлі орысша 
образование алған кісі болсын...»; «Қызметқұмар қазақ бала-
ларына орысша образование беруге ол да – пайдалы іс...» (II, 
160). Бұл стилистік мақсатпен әдейі қолданылған сөз екенін 
жоғарыда айттық, әйтпесе ол барлық жерде де бұл ұғымды 
білім, ғылым-білім,кейде тіпті ғылым деген сөздермен беріп 
отырады.
Абайда ғылым сөзі көп жерде білім сөзінің синонимі ретінде 
(осы күнгідей «наука» мағынасында емес) алынған: «Хәтта 
қыздарды да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберіп, жақсы 
дін танырлық қылып үйретсе...» (II, 214); «...Балаңа орыстың 
ғылымын үйрет» (ІІ,180).
Абайда ғылым табу, ғылым оқу, ғылым іздеу деген тіркестер 
жиі қолданылған, автор оларды «білім алу» деген мағынада 
жұмсаған: «Сол малды сарып қылып ғылым табу керек» (II, 
168); «Ғылым таппай мақтанба» (I, 44); «Ғылым тапқандардың 
жолына...» (II, 164); «Ғылым оқып ой таппай» (I, 58); «Ғылым 
іздеп, жатпаған» (І, 185) т.б. Ал қалған жағдайларда ғылым 
сөзі, Абайда «наука» мәнінде қолданылған: «Химия ғылымын 

223
білуші ем, үйретер ем» (I, 271); «Ғылым сөзін сөйлесер»
(II, 157). Лермонтовтағы: Мы иссушили ум наукою бесплод- 
ной деген жолды «Пайдасыз ғылымменен ми кептірер» (ІІ, 103) 
деп аударады.
Білім, ғылым деген екі сөз Абайдың өлеңдерінде де, про-
засында да соншама жиі қолданылған; бұл – ұлы суреткер 
шығармаларының тікелей мазмұнына байланысты ерекшелік. 
Сөйтіп, білім мен ғылым сөздерінің терминдік мәнге ие болып, 
екіге ажырап дифференциациялануы – соңғы кездердің жемісі.
Абай жиі қолданған ғалым сөзі осы күнгідей «ученый» де-
ген тар (бір) мағынадағы термин ретінде де, «білімді адам» де-
ген жалпы мағынадағы сөз ретінде де қолданылады да соңғы 
ұғымда надан сөзінің антонимі ретінде келеді: «Ғалымнан на-
дан артпас ұққанменен» (I, 252). Ал таза «ученый» мағынасын 
Ыбырай әлім сөзімен береді: «Әлім кісі (ученый человек)» (Ал-
тынсарин, 1879, X). Бір әлім адам жапанда келе жатып...» (Сон-
да. 26). Кейде «білімді адам» деген мағынаны Ыбырай оқымыс 
деп те алады: «Оқымыстың байлығы күннен-күнге көп болар» 
(Сонда. XIII). Абай бұл екі сөздің екеуін де қолданбаған. Соңғы 
сөз (оқымыс), сірә, Қазақстанның батыс өлкесіне тән болған 
болу керек (кейін бұл сөзді ученый дегеннің баламасы ретінде 
проф. Құдайберген Жұбановтың еңбектерінен кездестірдік). 
Басқа ақындар бұл мағыналарда жоғарғы сөздерді көп 
қолданбаған: Дулатта оқымалды, молда (66) дегенді оқимыз. 
Абай жиі қолданған хаким (хакім) сөзі ғалым деген сөзден 
бөлек, «данышпан, дана адам» мағынасында келеді: «Әрбір 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: