Р. Сыздык 1-том indd

193
Абай заманында қоса өмір сүрген мұсылман правосы 
шариғат деп аталған. Бұл право қазақтың өз заңына да, 
орыстың законына да шатастырылмай қолданылған. Абай- 
дағы: Балам закон білді деп, Қуанар ата-анасы, ойында жоқ 
олардың Шариғатқа шаласы (I, 51) деуіне қарағанда, екі түрлі 
правоның араларын ашып атаған. Ал үшінші право – орыс 
империясының қылмыстық заңы ол кезде қазақ әдеби тілінде 
закон деп аталған. Мұны Абай да правоның қалған екі түрінен 
ажырату үшін закон деп атайды.
Енді заң саласындағы басты-басты ұғымдарды білдіретін 
жеке сөздерді талдалық.
Би сөзі – ХІХ ғасырдың ІI жартысында нақтылы заң термині. 
Бұл сөздің терминдік мәні ертеректен келе жатса керек. Бірақ 
ол – әр кезеңде әртүрлі мәнге ие болып келген сөздердің бірі. 
Би сөзінің Абай тұсындағы білдіретін негізгі мағынасы – әрбір 
болыстыққа сайланып қойылған заң жүргізуші адам, яғни 
Абай сөзімен айтсақ, «әрбір болыс елде старшина басы бір би 
сайлану» (II, 
161).
Би сөзінің бұл жаңа лауазымды білдіретін мағынасы өткен 
ғасырдан басталады. Патша үкіметінің реформалары бойын-
ша, енді қазақ даласында билер сайланып койылатын және 
олардың кандидатурасын патша администрациясы бекітетін 
болған. Бұлар, шындығында, патша үкіметінің бұрынғы қазақ 
билерін ығыстырып, олардың орнына қазақ арасынан алып 
қойған тіл алғыш чиновниктері есепті болған
156
.
Сөйтіп, би сөзі бұл кездепатша администрациясы тарапы-
нан сайланып қойылатын ресми әкімшілік лауазымның ата-
уы ретінде қалыптаса бастайды. Ал оның бұрынғы мағынасы 
да қолданылудан қалмай, жарыса жүреді. Қазақтың Россияға 
қосылғанға дейінгі феодалдық қоғамында би – тек үкім шы- 
ғарушы емес, жергілікті әкімшілік органның қызметін атқа- 
рушы да, ауыл ақсақалының рөлін атқарушы да болған
157
. 
Ертеректегі қазақ қауымында би атағына ие болатындар ресми 
түрде сайланбай, халықтың бірте-бірте осылайша тануымен 
156
Фукс С. Некоторые моменты истории казахского права и «Описание киргизских 
обычаев» д Андре // Известия АН КазССР. - Серия юридическая. - 1948. - № 1. - С. 88.
157
Құлтелеев Т.М. Көрсетілген еңбек. - 62-б.

194
болған
158
. Көптеген зерттеушілердің еңбектеріне қарағанда, би 
атану үшін қазақтың ата-баба әдет-ғұрып правосын, ғасырлар 
бойғы қоғам дәстүрін жақсы білетін, әрі тапқыр, әрі шешен 
адам болуы қажет болған. Яғни бұл правоның статьялары 
мақалдар мен билер сөздері (шешендік сөздер) түрінде ауызша 
өмір сүріп келе жатқандықтан, би атанған адам осы правоны 
меңгеру үшін, сол мақалдар мен нақылдарды жақсы білумен 
қатар, өзі де жазылмаған статьялардың жаңа редақциясын 
жасай алатындай дәрежеде тілді, оның әдеби-көркемдеу 
тәсілдерін жақсы меңгеруі қажет болған. Істің ақ-қарасын 
тексеріп, үкім айту үшін, заң статьялары есепті мақалдарды, 
өзінен бұрынғы билер шумақтарын дәлелге келтіріп отырула-
ры және шарт болған. Сондықтан да Абайдың:
Биде тақпақ, мақал бар байқап қара (I, 69).
Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап айтады екен, сөз қосарлап (I, 66).
Ескі бише отырман бос мақалдап (I, 67), –
деген жолдарында ақын өз тұсының билері емес, реформалар- 
ға (1822, 1867-68 ж.) дейінгі қазақ билерін атап түр. Осыған 
орай, бұрынғы би атауының ішінде «шешен, тапқыр, ақылгөй, 
ел басшысы» деген мағыналар да болғаны байқалады. Оны 
Абайдың өзі де айтып кетеді: «Ол заманда ел басы, топ басы 
деген кісілер болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды 
болса, билік оларда болады екен» (II, 211). Сөйтіп, бұрын би 
деп жалғыз заң адамын емес, жалпы ақылгөй адамды да атай-
тын болған. Бертін келе билер ақылгөйліктен гөрі әкімшілік 
рөл атқара бастайды. Сөйтіп, Абай тұсына дейінгі кезеңдерде 
би сөзі әрі заң иесі мағынасында (іс тексеріп, үкім айтушы 
адам), әрі «ақылгөй, шешен, тапқыр, билеуші топ уәкілі, бай 
адам» деген мағыналарда жұмсалып келген.
Абай мен оның тұстарында би сөзінің бұл мағыналары да 
әлі қолданудан шығып қалмай, қатар жүргенін көреміз. Сөз 
жоқ, би терминінің бұрынғы мағыналары мен Абай тұсындағы 
158
Заң мамандары өте ертеректе би атағының атадан балаға тұқым қуалап көшетін 
де болғандығын, оның қазақша шынжыр қатар деп аталатындығын айтады. Бірақ 
қазақ жеріне патша үкіметінің жаңа ел билеу-сот системасын жүргізуінен көп бұрын-
ақ бұл тәртіп жойылғандығына байланысты шынжыр қатар атауы да немесе осыған 
қатысты қолданылған басқа сөздер де лексикадан ертерек шығып қалғаны байқалады. 

195
мағынасының арасында үлкен жақындық бар, айырмасы – ХІХ 
ғасырдың ІI жартысында бұл сөз терминдік сипат ала бастай-
ды, яғни қазақтың әдет-ғұрпы бойынша үкім шығаратын ресми 
заң иесі атауын тек қана би сөзімен (қазы, судья сөздері емес) 
білдіреді де, бұл сөз енді шешен, ақылгөй, кеңесші сөздерінің 
синонимі ретінде қолданудан қала бастайды.
Керісінше, би термині бидің жаңа типімен қатар туған бо-

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: