Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| елу басы деп аталды. Бұлар – бұрынғы ру басы, ел басы, топ
басы деген атаулардың моделімен жасалған терминдер. Салы- стыр: Ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен (II, 211). Елу басы, он басы деген тіркестер әкімшілік саладағы терминге айналып, тұрақталады: Елу басы шар салып, леп бе- рем деп [алады] (I, 28). Ендігі байға мал бітпес, Елу басы, он басы (Шортанбай, 157). Одан кейінгі әкім – ауылдық старшиналар. Бұның атауына қазақтар орысша старшын деген сөзді қалдырады. Старшын термині – қазақ даласында ертеректен келе жатқан сөз. Стар- шина звеносы XVIII ғасырдың соңы мен 1822 жылғы ел би- леу реформасында бар болатын. Яғни бұл – патша үкіметінің қазақ жерін отарлау системасымен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан атау. Мысалы, Сырым Датов өзінің 1790 жылы II Екатеринаға жазған донесениесін: «...Байұлы руының баш старшинасы һәм тархан Сырым батыр Дад ұғлындан табиғна ғарыз намә» деп атайды. Дегенмен старшын сөзінің көркем әдебиет пен жалпы жазба әдебиетте активтенуі XIX ғасырдың орта тұсынан былай қарай деп шамалауға тура келеді. Өйткені Бұқар, Шал, Тәтіқара, Ақтамберді, Махамбет, Шернияз, Алма- жан т.б. сияқты XVIII ғасырдың II жартысы мен ХІХ ғасырдың І жартысында жасаған ақындар тілінде бұл сөз кездеспейді (әрине, бұл құбылыс осы ақын-жыраулардың жырлаған тақырыптары мен бізге жеткен шығармаларының көлеміне де байланысты). Абай мен оның тұстастарында, әсіресе қоғам өмірін сөз еткен Шортанбай, Дулат ақындарда старшын сөзі термин ретінде қалыптасып, болыс, би, ояз сөздерімен қатар қолданылады: Қу старшын,аш билер (I, 64). Старшын, биді жиғыздым (I, 79). Старшина бас бір би...(II, 161). Старшын, болыс қояды Қайдағы асыл задасын (Дулат, 70). Болыс және кандидат - кәнделат сөздері де – терминдік сипатқа ие болып, әкімшілік лексикасынан берік орын тепкен лексемалар. Кандидат сөзінің Абай тұсындағы мағынасы – болыстың орынбасары және жай орынбасар емес, орынға та- ласушы адам лауазымы. 187 Болыс сөзінің сіңіскендігі сонша, одан болыстық, болы- стас тәрізді туынды түбірлер де жасалып қолданыла бастаған: ...Қызметке, болыстық билікке таластық (II, 159). Болыс сөзі территориялық-әкімшілік единица – волость дегеннің де, волостное управление дегеннің де, волостной управитель дегеннің де мағынасын берген. Сондықтан «Кісісін бір болыстың біреу сабап» (Біржан, 185) дегендегі болыс сөзі – территориялық-әкімшілік бөліністің атауы. «Үш жылға болыс сайланады» (II, 160) дегендегі болыс – лауазым аты. Болыс пен старшина лауазымдарына (әкімшілік инстан- циясына) қатысты өткен ғасырда активтенген сөздердің қатарына сайлау, шар, тас, атшабар, поштабай, бесір, хат- шы сөздері жатады. Сайлау, сайлану сөздері бұрын «іріктеліп, өзгелерден бөлініп шығу» деген ұғымды білдіретін қимыл атауы (етістік) ғана болса (салыстыр: Сайланып шыға қапсыз тобыңызбен – «Қыз Жібек»), енді процесс, акт атауына ай- налып, терминделеді. Бұл термин осы күнге дейін жетіп, сол мағынасында қолданылып отыр. Сайлау актісіне байланы- сты орынға сайлану, үш жылға сайлану тәрізді фразалар пай- да болады (II, 165, 160). Тас, шар сөздері – дублет, екеуінің қолданылуы бірдей: тасқа салу ~ шарға салу – баллотировать, тасқа түсу ~ шарға түсу – баллотироваться, тас салу ~ шар салу – баллотировка, сайлаудың тасы – балл. Тас, шар сөздері – сайлау ритуалында қолданылатын нәрсенің (шардың) атынан алынған атаулар. Поштабай (Майлықожада: поштасы) сөзі мен атшабар, шабарман сөздері де – дублеттер. Болыстың елмен немесе басқа да әкімшілік орындарымен жүргізетін әмір-жарлық, хат-хабар т.б. таситын «вестовой», шабарман қызметіндегі адам. Ол да – өзінше «әкім». Поштабай-ды орысша «почтовой»-дан алынған деп жүрміз. Ал бұл сөзден гөрі қазақ әдеби тілінде осы «лауазымда» шабарман, атша- жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|