Мектеп жасына дейінгі балаларда таным үрдістерінің

172
біріншіден сыртқы қасиетті басқару үлкендердің бұйрығымен 
орындалады. Мектепке дейінгі жаста бала өзінің функциясын 
жоспарлап, сөзге тоқталатын қасиетке ие болады. Бала хайуанаттар 
бағындағы жолда «мен бірінші маймыл, одан кейін қолтырауын көргім 
келеді» деп айтады. Ол алдына қызықты объектіні назар аударып көруді 
мақсат етеді. Бұл зейіннің дамуы өзінің қылықтарымен, әрекеттерімен 
байланысты. Мысалы: бала басқа балалармен араласқысы келеді, бірақ 
болмайды. Ол бүгін асханада кезекші. Ол біріншіден үлкендерге стол 
жасауға көмектесу керек. Бала жұмысты тұрақты істеуге дайындалу 
керек. Біртіндеп ол кезекші болуға үйрене бастайды, оған ұнайды. Оған 
құралдардың дұрыс қойылғаны ұнайды. Бұған зейін қоюдың қажеті 
жоқ. 
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа 
түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен 
баланың алдында бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін 
қою, материалды есте ұстау және оны жаңғырту, ойынның, суреттің 
т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше міндеттер пайда болғанда ғана 
бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден 
үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады. Міне, сонда ғана 
зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға 
және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен 
сипатталынады. Баланың бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана 
зейіні шоғырланады. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың 
зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен 
шұғылдануы сирек болады. 
Д. Б. Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-
әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгерілеуіне 
байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. 
Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 
минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 
сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-
әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға 
үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге 
болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін 
тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында 
суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға 
қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, ол өзіне суреттің 
қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады. Бірақ мектепке 

173
дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз зейінін 
меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға құбылыстарға 
бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға 
зейін қоя білуінде.
Мектепке дейінгі шақта бала зейінін дамыту үшін сөзді қолданудың 
ықпалы ерекше. Баланың мінез-құлқын реттеуде сөзді қолданудың 
ықпалына байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін 
қалыптасады.
В.С. Мухина мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді 
меңгере бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз 
зейін басым болып қала береді деген. Балаларға өздері үшін тартымы 
іс-әрекетке зейін қою қиынға түседі, сонымен бірге ойын процесінде 
немесе әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір 
ұзақ уақыт бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала 
зейінінің ерекшелігі мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі 
күш салуды талап ететін тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес 
себептердің бірі болып саналады. Сабақтарда пайдаланылатын ойын 
элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі 
өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары деңгейде ұстауға 
мүмкіндік береді. Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты (ырықсыз 
зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Егер 6 жасар бала 
ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2, тіпті 3 сағат ойнай береді. 
Алайда, бұлай зейінді шоғырландыру баланың айналысқан нәрсесіне 
қызығушылығынан туындайды. Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу 
қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра 
алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-
әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын 
элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып 
отыруға негізгі себеп болып табылады. 
К.Д. Ушинский «Балаға оқуды қызықты ете білу керек және 
сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да 
бұлжытпай орындауды талап ету керек, бұл жұмысты орындағанда 
бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы 
еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді зейін 
шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек», 
- деп көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға 
мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесінің маңызы да зор
Бұл пікірді мектепке дейінгі жастағы балаларға да қолдануға болады.
Зейін қою қызығумен де тығыз байланысты. Қызыққан нәрсеге 
адам ілтипатын түсіріп зейін қояды. Бірақ қызықтырған нәрсе барлық 

174
зейінді тәрбиелей бермейді. Сондықтан қызыққанға ғана зейін қоюға 
баланы әуестендірмеу керек, керісінші қызықтырмайтын жұмысқа 
қайрат-күш жұмсап, зейін қоя білуге тәрбиелеген мақұл. Мұғалім мен 
тәрбиеші мұны мұқият ескергені жөн. Ырықты зейінді үйреншікті 
зейінге тезірек айналдыру үшін, қалтқысыз беріліп жұмыс істеу керек. 
Баланың зейіні өмірінің бірінші айларында көрінеді. Әуелі 
ырықсыз зейін орнығады. Бөбек әшекейлі нәрсеге көзін, әуезді дыбысқа 
құлағын салады. Тәрбиенің ықпалымен, дамып келе жатқан сезімімен, 
қызығуымен сабақтасып, ойын іс-әрекетінде жас балаларда ырықты 
зейін пайда болады. 
Үлкендердің нұсқауымен түйінделетін ырықты зейін 3-5 жас 
аралығындағы балаларда болады. 3-7 жас аралығындағы баланың 
зейінін дамытуға ойынның ықпалы зор. Бала ойнағанда алдына 
мақсат қояды, ойынның айла тәсілін өздері таңдап, қиын әрекетін 
өздері ұйымдастырып, біреуі екіншісінің істегенін бақылайды. Бұл 
көріністерде ырықсыз да ырықты зейіннің қызметі бар. 
Мектеп жасына дейінгі баланың ырықты зейінін дамытуға үй 
еңбегіне қатысуының, өзін-өзі күте білуінің пайдасы зор. Ырықты зейін 
мектеп жасында едәуір дамиды. Бала жасының толуына қарай зейіннің 
жеке-жеке қасиеттері – көлемі, ауысуы, бөлінуі, күші мен тұрақтылығы 
дамиды. Жасына толмаған баланың зейін көлемі өте тар болады. Бір 
қолына алма ұстап отырған бөбектің екінші қолына ойыншық тәтті 
ұстатсаң, алманы тастап жібереді. Өйткені зейінін екі жаққа бірдей 
бөле алмайды. Зейіннің бөлінуі баланың ойында, оқу үдерісінде, 
еңбекке қатысында үлкендердің басшылығымен жетіледі. Зейіннің 
белгілі дәрежедегі күші мен тұрақтылығы оқу оқуға, ақылдың әсіресе 
ойлаудың дамуына көмектеседі. Мектепке дейінгі кезеңде зейіннің 
күші мен тұрақтылығы баланың сезіміне бағынады. Олардың сезімі 
ұзаққа созылмайды, тұрақты емес. Сондықтан баланың зейіні де онша 
тұрақты болмайды. Сонда да олар ұзаққа созылмаса да біраз уақытқа 
тұрақты болып көрінеді. Мектеп жасындағы балаларда сезімнің 
тұрақтылығы арта түседі. Тәрбиеші баланың сезімін оятатын тәсілдер 
қолданып, зейіндерінің күші мен тұрақтылығын тәрбиелеп отыруға 
тиіс. Зейінді күшті және тұрақты ететін күш – ерік. Зейіннің кейбір 
қасиеттері ерікпен бірге дамиды.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: