Жануарлар экологиясы

N
с і М
N
К
К-тіршілік
ортасынын
сыйымдылыгы
К
Ең көп өсім
- К / 2
6
уақыт
22-сурет.  Популяциялардың санының өсімін  бейнелеген сызба. 
а-сы рткы   ортаның  ең  қолайлы  жағдайында  популяцияның  күрт  өсуін 
бейнелеген 
]
  бейнелі  сызба; б -  сырткы  ортаның  сыйымдылыгы  К  деңгейіне 
тең  табиги  жагдайда  популяцияның  өсу  сипатын  бейнелейтін  шындыққа
үйлесетін  сызба.  К -  сыртқы  ортаның  сыйымдылық  деңгейі.
Бүл  ортаның  сыйымдылыгы  деп  аталады.  Популяцияның 
саны  ортаның  сыйымдылық  қабілетінің  шегіне  жетісімен  күрт 
төмендейді.
Егер  қандай  бір  жануардың  тіршілк  ететін  ортасы  ешбір 
өзгеріске  ұшырамай  тұрақты  жагдайда  болса  популяцияның  өсу 
карқыны  да  тұракты  болуы  тиіс.  Егер  қандай  бір  популяцияның 
саны  эр  жыл  сайын  тұрақты  1,6  мэрте  өседі  деп  көрсек  100 
дарақтан  тұратын  популяция  1  жылдан  соң  160,  екі  жылдан  соң
* Я
149

256,  үш  жылдан  соң  410  болып  геометриялық  үдеу  бойынша 
кобейеді. Өйткені  туған  төлі  де  өсіп  жетіліп  өсім  бере  бастайды.
Популяцияның 
тіршілігіне 
ойдағыдай 
қолайлы 
жағдай 
жасалса  олар  геометриялық  үдеумен  өсе  алатыны  оның  өсу 
қабілеті  орасан  зор  екенін  мэлімдейді.  Егер  популяцияға  қажетті 
табиғи 
қорлардың 
(қорек,  мекен,  орын 
т.б.) 
шектеуі,
жыртқыштардың  шығындауы  т.с.с.  кері  әсерлер  популяцияның 
өсімін  тежемесе  аз  уақыттың  ішінде  көптеген  түрлі  жануарлар 
сансыз  көбейіп  кетер  еді.  Ч.  Дарвин  бүдан 
150  жьш  бұрын 
популяцияның  өсу  элеуетінің  зор  екенін  «егер  ешбір  өлім  -  
жітімсіз  геометриялық  үдем  қарқынымен  өсетін  болса  кез  келген 
жалғыз  жұп  дарақ  өте  қысқа  мерзімде  -  ақ  бүкіл  әлемді  жауып
кетер  еді»  деп  тұжырымдаған  еді.
Популяцияның 
биоталық 
элеуетін 
толық 
бағалау 
үшін
жануарларды  оларға  қолайлы  жаңа  өлкеге  апарып  мекендестірген
(интродукцияланған) 
кезде 
олардың 
өсу 
екпініне 
зерттеу
жүргізген  жөн.  Жаңа  апарылған  дарақтардың  саны  алғашында  өте
аз 
болғандықтан 
мекен,  орын 
жеткілікті,  қоректік 
қорлар
қанымды,  жергілікті 
жыртқыштар 
мен 
тогышарлар 
жаңадан
апарған 
жануармен 
қоректенуге 
бейімделмеген 
жэне
дағдыланбағандықтан  олардың  популяциясының  өсуіне  кедергі
болатын  фактор  жоқ.  Сондықтан  олар  бастабында  жаңа  өлкеде 
күрт  өседі.  Тасманияда  (Австралияға  жақын  орналасқан  үлкен 
арал)  бұрын  қой  болмаған.  1820  жылы  алғаш  апарылған  200  мың 
қой  1850  жылы  -   небәрі  30  жылдың  ішінде  2  млн-ға  жетіп  10 
есе 
оскен 
яғни 
жылдық 
осімі  -   8%.  Сондай-ақ 
АҚШ-тың 
Вашингтон  штатына  қарасты  Протекшей  аралына  1937  жылы 
апарып  мекендестірген  2  еркек,  6  ұрғашы  қырғауыл  5  жылдан  соң 
1325  болып  166  есе  өскен  яғни  жыл  сайынғы  өсімі  8  %,  өсу
жылдамдығы -  = 2,80
Популяцияның  өсу  қарқынының  жьшдамдығын  оның  санының
екі  еселенуіне  қажетті  уақыт  арқылы  салыстырып  корсетсе  түсінуге
қолайлы  болады.  Теңіз  пілі  деп  аталатын  ит  балықтың  (түлен)
популяциясының  саны  2  еселеніп  өсу уақыты  7,6  жыл.  Қырғауылдың
популяциясы  -   8  айда,  тоқалтіс  тышқандар  популяциясы  80  күнде,
ұнжегі 
қоңыздың  популяциясы  -   10  күнде,  дафния  дейтін
шаяншалардың  популяциясы  -   3  күннің  ішінде  популяциясының
санын 2 есе көбейте алады.
150

Табиғи  жағдайда  кейбір  популяцияның  өсу  жылдамдығы  кеиде 
өсу  қабілетінің (яғни  биоталық әлеуетінің) ең жоғары деңгейіне жетіп 
өсе  алганымен  мұндай  жедел  өсу  қарқыны  ұзаққа  созылмайды,  көп 
ұзамай  популяцияның санының өсімі  қалыпты  мөлшерге түседі.
Популяцияның  өсу  қарқыны  көбінесе  оның  дарақтарының 
тығыздығына  байланысты.  Популяциядагы  дарақтардың  саны  өсіп, 
тығыздыгы  артқан  сайын  оның  өсу  қарқыны  бәсеңдейді.  Осылайша 
өсу  қарқыны  дарақтардың  тығыздығына  (яғни  санына)  тэуелді 
популяциялардың  өсімін  сызба  арқылы  бейнелесек  ол  8  —  бейнелі 
сызба  болып  шығады  (22-сурет  б).  Мұндай  популяцияның  саны 
шегіне  жеткен  кезде  өсім  қарқыны  мүлдем  тоқтап  өсім  мен 
шыгынның  айырмасы  нөлге  тенеседі.  Бұл  популяцияның  санының 
тұрақтанғанын көрсетеді.
]  -  бейнелі  және  з  -   бейнелі  өсім  жолдарының  салыстырмалы 
сипаты 4-к
ест еде
 
көрсетілді.
4  кесте -  Популяцияның ] -  бейнелі және § -  бейнелі өсімінің салыстырмалы
сипаты
} -
 бейнелі  өсім  (популяцияның 
тыгыздыгына тәуелсіз өсім)
і Ж Ш Ш г і
8 -  бейнелі өсім (популяцияның 
тыгыздыгына тәуелді өсім)
№  / сі I = г N  (К- 
ЩШЯ
Мұндагы: N -  популяцияның саны; 
і -
 уақыт; г -  популяцияның меншікті 
(туа біткен) өсу жылдамдыгы;  К -  ортаның сыйымдылыгына үйлесімді 
санының (тыгыздыгының) ең жогары шегі._____________________________
Егер г оң таңбалы санды  көрсетсе 
популяциянын саны шектен тыс 
көбейеді. Егер г теріс таңбалы 
санды  көрсетсе популяцияның 
саны  шектен тыс азаяды. Осыган 
байланысты популяция күрт 
көбею, күрт азаю құбылыстары 
байқалады. Әрбір дарақтың осім 
карқыны популяцияның 
тыгыздыгына байланыссыз 
(тәуелсіз) жүріледі. Популяцияның 
мөлшері тұрақтанбайды.
Егер N  > К болса популяцияның осімі 
теріс санды көрсетеді ягни  саны 
азаяды.
Егер К < N  болса популяцияның өсімі 
оң таңбалы санды көрсетеді ягни 
популяция дарақтарының саны 
ортаның сыйымдылық мөлшерінің 
шегіне әлі жетпегенін  корсетеді. Онда 
популяциядагы өзгеріс көбею 
багытында жүріледі.
Егер К = N  болса популяцияның өсімі 
нолге тең.  Популяция азаймайды да 
көбеймейді.  Мұндайда популяцияның 
көлемі тұрақты сақталады.
151
ш

8.5 Ж ануарлар өмірініц үзақты гы   мен өміршецдігініц 
популяцияға маңызы
Жануарлардың  өмірінің  ұзақтығы  генотиптік  және  фенотиптік 
факторларға  байланысты  әр  түрлі.  Қандай  бір  жануардың  өмірінің 
ұзақтық  мөлшерін:  өмірінің  физиологиялық  (әлеуеттік)  мөлшері, 
максимал  мөлшері, орташа мөлшері деп бөледі.
Физиологиялық  яғни  әлеуеттік  мөлшері  деп  егер  ол  жануарға 
бүкіл  өмірінде  ешбір  шектеуші  фактор  эсер  етпесе  оның  қанша  ұзақ 
жасауға  қабілеттілігін  айтады.  Өмірінің  әлеуеттік  мөлшері  эрбір 
организмнің  физиологиялық  (генетикалық)  мүмкіншілігін  көрсетеді. 
Бұл  теориялық  түрғыдан  мүмкін  болғанымен  нақты  өмірде  іске 
аспайды,  өйткені  ешбір  шектеуші  факторға  кездеспей  өмір  сүру 
мүмкін  емес.  Өмір  сүрудің  максимал  мөлшері  бұл  нақтылы  табиги 
жағдайда өмірінің  ең ұзаққа созылу  (үзақ жасау)  мөлшері.  Қандай  бір
түрлі жануардың популяциясының ішінен азғантаи ғана оөлігі ең ұзақ 
өмір  сүру  шегіне  жетіп  жасайды.  Әдетте  ірі  денелі  жануарлар  ұзақ 
өмір  сүруге  ықтималдығы  басым  болганымен  кейде  ірі  жануарлардан 
үзақ  өмір  сүретін  ұсақ  жануарлар  да  кездеседі.  Мысалы  жарғанат  30 
шақты  жыл  жасайды,  ал  аю  одан  аз жасайды.  Популяциядағы  барлық 
дарақтардың 
өмір 
сүру 
уақытының 
арифметикалық 
орташа 
көрсеткіші өмірінің орташа мөлшері деп аталады.
Популяцияның  бастабында  болған  дарақтардан  белгілі  бір 
уақыттан  соң  тірі  қалған  дарақтардың  саны  немесе  оның  пайыздық 
мөлшері  сол  популяцияның  өміршеңдігін  көрсетеді.  Өміршеңдік  2   = 
п / N  100% формуласы  арқылы  есептеледі.  2  -  өміршеңдік,  %;  п -  тірі 
калган дарақтардың саны; N — популяцияның бастапқы саны.
Популяцияның  санының  ауытқып  өзгеруі  ондагы  дарақтардың 
жастық  қүрылымына  байланысты  екенін  өміршеңдік  сызбасынан 
айқын  коруге  болады  (23-сурет).  Популяцияның  саны  келешекте 
қандай  багытта  өзгеретінін  болжап  бағалау  үшін  өміршеңдік 
сызбасының  маңызы  зор.  Жануарлар  популяциясының  өміршеңдігі 
алуантүрлі.  Бірақ  оларды  биологиялық,  экологиялық  мэніне  сэйкес 
негізгі  3 топқа бөледі.
Бірінші  топ:  омірінің  соңына  дейін  өлім  -   жітімі  аз,  бірак 
өмірінің  соңында  дарақтарының  өлімі  күрт  молаятын  популяциялар. 
Бұған  жұмыртқа  салғаннан  кейін  өлетін  жәндіктер  (м:  біркүндік, 
жұпсыз  жібек  кобелегі  т.б),  кейбір  ірі  сүткоректілердің  жэне  адам 
популяциясы жатады  (23-сурет I).
152

Екінші  топ:  бұл  топқа  популяциядағы  дарақтардың  өмірінің 
барлық  кезеңдерінде  өлім  -   жітім  деңгейі  біркелкі  болатын  түрлер 
жатады.  Гидраның  жас  мөлшеріне  қарай  өлім  -   жітімге  ұшырау 
деңгейі  бұған  мысал  бола  алады  (23-сурет  II).  Құстар,  бауырымен
жоргалаушылар да негізінде осы топқа жатады.
Үшінші  топ:  өмірінің  бастапқы  кезеңінде  саны  өте  мол  (туған 
ұрпагының  саны  өте  көп)  болганымен  жас  ұрпақтарының  өлім  -  
жітімі  де  көп  болатындықтан  популяцияның  саны  күрт  төмендейтін, 
ересек  дарақтардың  өлімі  аз  кездесетіндіктен  ересейгеннен  бастап 
популяцияның  саны  түрақтанатын  жануарлар  бұл  топты  құрайды. 
Мысал 
ретінде 
балықтың 
көптеген 
түрлері, 
омыртқасыз 
жануарлардың  басым  көпшілігін  атауға  болады.  Олар  үрпақтарының 
өсіп  жетілуіне  қамқорлық  жасамайтындықтан  жас  ұрпақтары  өлім 
жітімге жиі ұшырайды  (23-сурет III).
23  сурет - Өміршендік сызбасыныц негізгі түрлері (I -  III). А.М.Гиляров 
(1990) үлгісі бойынша: түсіндірмесін мәтіннен окыңыз
8.5.1 Демографиялық кесте, оныц маңызы
Популяцияға  қатысты  статистикалық  маңызды  мәліметтер 
жинағын  топтастырған  кесте  демографиялық  кесте  деп  аталады. 
Популяцияның  сандық  өзгерісін  бағалау  үшін  ең  қажетті  мәлімет: 
популяцияның  бастапқы  саны,  одан  әрбір  жас  жасаған  сайын  тірі 
калып  өмір  сүрген  дарақтарының  саны  жэне  эрбір  жастағы
'153

дарақтардың  өсімталдығы.  Қандай  бір  жасқа  дейін  тірі  қалған  (өмір 
сүрген)  дарақтардың  санын  Ьх  белгісімен  белгілейді.  Мұндағы  х- 
белгілі  жасты  көрсетеді.  (Мысалы;  Ью  =  Ю  жастағы  дарақтар  саны). 
Белгілі  бір  жасындағы  өсімталдығын  тек  ұрғашыларының  саны 
арқылы 
есептейді. 
Өйткені 
бейберекет 
жұптасатын 
популяциялардағы  еркек  дарақтардың  өсімталдығын  анықтау  орасан
қиын, көп жағдайда мүмкін емес.
Популяцияның демографиялық кестесін  құру үшін  популяцияны
құрайтын 
дарақтардың 
жасын 
білу 
қажет. 
Қорада 
немесе 
лабораторияда  өсірілетін  жануарлардың  жэне  адам  популяциясының 
жасының  құрамын  білу 
қиын 
емес,  ал  табиғи  жағдайдағы 
популяциялардың  дарақтарының  жасын  анықтап  есептеу  үшін 
көптеген 
қиыншылықтар  туады. 
Әрбір  жастағы 
дарақтардың 
өміршеңдігін  (өміршеңдік  деп  бастабында  туған  төл  дарақтардың 
санынан  белгілі  бір  жасқа  жеткенде  тірі  қалған  дарақтардың  санын, 
немесе  пайыздық  үлесін  айтады)  туған  жас  ұрпақты  нөмірлеп 
белгілеп  одан  қаншасы  неше  жасқа  келгенін  санау  немесе 
дарақтардың  неше  жасында  өлгенін  тізімдеп  аңықтау  тәсілдері 
қолданылады.  Бірақ  бұл  екі  тәсілдің  де  кемшілігі  бар.  Бірінші  тәсіл 
бойынша  популяцияда  туған  төлді  нөмірлеп  (немесе  сырға,  сақина 
тағып)  белгілеген  жагдайда ол  белгіленген дарақ  популяциядан  басқа 
жаққа  қоныс  аударып  кетпей  сол  популяцияда  тіршілік  етуі  шарт. 
Өйткені  санақ  жүргізген  кезде  популяцияда  жоқ  дарақтардың  бәрі 
өлгенге  есептеледі.  Екінші  тәсіл  боиынша  алғаш  белгілеген 
дарақтардан жыл сайын өліп шығынданған санын аңықтау үшін өлген 
жануарды  іздеп  табуға,  немесе  оның  тірі  екенін  анықтауға  тура 
келеді.  Өлігі  оңай  табыла  қоймайды.  Мысалы  АҚШ  — та  1946 — 1965 
жылдар  аралығында  180718  сайрауық  торғайды  ұстап  сақиналайды. 
Соның  қаншасы  өлгенін  білу  үшін  жыл  сайын  санақ  жүргізгенде  20 
жылдың  ішінде  өлігі  табылған  және  екінші  рет  қайта  кездесіп
ұсталған жалпы саны небәрі 2444 қана.
Егер  жануардың  қашан  туғанын  білмесе  де  оның  неше  жаста
екенін  дене  құрылысының қандай  бір белгісі  арқылы  аңықтай  алатын 
болса  өміршеңдік  кестесін  оңай  құрастыруға  болады.  Мысалы 
балықтың  жасын  оның  қабыршағындағы  жылдық  сақинасы  арқылы 
және  дыбыс  көпіршегінде  орналасқан  құлақтасындағы  (отолит) 
сақиналардың  саны  арқылы  анықтауға  болады.  Арқар,  тау  ешкінің 
жасын  мүйізінің  мөлшері  мен  мүйізіндегі  ирегінің  санын  салыстыру 
арқылы,  көбелектің,  қоңыздың  дәрнәсілдерінің  неше  рет  түлегенін
154

басының  мөлшерін  денесінің  ұзындығымен  салыстыру  арқылы 
(олардың бір түлегенін бір жас деп есептейді) анықтайды.
Аляскадағы  Мак  -   Кинли  Ұлттық  саябағында  мекен  ететін 
Далла  жабайы  қойының  өміршеңдігін  өлген  қойдың  мүйізінің 
өлшеміне  негіздеп  анықтаған.  Далада  өлген  608  Далла  қойының 
қаңқа  сүйегін  жинап,  мүйізін  өлшеу  арқылы  қаншасы  неше  жасында 
өлгенін  есептегенде  121  қой  1  жасқа жетпей,  7  қой -   1  -  2 жасында,  8 
қой -  2 -   3  жасында,  т.с.с  608  қойдың  қаншасы  неше жасында өлгені 
анықталып,  соның  нәтижесінде  өміршеңдік  (демографиялық)  кесте
құрастырылған.
5-кесте.  Мак-Кинли Ұлттык саябағында өлген 608 Далла қойының қаншасы 
неше жасында өлгенін есептеу нэтижесінде кұрастырылган  еміршеңдік кестесі
Жас
аралыгы,
жыл
Берілген жас
аралыгында
өлген
дарактардың
саны
Берілген жас
аралығына
дейін өмір
сүрген
дарақтар
саны
1000 тумаға шагып 
есептегенде әр бір берілген 
жаста тірі  қалған дарақтың 
саны (өміршеңдігі)
0-1
121
608
1,000
1-2
7
487
0,801
2-3
8
480
0,789
3-4
7
472
0,776
4-5
18
465
0,764
5-6
28
447
0,734
6-7
29
419
0,688
7-8
42
390
0,640
8-9  _____ :
80
348___________ 0,571_________________________
9-0
114
268
0,439
10-11
95
154___________ 0,252
11-12
55
59
0,096
12-13
2
4
0,006
13-14
2
2
0,0003
14-15
0
0
0,000 
1
Кестеден  популяция  санының  мынадай  өзгерістерін  көреміз: 
Далла  қойыныц  алгашқы  саны  608.  Бірінші  жылы  бүдан  121  қой 
өлген  (608-121 )=487  қой  тірі;  екінші  жылында  және  7  қой  өлген(608- 
121 -7)=480  қой  тірі  қалған  деп  есептейміз.  Осылайша  14-ші  жылы  ең 
соңғы  2  кәрі  қой  өліп  608  дарақтан  құралған  популяция  жойылып
155
-V;,.  : 
■
 
_  ■
  ; 
;  Н К  1  ЁШ К  1 
■
.
\

бітер  еді.  Бастапқы  608  қойдан  қаншасы  неше  жас  жасағанын 
білгендіктен  егер  алғашын  да  1000  қозы  туған  болса  қаншасы  неше
болады(кестенің
Бұл  популяцияның  өміршеңдігін
кестеден  популяцияның бастапқы дарақтарының(608  қой)  390 дарағы 
7-жылға дейін  өмір сүргенін,  бұл  популяцияның алғашқы санының 64
пайызын  иеленетінін  көреміз.
Өміршеңдік  көрсеткіш  демографиялық  кестенің  мәнін  жартылай
ғана  мэлімдей  алады.  Популяция  санының  өзгерісін  толық  түсіну 
үшін  дарақтардың  эрбір  жастағы  тобының  өсімталдыгын  білу  қажет. 
Биологтар далалық табиғи жагдайда құстардың үядагы жұмыртқасын, 
жануарлардың  төлін,  қосмекенділер  мен  жәндіктердің  және  теңіз 
омыртқасыз  жануарларының  жұмыртқасын  тікелей  санау  арқылы 
өсімталдықты  бағалаудың  эртүрлі  әдістемелерін  жасап  шығарган. 
Популяцияның  сандық  өзгерісінің  себебін  түсіну  үшін  оның  үрғашы 
дарақтарының  қаншасы  неше  жасында  өлгенін  білу  маңызды  екені 
сияқты  қанша  үрғашы  дарақ  неше  жасында  төлдеп  ұрпақ  беретінін
білудің де аса зор маңызы бар.
Айталық  3  жасынан  бастап  төлдеп  эр  төлдеген  сайын  5  төл
табатын  үрғашы  дарақтың  2  жасынан  бастап  төлдеп  әр  төлдеген 
сайын  5  төл  табатын  дарақпен  салыстырғанда  популяцияның 
санының  өсуіне  қосатын  үлесі  аз  екені  белгілі.  Өйткені  2  жастағы 
дарақтың  саны  3  жастағыдан  әрдайым  коп  болады.  Популяцияның 
үрпақ  шашып  көбеюінің  жалпы  санын  есептеу  үшін  әрбір  жастағы 
аналық  дарақтар  тобының  орташа  өсімталдығын  сол  топтағы 
аналықтың  санымен  көбейтіп;  барлық  жастың  аналық  топтарының 
өсімталдығын  анықтайды.  Көбейтінділердің  қосындысын  есептеу 
арқылы сол жылғы төлдің жалпы санын шығарады.
Демографиялық
өсім  қарқы ны н есептеу тәсілі
демографиялық
түрлі
біріншісі  көбеюдің таза өсімі, екіншісі үрпақ табудың (генерацияның) 
орташа  мерзімі.  Бір  үрғашы  дарақтың  бүкіл  өмірінде  тапқан 
үрпақтарынан  шығынға  үшырамай  тірі  қалған  ұрғашы  ұрпағының 
саны 
көбеюдің  таза  өсімі 
деп  аталады.  Әрине  дарақтардың  кейбірі 
көбейетін  жасына  жетпей  өлетіндіктен  олар  үрпақ  таратпайды.
156

Керіынше кейбір көп жасаған аналықтар популяциянын орташа ұрпақ 
туу  көрсеткішінен  едәуір  көп  ұрпақ  береді.  Қалайда  бір  аналық  орта 
есеппен  бірден  артық ұрғашы  ұрпақ табатын  болса  популяцияда  өсім 
байқалады.  Егер де аналықтардың  популяцияда болуға тиісті  орташа 
саны  сақталмай  азайып  кетсе  популяциянын  жалпы  саны  азая 
бастайды.
Популяциядағы  дарақтар  санының  азаюы  әлде  көбеюі  жэне  де 
үрпақ табудың  (генерацияның)  орташа  мерзіміне 
яғни  аналықтың 
төлдеуге  қабілетті  орташа  уақытына  байланысты.  Туған  ұрпақ  ерте 
ересейіп,  ерте  ұрпақтанса,  соған  сәйкес  популяциянын  осімі  де
жылдамдайды.
Көбеюдің таза өсімін  К. әрпімен  белгілейік.  Көбеюдің таза өсімін 
есептеу  үшін  ұрғашы  дарақтың  әрбір  жасында  тапқан  ұрпақтарынан 
өлім-  жітімге  ұшырамай  тірі  қалған  ұрпақтарының  қосындысын  табу 
керек.  Мысал  үшін  6-кесте  бойынша  1  жастағы  эрбір  дарақтың 
өсімталдығы  (Вх)  1-ге  тең.  Туған  1  ұрпақтың  өміршеңдігі  (Ьх)  -  0,5. 
Олай  болса  популяциядағы  1  жастағы  барлық  ұрғашы  дарақтардан 
туған  төлдің  50  пайызы  ғана  өмір  сүреді  деген  сөз.  Яғни  таза  өсім 
=0,5(орташа  өсімталдық  1,  оны  0,5-ке  көбейтеміз:  1*0,5=0,5.  2 
жастағы ұрғашы дарақтың өсімталдығы  (Вх) -4 яғни жылына 4 ұрпақ 
табады.  2  жасында тапқан үрпақтарының өміршеңдігі  (Ъх) -  0,4.  Олай 
болса  2  жастағы  бір  ұрғашы  дарақтың  көбеюінің  таза  өсімі  (ЬхВх)  -
1,6  (4*0,4=1,6).  Осылайша  бұл  дарақтың  өмірінің  алғашқы  5 
жасындағы  таза  өсімі-3,1.  Басқаша  айтқанда  эрбір  үрғашы  дарақ  5 
жыл  жасаған  мерзімінде  орта есеппен  3,1  ұрғашы  ұрпақ  (төл) табады 
дегенді көрсетеді.
ч
157

6-кесте.  Кез келген  популяцияның көбею нәтижесіндегі таза өсімі  мен ұрпак 
табуының орташа мерзімін  есептеу әдісіне арналған демографиялык кесте
Жасы (х)
0
1
2
3
4
Өміршендігі 
(Ьх)
1,0
&
м
0,2
ОЛ
0.0
Көбеюдің таза өсімі= 
Өлшенген жалпы жасы=
Өсімталдыгы
(Вх)
0,0
Ь0
м
4,0
2^0
0Д)
Өмір сүрген
ұрпагының
саны
0,0
0^5
1Л
од
0Д)
3,1
Өмір сүрген 
ұрпагынын саны 
мен ұрпак тапкан 
жасынын 
көбейтіндісі
(х Ьх Вх)
0,0
м
М
м
0,8
0.0
6,9
¥рпақ  табудың  (генерацияның)  орташа  мерзімін  (Т)  есептеу 
үшін  ұрғашы  дарақтың  ұрпақ табатын  орташа жасын  анықтау  қажет. 
б-кестеде  келтірілген  мысалда  1  жастағы  дарақ  0,5  ұрпақ,  2  жастағы 
дарақ-1,6  ұрпақ,  3  жастағысы  -  0,8  ұрпақ,  4  жастағысы  -  0,2  ұрпак 
табады.  Орташа жасын есептеу үшін эрбір жасын  сол жасында тапқан 
үрпағының  санымен  көбейтіп,  шыққан  көбейтінділердің  қосындысын 
тапқан 
барлық  үрпағының  жалпы 
санына  бөледі. 
6-кестеде 
кобейтінділердің  қосынды саны  - 6,9.  Оны  көбеюдің таза өсіміне (3,1) 
болу  арқылы  (6,9:3,1)  орташа  мерзім  2,22  жыл  екенін  аныкгаймыз. 
Яғни  популяция  2,22  жыл  мерзімінде  3,1  есе  көбейеді  деген  ұғымды 
көрсетеді.  Бүдан  популяцияның  осім  қарқынын  түсіну  қиын 
болғандықтан  популяцияның  жылдық  өсім  қарқынын  білуге  мэжбүр 
боламыз. Жылдық өсім қарқыны  1,6 есе екенін есептеу қиын емес.
158

9. ЖАНУАРЛАР ҚАУЫМДАСТЫҒЫ (ЗООЦЕНОЗ)
9.1 Жалпы мағлүмат.
Құрлықтың  немесе  су  айдынының  біртектес  мекенінде  өзара 
байланысты  түрде  бірге  тіршілік  ететін  тірі  ағзалар  популяциясының 
жиынтыгы биоценоз, ягни ағзалар  қауы мдасты ғы  деп аталады.
Биоценоздағы  өсімдіктер  құрамын  фитоценоз,  мнкроағзалар 
құрамын микробоценоз, жануарлар бірлестігін -  зооценоз деп атайды. 
Бұлардан 
фитоценоз 
басты 
рол 
атқарады. 
Зооценоз 
бен 
микробоценоздың  қалай  болуы  фитоценоз  арқылы  анықталады. 
Биоценозды  құрастыратын  ағзалардың  (жануар,  өсімдік,  микроағза) 
бірігіп тіршілік ететін ортасы б и о т о п  деп аталады.
Белгілі 
бір 
биотопта 
бірге 
тіршілік 
ететін 
жануарлар 
қауымдастығы з о о ц е н о з  деп аталады.  Бір биотопта жануарлардын 
жүздеген,  кейде  мүмкін,  мыңдаған  түрі  бірлесіп  тіршілік  етеді. 
Зооценозды  құрайтын  әрбір түрдің популяциялары  бір-біріне тәуелсіз 
түрде дербес тіршілік етеді.  Сондықтан да зооценоздың тұрақтылығы 
түрішілік  қарым-қатынастарға  емес,  түраралық  қарым-қатынастарға 
негізделген. 
(Ал, 
популяция 
тұрақтылығы 
түрішілік 
қарым-
қатынастарға негізделген).
Қандай  бір  түрдің  биоценозда  иеленетін  орны,  биоценоздағы 
байланыстарының  жалпы  жиынтығы  жэне  ортаның  абиоталық 
факторларына  төзімділік  қасиеті  сол  түрдің  экологиялық  қуысын 
сипаттайды.
Түрдің  биоценоздағы  экологиялық  қуысын  анықтауға  әсерін 
тигізетін  түр  аралық  қарым-қатынастарды  В.Н.  Беклемишев  4  топқа 
бөлді: 
а) 
қоректік; 
б) 
орынжайлық; 
в) 
форезиялық, 
яғни 
таратушылық;  г) өндірушілік  немесе  фабрикациялық  қатынастар.  Бұл 
катынастар  түрлер  мен  оның  популяцияларының  арасында  тек 
ынтымақтасу,  көмектесу,  селбесу  түрінде  ғана  емес,  сонымен  қатар 
бэсекелесу,  бірін-бірі  жеп  жою,  ауру  туғызу,  т.б.  қарама-қарсы  эсер 
ету  нәтижесінде,  яғни  қарама-қарсы  күштердің  бірлесіп  тіршілік 
етуіне  де  негізделген.  Бірақ  биоценозды  құраушы  популяциялар 
осылайша  бір-біріне  кері  эсер  ету  арқылы  сол  биоценоздың  бір 
тұтастығын жэне тұрақтылыгын  қамтамасыз етеді.
Биоценоздық  қауымдастықта  бір  түрдің  популяциясының  саны 
екінші бір түрдің популяциясының әсерінің нәтижесінде реттеледі.
159

Биоценоздың,  атап  айтқанда  зооценоздың,  түрлік  құрамының 
өзгеруінен  биоценоз  жойылып  кетпейді  жэне  оның  негізгі  құрылымы 
да  айтарлықтай  өзгеріске  ұшырамайды.  Өйткені  биоценоздың 
қоректік  тізбегіне  бір  түрдің  жануарының  (немесе  өсімдіктің) 
жаңадан  келіп  қосылуы  немесе  жойылып  кеткен  түрлердің  орнын 
басқа  бір  түрдің  басуы  көбінесе  биоценоздағы  зат  айналымға
соншалықты эсер ете қоймайды.
Жануарлардың 
табиғи 
қауымдастығын, 
яғни 
зооценозды 
құрастырушы  түрлер  бір-бірімен  қандай  бір  дәрежеде  байланыста 
болса  дағы,  олар  өздігінен  тіршілік  ете  алатын  дербес  түрлерден 
құралады.  Сондықтан  зооценоз  (жэне  жалпы  биоценозды)  дербес 
түрлердің жиынтықталып бірлескен кешені деп көрген жөн.
Бір  қауымдастықты  қүрастыратын  жануарлардың  эрбір  түрі 
басқа  түрлерге  тәуелсіз  жолмен  таралатыны,  олардың  таралу 
аймағының  (ареалының)  бірдей  болмайтындығы  -  
-  қауымдыстық 
дербес 
түрлерден 
құралатындығының 
дәлелі. 
Сондыктан 
а) 
зооценозда  (сондай-ақ  жалпы  биоценозда)  басқа  ценоздардан  анық 
айқын  бөлінген  шекара  болмайды.  Өйткені:  а)  дербес  өмір  сүретін 
түрлер  бір  биоценоздан  екіншісіне  өзара  ауысып  түрады;  э) 
популяциялары бір мезгілде бірнеше қауымдастықтың (биоценоздың) 
қүрамына  кіріп  тіршілік  ететін  түрлер  де  көптеп  кездеседі;  б) 
биоценоздың  жалпылай  тәуліктік  жэне  маусымдық  қүбылысына 
бағынышсыз,  ерекше  қүбылыс  көрсететін  түрлер  де  кездеседі. 
Мысалы,  салқын  климатты  белдемде  жануарлардың  басым  көпшілігі 
көктемде  төлдеп  көбейетініне  қарамастан,  інде  мекендейтін  кейбір 
кеміргіштер  мен  жыртқыштар  күзде,  қыста  көбейеді;  в)  зооценозды 
(жэне  жалпы  биоценозды)  қүрастыратын  түрлер  мен  топтардың 
барлығы бір  мекенде емес,  әртүрлі жерде  пайда болып,  эртүрлі жерде 
өсіп-жетіліп,  әртүрлі  кезде  биоценозға  келіп  бірлесетіндіктен  қүрамы 
түрғысынан  алғанда  биоценоз  біртекті  емес,  функциялық  тұрғыдан 
алуан  түрлі  рөл  атқаратын  ағзалардан  құралады.  Бүдан  тірі 
ағзалардың  қауымдастығы,  яғни  биоценоз  дегеніміз  жеке  ағзадан  да, 
ағзалардың 
жиынтығынан 
түратын 
популяциядан 
да 
өзгеше 
сипатталатын  өте  өзгермелі  және  күрделі  жүйе  екенін  көреміз. 
Мысалы, 
су 
биоценозында 
фитопланктондардың 
санын 
зоопланктондар,  зоопланктондарды  планктон  қоректі  балықтар,  ал 
бүл балықтардың санын жыртқыш балықтар реттейді.
160

К.орытып  айтканда: 
биологиялық  зат  айналымның  даму 
барысында  пайда  болып, тарихи  ұзақ дәуірлер бойында  құралып 
қалыптасқан  әлемдегі  тірі  ағзалардың  кұрылымыныц  бір түрі  б 
и о ц е н о з деп аталады.
9.2 Биоценоздың күрылымы
Биоценозды  зерттеп,  сипатын  түсіну  үшін  оның  кұрылымын 
білу  қажет.  Әрбір  биоценоз  түрлік,  кеңістіктік  және  экологиялық 
құрылымы  арқылы  сипатталады  және  осылар  арқылы  басқа 
биоценоздардан ерекшеленеді.
Биоценоздың  түрлік  қүрылымы 
-   биоценозды  құрайтын 
түрлердің  саны  және  олардың  әрбіреуінің  иеленетін  сандық  немесе 
салмақтық үлесі арқылы анықталады.
Биоценоздағы  (немесе  зооценоздағы)  түрлердің  саны  түрлік 
эралуандылық  деп  аталады.  Биоценоз  түрге  бай  болуы  да,  аз  түрден 
құралуы  да  мүмкін.  Түрлік  эралуандылықтың  аз,  не  коп  болуы 
биоценоз  қауымдастыгының  жасына  жэне  температура,  ылғал, 
қоректік 
қор 
қатарлы 
негізгі 
экологиялық 
факторлардың 
қолайлылығына  байланысты.  Ерте  заманнан  бері  қалыптасқан 
биоценоздар  жаңадан  пайда  болған  биоценоздармен  салыстырғанда 
түрге  бай,  керісінше  Жер  шарының  биік  белдемдерінің  (Арктика, 
тундра),  шөлдердің,  биік  тау  жоталардың  биоценоздары  түрге  кедей 
келеді.  Жылу  жетіспейтін  Қиыр  солтүстіктің  арктикалық,  тундралық 
белдемдерінде,  ылғал  жетіспейтін  ыстық  шөлдерде,  ақаба  сулар  мен 
ластанған  суқоймаларда,  яғни  бір  немесе  бірнеше  фактордың 
мөлшері  тіршілік  етудің  қалыпты  децгейінен  аса  мол  мөлшерде 
ауытқыса,  ондай  биоценозда  аз  түрлі  ағза  тіршілік  етеді.  Өзендердің 
тасуы  кезінде  үнемі  суға  басылатын,  жер  жырту  кезінде  өсімдік 
жамылгысы 
үдайы 
оталуға 
ұшырайтын, 
гербицидтер 
жиі 
қолданылатын  алқаптардың  биоценоздары  аз  түрден  құралады.  Адам 
қолымен 
жасалған 
егіс 
алаңы, 
бау, 
бақ 
қатарлы 
жасанды 
биоценоздардыц  табиғи  биоценоздармен  (дала,  шалғын,  орман) 
салыстырғанда  түрлік  әралуандығы  өте  аз.  Ауыл  шаруашылыгын 
дамыту  барысында  осылайша тірі  ағзалардың табиғи  қауымдастығын 
бұзып,  қолдан  жасалған жасанды  қауымдастықтар 
а г р о ц е н о з  
деп  аталады.  Агротехникалық  эртүрлі  шараларды  жүзеге  асырудың
нәтижесінде  адамдар  агроценоздың  түрлік  эралуандығын  әдеиі 
азайтады.  Мысалы,  егіс  алаңындағы  арамшөптермен,  зиянкес

жәндіктермен  күресіп  гербицид,  инсектицид  қолданудан  көптеген
агзалар жойылып  азаяды.
Түрлік 
әралуандылықты 
а 
- 
әралуандылық 
жэне 
Р
әралуандылық  деп  бөледі.  Белгілі  бір  аймақтың  берілген  бір  ғана 
мекен  ету  орнында  кездесетін  агзалардың  әралуандығы  - 
а   - 
әралуандылық,  ал  сол  аймақтың  барлық  мекен  ету  орындарында 
кездесетін  барлық  түрлердің  жиынтығы  -  (3  -  әралуандылық  болып 
табылады.  Қатар  орналасқан  екі  биоценоздың  бірінен  екіншісіне 
ауысатын  аралық  бөлігі  э  к  о  т  о  н  деп  аталады.  Экотон  — ауыспалы 
аралық  кеңістік  болгандықтан  онда  шекаралас  орналасқан  екі 
биотоптың  қай-қайсысында  тіршілік  ететін  түрлер  аралас  кездеседі. 
Сондықтан  биоценоздың  экотондық  ягни  шеткі  бөлігінде  түрлік
әралуандық жогары болады.
Әрбір  биоценоздың  басқа  биоценоздармен  шекаралас  шеткі
бөлігінде  көп  түрдің  ағзалары  бірлестік  құрып  тіршілік  ететін  бүл
құбылысты 
шеттік эсер 
деп атайды.
Биоценоздың 
түрлік 
құрылымын 
сипаттау 
үшін 
түрлік
эралуандылығынан  басқа  түрлердің  сандық  қатынасын  білу  аса
қажет.  Мысал  үшін  бір  биоценозда  5  түрлі  жануар  тіршілік  етеді,
олардың жалпы саны -   100.  Жэне тагы бір жерде сол  алдыңгы  5 түрлі
жануар  бірге  тіршілік  етеді.  Олардың  да  жалпы  саны  —  100  деп
көрейік.  Осылайша  екі  топ  құрып,  екі  жерде  тіршілік  еткен  5  түрлі
жануардың  түрлік  құрамы  бірдей,  жалпы  саны  бірдей  болганымен
биоценозга  маңызы  тұргысынан  алып  қарағанда,  ол  екі  топ  бірдей
емес  болуы  әбден  мүмкін.  Өйткені  екі  биотоптагы  эрбір  түрдің  саны
әрқашан  бірдей  бола  бермейді.  Бұган  7— кесте  толық  дәлел  бола
алады.
Кестеге 
қарап 
далалық 
екі 
биоценоздагы 
сүтқоректі 
жануарлардың  түрлік  құрамы  да,  жалпы  саны  да  бірдей  болганымен 
бірінші  биоценозда  зорман  барлыгының  90  пайызына  ие  — ерекше 
басым  түр  екенін,  ал  басқаларының  бұл  биоценозда  иеленетін  орны
болмашы гана екенін көреміз.
Екінші 
биоценозда  барлық  түрдің  жануарларының  саны 
деңгейлес 
(эрбіреуі 
15-25 
пайыз), 
біркелкілеу. 
Олай 
болса 
биоценоздың  құрылымын  терең  түсіну  үшін  тек  түрлік  эралуандыгы 
гана емес, эрбір түрдің сандық көрсеткішін білудің маңызы зор.
162

7-кесте. Далалык белдемнің екі биоценозындагы зооценоз түзуші
сүткоректі  жануарлардың сандық құрамы
Түрлер
1-биоценоз: 
Бидайық — бетегелі
дала
2-биоценоз:
Селеулі -  боз жусанды дала
Жануарларлың саны 
(1  гектарда)
Жануарларлың саны 
(1  гектарда)
Бозсуыр — 
МагтоШ 
һаіһасіпа
2
15
Зорман — 
СііеІІш /и һ т
90
20
Кіші сарышұнак -  
СііеИиз руятаеш
3
25
Атжалман — 
Рһосіариз 
5ип%огиз
3
25
Сасык күзген -  
Мшіеіа
еуегзтаппі
2
15
Жалпы саны
100
100
Биоценоздағы  түрлердің  әрбіреуінің  сандық  үлесін  (немесе 
сандық  қатынасын)  анықтау  үшін  алуантүрлілік  индексін  қолданады. 
Алуантүрлілік индексі  Шеннон  формуласы арқылы есептеледі:
Н=  -£Рі  Ьо

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: