Жануарлар экологиясы

қысымшылығына  шығынсыз  төзуге,  жыл  құстары  алыстағы  жылы 
аймақтарға арымай, жүдемей ұшып  жетуіне жәрдемдесетін  бейімделу
болып табылады.
Құстардың  кейбір  аздаған  түрлері  қыста  жейтін  азық  жинап
сақтайды.  Мысалы  самыршы  дейтін  құс  самырсын  жаңғағын  жинап 
топыраққа  немесе  шөптің  астына  көміп  сақтайды.  Орманқарғалар  да 
емен  жаңғағын  осылайша  қысқы  азығы  үшін  жинайды.  Орман 
көктекесі 
еменнің, 
жөкенің 
түқымын 
ағаштың 
қабығының 
жарықшақтары  мен  қуыстарына  жинайды.  Шымшықтар  шырша, 
қарағай, 
аршаның 
тұқымын 
жэне 
жәндіктер 
мен 
олардың 
дернәсілдерін  қысқы  азық  болдыруға  жинап,  ағаштың  қабығының 
арасына,  ағашқа өскен қыналардың арасына жасырып сақтайды. 
Құстардың  қыстың  қолайсыз  жағдайына  бейімделуінің  тағы  бір 
негізгі  түрі-көшпелілік.  Көшпелілік  сипатына  қарай  құстарды 
отырықты, көшпелі және жыл құстары деген  3 топқа бөледі.
Отырықты  құстар жыл  бойында бір ғана мекенде  тіршілік  етеді-
мекенін  ауыстырмайды.  Мысалы  кәдімгі торғай,  ұзақ,  көккептер,  кұр, 
сұрқүр  т.б.  Жазғы  жылы  мезгілмен  салыстырғанда  қысқы  суықта 
қандай  да  жануардың  денесінен  бөлінетін  жылудың  мөлшері  мол 
болатын  белгілі.  Денесінен бөлінген  энергияның орнын  қорек арқылы 
қалпына  келтіреді.  Отырықты  құстар  қыста  сөткенің  жарық уақытын 
үнемі  жем  іздеп  қоректенумен  өткізеді  жэне  жылы  мезгілде  денесіне
жинаған  майды тұтынып қыстан аман шығады.
¥ я   салып  жұмыртқалаған  мекенінен  қыста  ондаған,  жүздеген 
шақырым  жерге  дейін  қоныс  аударатын,  бірақ  көшетін  жолы  да, 
қыстайтын  жері  де  тұрақты  емес  құстар  көшпенді  құстар  тобына 
жатады.  Мысалы  шымшық,  көктеке,  тоқылдақ,  таған,  т.б  көптеген 
құстар қайда қар аз, қорек мол болса, сонда көшіп барып қыстайды.
Жазда  қоңыржай  климатты  белдемдерге  келіп  жұмыртқалап, 
күзгі  салқын  басталысымен  жылы  жаққа  қайтып  кететін  құстар  жыл 
құстары  деп  аталады.  Олардың  келетін,  қайтатын  жолдары  тұрақты, 
жэне  олар  жыл  сайын  бірнеше  мыңдаған  шақырымдық жолды  басып 
өтеді.  Олардың  көктемде  ұшып  келетін,  күзде  қайтатын  мезгілі  келіп 
жұмыртқалайтын  мекеніндегі  табиғатттың  жағдайына  байланысты. 
Кейбір  құстар,  айталық ұзынқанат  қарлығаштар  күннің  жылылығына 
қарамастан  ерте  қайтып  кетеді.  Мүның  себебі  олар  әуеде  ұшып 
жүрген  жәндіктермен  қоректенеді.  Ал  бұл  жәндіктер  аздап  ғана 
салқын  түсе  бастаса  тез  азайып,  ұшу  белсснділігі  күрт  бәсеңдейді. 
Қарапайым  қарлығаш  күзде  кеш  қайтады.  Өйткені  олар  тек  ұшып
108

жүрген  жәндіктермен  ғана  емес,  ағаш  бұталарда  тіршілік  ететін 
жәндіктермен  де  қоректене  алады.  Үйректер,  шалшықшылардың  кей 
түрлері  мұз қататын кезде ғана жылы жаққа бет бұрады.
Жыл  құстарының  ұшып  келу  уақытында да  эр  құстың  өзіне тән 
ерекшелігі  бар.  Сарғалдақ  пен  бұлбұлдар  ағаштың  сұлбасында 
тіршілік  ететіндіктен  ағаш,  бұталар  жапырақ  жая  бастаған  кезде 
келеді.  Қамыста  мекендейтін  айқабақ  су  жағасының  өсімдіктері  өсіп 
шыққан  кезде,  қарлығаш,  ұзынқанат  қарлыгаштар  ауада  ұшып 
тіршілік  ететін  жәндіктер  шыға  бастаған  кезде  ұшып  келіп,  ұя  сала
бастайды.
Сүтқоректілердің жылдық тіршілік айналымы  көбеюге  әзірлену, 
балалау  жэне  ұрпагын  асырау,  қысқа  әзірлену  жэне  қыстау  деген
кезеңдерден құралады.
Сүтқоректілердің  жұптасып  ұрықтануы  жылдың  эр  мезгілінде
жүрілгенмен  балалайтын  жэне  ұрпағын  асырап  өсіретін  мезгілі 
жылдың  көктем  мен  жаз  айларына  сәйкес  келеді.  Төлдейтін  кезінде 
ең  қолайлы  жерді  таңдап  мекендейді.  Төлдері  есейе  бастағанда 
төлдеген  жерлерін  ауыстырып,  қорек  мол  табылатын  мекенге 
ауысады.  Мысалы,  төлдеген  кезде  жас  төлін  жемдеп  асырайтын  ін 
қазып  мекендейтін  түлкі,  ақтүлкі,  тиін,  борша  тышқан  қатарлы 
жануарлар  інін  тастап,  қоректің  қоры  мол  жерге  ауысады.  Інде 
тұрақты  тіршілік  ететін  саршұнақтар  мен  суырлар  т.б.  бірқатар
кеміргіштер басқа мекенге ауыспайды.
Көптеген  сүтқоректілер  табиғаттың  мезгілдік  өзгерістеріне 
көшпелілік  арқылы  бейімделеді.  Тундрада  тіршілік  ететін  ақ  түлкі, 
солтүстік  бүгысы  күзгі  суық  басталысымен  оңтүстікке  қарай  көшіп 
орманды  тундра,  қылқанды  орман  белдеміне  дейін  келіп  қыстайды. 
Қысы  суық  солтүстік  аймақтарда  мекендейтін  қояндар  да  қыс 
таяғанда  оңтүстікке  қарай  ауып  келіп  қыстайды  да  көктемде 
солтүстікке қарай кері қайтады.
Таулы  өлкенің  түрақты  жануарлары  (арқар,  тауешкі,  бүгы,  т.б.) 
жазда  таудың  биік  белдеулерінің  шалғынын  мекендеп,  қыста  тау 
басының  қары  қалыңдаған  кезде  төмен  түсіп,  тау  баурайында 
қыстайды.  Оларға  ілесіп  кейбір  жыртқыштар  (мысалы  қасқыр)  бірге 
көшеді.  Жыл  мезгіліне  сэйкес  көшпелі  тіршілік  ету  жарганат,  киттер 
және ескекаяқтыларга да тэн қасиет.
Ал 
бірақ 
бапықтармен, 
құстармен 
салыстырганда 
сүтқоректілерде  көшпелілік  аз  кездеседі.  Сүтқоректілердің  басым 
көпшілігін  құрастыратын  кеміргіштердің,  үсақ  жыртқыштардың,
\  
109
I

жәндік  қоректілердің  арасында  көшпелілік  бірең-сараңында  гана
болмаса, дерлік кездеспейді.
Мезгілдік  табиғи  өзгерістерге  бейімделудің  тағы  бір  түрі  — 
қысқы 
ұзақ 
ұйқы. 
Қысқы 
үйқы 
біртесіктілер, 
қалталылар,
жэндікқоректілер,  қолқанаттылар,  мүкіттістілер  қатарына  жататын 
сүтқоректілерге  тән.  Мезгілге  сәйкес  көшіп  қоныс  аударатын  киттер, 
ескек  аяқтылар,  тұяқтылар  қатарына  жататын  жануарларда  қысқы 
ұйқыға  кету 
қүбылысы 
болмайды. 
Көшпелі 
тіршілік  ететін 
жарғанаттар  кейде  көшпей,  жазғы  мекенінде  қысқы  үйқыға  кетіп
қыстау  көрінісі  байқалады.
Қысқы 
ұйқы 
кезінде 
жануарлардын 
зат 
алмасу 
үрдісі
қаншалықты  төмендеуіне  байланысты 
бейімдеуші 
немесе 
үзілісті
қысқы  ұйқы  жэне 
нағыз 
яғни 
үзілмейтін 
қысқы  ұйқы  деген  негізгі
екі түрге бөледі.
Бейімдеуші  (үзілісті)  қысқы  ұйқыда  қыстың  қолайсыз  мезгілін 
өткізетін  жануарлардын дене температурасы,  тыныс  алу жиілігі  жэне 
зат  алмасуыньщ  жалпы  деңгейі  сонша  төмендемейді.  Қысқы 
жылылау  күндерде  немесе  шошындыратын  болса  олар  үйқыдан 
сергіп,  белсенді  тіршілікке  ауыса  алады.  Бейімдеуші  қысқы  ұйқы 
аюларға,  жанат,  жанат  тэрізді  ит,  борсықтарға тән.  Ақ  аюлардың тек 
буаз  аналықтары  мен  қонжықтары  ғана  апанға  кіріп  үйқыға  кетеді. 
Оңтүстік  өлкелердің  қоңыр  аюлары  мен  борсықтары  қыста  үзақ 
ұйқыға  кетпейді.  Қысқы  үйқыдағы  аюдың  денесінің  температурасы 
+4°С,  ауыз  қуысының  температурасы  +35°С  болатыны  жэне  олар  1 
минутта 2-3  рет тыныс алатыны анықталған. (ал қалыпты тіршілік ету 
кезінде  1  минутта  8-14  рет  тыныс  алады).  Бейімдеуші  қысқы  үйқыға 
кейде  климаттың  суықтығынан  емес,  қыста  қоректік  заттың  азаюына
байланысты кетеді.
Нағыз  немесе  үзіліссіз  қысқы  ұйқы  кезінде жануарлар  денесінің
температурасын  реттеу  қабілетінен  айырылады,  жүректің  соғысы
жэне  тыныс  алу  жиілігі  ерекше  азайып,  денесінің  жалпы  тыныс  алу
деңгейі төтенше төмендейді.
110

3-кесте. Кейбір жануарлардыц физиологиялық жағдайының непзгі 
көрсеткіштерінің кыскы ұйқы жэне белсенді тіршілік кезіндегі  салыстырмалы
мөлшері
Салыстырылған
физиологиялык
көрсеткіштер
Қандай жагдайда
Жануарлар
кірпі
саршұнақ
аламан
1  минуттагы тыныс 
жиілігі
Қалыпты жагдайда
1 40-50
100-360
32
Қысқы ұйқы  кезінде
6-8 
! 1-15
8
1  минуттагы жүрек 
! 
соғысы
Қалыпты жагдайда
100-350
150-200
Қысқы ұйқы кезінде  '
5-19
12-15
1  сагатта бөлетін  жылу
Қалыпты жагдайда
3,5
4,5
(кДж\кг)
Қысқы ұйқы  кезінде
0,8
0,09
Дене температурасы,
Қалыпты жагдайда
34 
35-39
38-39
I
 
У
 
^
 
Ж
 
^
 
А
°С
Қысқы ұйқы  кезінде
2
1-13
4-5
¥йқы   кезіндегі  тыныс  жиілігі,  жүрек  соғысы,  жылу  бөлу,  дене 
температурасының  мөлшерін  олардың  қалыпты  жағдайда  белсенді 
тіршілік  ету  кезіндегі  мөлшерімен  салыстырып  -  кестеде  көрсетілді. 
Кестеден  қысқы  ұйқы  кезінде  зат  алмасу  мүлдем  тоқтатылмайтынын 
көреміз.  Зат  алмасуды  тоқтатпау  үшін  қысқы  ұйқыдағы  жануар 
денесіне  жинаган  энергиялық  қорды  жұмсайды.  Энергиялық  қордың 
негізі  ретінде  денесіндегі  май  жэне  бауырына  жиналған  гликоген 
жұмсалады.  Осыган  орай  қысты  мезгілдік  ұйқыда 
өткізетін 
жануарлар 
жазда 
денесіне 
майды 
мол 
жинайды. 
Мысалы, 
бозсуырдың  шел  майы  мен  іш  майы  маусым  айында  небәрі  10-15г 
болса,  шілдеде 
250-300  г,  тамызда  750-800г  болып  өседі  екен. 
Кейбір  жануардың  салмағының  25 
пайызын 
май 
иеленетіні
айқындалған.
Қысқы  үйқымен  қатар  қоректік  зат  азаю,  төтенше  қуаңшылық
салдарынан  жазғы  мезгілдік  ұйқыга  кету  қүбылысы  да  кездеседі.
Жазғы  ұйқы  көбінесе  кеміргіштердің  арасында  жиі  кездеседі.
Жергілікті  халық  зорман  деп  атайтын  құм  саршұнагы  маусым-шілде
айларында  жазгы  ұйқыға  кетеді.  Егер  күзде  (тамыз,  қыркүйек
айларында)  жауын-шашын  жауып,  қүнарлы  шөп  шықпаса  олардың
жазгы  үйқысы  қысқы  үйқыга  жалгасады.  Мүндайда  қысқы  шыгынга
көптеп ұшырайды.
Сыртқы  ортаның  маусымдық  қолайсыз  жагдайына  төзімділікті
арттыруга  бейімделудің  негізгі  бір  түрі  -   қолайсыз  мезгілде
қоректенетін  жемнің  қорын  жинап  сақтау  болып  табылады.  Азықтың
Й
І

СпзИР-  *
қорын 
жинау 
эртүрлі 
систематикалық 
топтың 
сүтқоректі 
жануарларында  әртүрлі  деңгейде  дамыған.  Нағыз  көшпелі  тіршілік 
ететін  жануарлар  жемдік 
азық  жинамайды.  Бұлар  —  киттер, 
ескекаяқтылар,  жарғанаттар,  тұяқтылар  жэне  қыста  ұзақ  ұйқыға 
кететін  жануарлар.  Жәндік  қоректілердің  тек  кейбіреулері  ғана аздап 
азық  жинайды.  Мысалы,  кейбір  жертесерлер  қыс  таяғанда  аздаған
омыртқасыз жануарды жинап сақтайды.
Аулаған  жемтігінің  артығын  көміп  сақтап  қою  әдеті  кейбір 
жыртқыштарда  кездеседі.  Аққалақ,  ақкістер  аулаған  тоқалтістер  мен 
тышқандарды  ініне  20-30-  дан  қоймалап  үйіп  қояды.  Қара  күзен 
өлтірген  бақаларды  мұз  астына  40-50-  ден  үйіп  қоймалайды.  Су 
күзенінің  мүз  астына  үйіп  жинаған  балығының  салмағы  7-8 
килограммға  дейін  жетеді.  Жыртқыштар  қоректік  қорын  сақтайтын 
арнайы  орын  әзірлемейді  жэне  жинаған  азығын  тек  жалғыз  өзі  ғана 
пайдаланады.  Жемтік  болғызатын  жануарлар  азайған  қолайсыз  суық 
кезеңді  аман  өткізуіне  жыртқыштардың  сақтаған  азығы  тек  азғантай
ғана жәрдем бола алады.
Кеміргіштер  мен  түйеқұлақтардың  азықтық қор  сақтау тәсілі  де
жыртқыштардан  өзгеше  жэне  олар  үшін  қыстық  азықтың  маңызы  да
өте 
зор. 
Ұшарлар 
қандыағаштың, 
қайыңның 
нәзік 
жүмсақ
бүтақшалары  мен  сырғагүлдерін  жинап  ағаштың  қуысына  сақтайды.
Тиіндер  жинаған  жаңғағын  жерге  түскен  жапырақ  жамылғысының
астына  немесе  топыраққа  көміп  жасырады.  Кейде  ағаштың  қуысына
да жинайды.  Сонымен  қатар тиіндер саңырауқұлакты жинап ағаштың
бүтағына 
іліп 
сақтайды. 
Орманда  бір 
дарақ 
тиін 
150-300
саңырауқүлақ  жинап  қысқа  әзірлеп  сактайды.  Ал  Қазақстандағы
таспа  қарағайлы  орманда  қыста  қорек өте  аз  болатындықтан  бір тиін
1500-2000-ға 
дейін 
саңырауқұлақ 
жинап, 
қысқа 
сақтайтыны
анықталған.  Кеміргіштер  мен  түйеқұлақтар  қысқа  азықты  көп
мөлшерде  дайындайды  жэне  оны  арнайы  әзірлеген  орынға  жинап
сақтайды.  Кейбір  кеміргіштер  інінің  ішінен  жем-  шеп  жинауға арнап
кең  үңгір  қазып  «қойма»  әзірлейді.  Кейбір  кеміргіштер тастың  үңгір,
қуысына  тығып  сактайды.  Су  тоқалтісі  қысқа  әзірлеп  жинаған
өсімдіктің  тамыр,  тамыр  сабақ,  түйнек,  үрықтың  салмагы  кей
жылдарда  15  кг- ға жетеді.
Құндыз  қысқы  азық  үшін  тал,  терекетің  бүтағын  қыркып  інінің
су  астындағы  аузына  таяу  жинайды.  Кейде  қүрлықта,  інінің  сыртқа 
шығар аузын бітеп жинайды.
112

Кеміргіштер  жинап  сақтаған  азығын  қыста  бір  інде  бірге  қыстаған 
тұқымдас топтың барлық мүшесі  бөлісіп тұтынады.
Қысқы  ұйкыга  кететін  сүтқоректілердің  де  кейбір  түрлері 
азықтық  жем  жинайды.  Мысалы,  борша  тышқан,  ұзынқұйрық 
саршұнақтар. 
Олар 
қыс 
басталысымен 
қысқы 
ұзақ 
ұйқыға 
кететіндіктен  жинаган  жемін  қыста  жемейді.  Көктемде  қысқы 
ұйқыдан 
оянган 
кезінде 
элі 
де 
жас 
жем-шөп 
табыла 
қоймайтындықтан 
өткен 
күзде 
жинап 
сақтаған 
азығымен 
қоректенеді.
■113

7. ЖАНУАРЛАРДЫН ТІРШ ІЛІК НЫШАНЫ
Биологиялық  экологиядағы  өзекті  мәселенің  бірі  -   «тіршілік 
нышаны»  туралы  ұғым.  Тіршілік  нышаны  дегеніміз  сыртқы  ортаның
жалпы  жағдайына  жануарлардын  бейімделген  багытын  (жобасын)
көрсететін  олардың  сыртқы  морфологиялық  кескіні.  Биоценозда 
иеленетін  экологиялық  қуысы  ұқсас  болуына  байланысты  ұқсас 
факторлардың сұрыптауына түсіп,  морфологиялык және экологиялық 
ортақ  сипаттарға  ие  болган  жануарлар  олардың  шығу  теп  
асқа 
болуына  қарамастан  бір  тіршілік  нышанын  құрайды.  Яғни  бір 
тіршілік 
нышанына 
жататын 
жануарлардын 
сыртқы 
ортаға
морфологиялық
өтудің
нэтижесінде  факторлардың  әсеріне  үқсас  бағытта  беиімделш, 
морфологиялык  жэне  экологиялық  ұқсастыққа  ие  болған  жануарлар 
тіршілік  нышанының  белгілі  бір  тобын  құрайды.  Бір  тіршілік 
нышанына  жататын  жануарлар  жақын  туыстас  болуы  да,  ешбір 
туыстық  қатынасы  жоқ,  шыгу  тектері  басқа-  басқа  болуы  да  мүмкін. 
Демек,  тіршілік  нышан  тобына  жіктеп  бөлу  үшін  олардың
систематикалық 
қандай 
топқа 
жататыньі 
ескершмеиді, 
морфологиялык  жэне  экологиялық  бейімделуінщ  ұқсастығына
негіздеп, тіршілік нышанының эртүрлі топтарына жіктеледі.
Тіршілік  нышаны  туралы  ұғым  тек  жануарлар  экологиясы
саласында  ғана  қолданылмайды.  Бұл  -  жалпы  биологиялық  кең 
шеңберлі  ұғым,  барлық  тірі  организмдер  сыртқы  ортаға  беиімделген 
негізгі  бағытына  сәйкес  тіршілік  нышаны  жүиесін  түзуге  қатысады. 
Тіршілік 
нышаны 
туралы 
кагида 
физиология, 
филогенетика, 
эволюциялық теория,  популяциялық экология, экологиялық жүиелеу,
биоценологиялық зерттеу саласында кеңінен қолданьшады.
Тіршілік  нышаны  туралы  ұғымнын  дамуына  эволюциялық 
дамудың  негізгі  факторы  табиги  сұрыптау  құбылысында  екенін  жан- 
жақты  дэлелдеген  Ч.Дарвиннің  ілімі  үлкен  ықпал  корсето.  Дарвин 
табиги  сұрыптаудың нәтижесінде туыстас  жақын түрлердің арасында 
айырмашылық  пайда  болып  жақын  түрлер  алшақтау  (дивергенция) 
жолына  түсіп  қана  қоймайды,  сонымен  қатар  егер  тіршілік 
ортасының  ұқсас  жагдайында  бірге  өмір  сүріп,  тіршілік  ету  үлплері 
ұқсас  болса  туыстық  қатынасы  жоқ  ағзалардың  да  сыртқы  пшпн 
кескінінде жэне  мінезінде ұқсастық пайда болатынын  (конвергенция) 
жан-жақты  талдап  дэлелдегені  белгілі.  Туыстық  қатынасы  жок

ағзалардың  сыртқы  кейіп  -   кескіні  конвергенциялық  жолмен 
ұқсастану  туралы  ілім  өсімдік  пен  жануарлардың  морфологиялық, 
экологиялық  бейімделу  ерекшеліктерін  зерттеген  кейінгі  ғалымдарға 
теориялық негіз ретінде үлкен әсерін тигізді.
Алғаш  XIX  ғасырдың  басында  неміс  ғалымы  А.  Гумбольдт 
тіршілік  нышаны  туралы  қағиданың  ғылыми  негізін  қалады.  Ол 
өсімдіктерді  тіршілік  нышаны  бойынша  экологиялық топтарға  бөліп,
оны  әлемнің  әртүрлі  оөліктерінщ  өсімдік  жамылғысын  сипаттау 
жұмысына  қолданды.  Ал  Ьі/е /огт   яғни  тіршілік  нышаны  (тіршілік 
үлгісі)  деген  атауды  алғаш  1884  жылы  даниялық  ғалым  Е.Варминг 
гылымга  енгізіп,  бүл  атауды  бейімделушілік  қасиетіне  байланысты 
мағынада қолдануды ұсынды.
XX  гасырдың  басынан  бастап  тіршілік  нышаны  туралы  ілімнің 
өркендеу  орісі  кеңейіп,  даниялық  ботаник  ғалым  Кристен  Раункиер 
(Каипкіег,  1907) осімдіктерді тіршілік нышаны бойынша экологиялық 
топтарға  жіктеді.  К.Раункиердің  бұл  үсынысы  гылыми  терең 
зерттеулерге  негізделгендіктен  зерттеушілер  біртүтас  қолдады  жэне 
кеңінен  қолданды.  Бүдан  кейін  Г.Гамс  (1918)  өсімдіктер  мен 
жануарларды  тіршілік  ететін  ортасы  мен  биоценозда  орналасқан 
белдеулік  қабатына  (ярус)  қарай  тіршілік  нышанына  жіктеу  жүйесін 
жинақтап ұсынды.
XX  ғасырдың  екінші  жартысында  И.Г.Серебряков  (1962) 
тіршілік  нышаны арқылы биоэкологиялық жіктеудің кешенді  жүйесін 
құрастырды.  Бүл  жүйеде  ол  өсімдіктерді  ағаш,  бүта,  құрлықтағы 
шоптесін  осімдіктер,  суда  өсетін  шөптесін  өсімдіктер  деген  торт 
бөлікке  жіктеп,  бүлардың  әрбіреуін  тіршілік  нышанының  басқадай 
негізгі ерекшеліктеріне сәйкес тип,  класс,  класс тармағы, топтар т.с.с. 
тармақтап  жіктеу  жүйесін  құрастырды.  Бүл  жүйе  қазіргі  кезде 
өсімдіктер  әлемінің  биоэкологиялық  зерттеу  жұмыстарында  жиі 
қолданылады.
Жануарларды  морфологиялық,  экологиялық,  мінез  -қүлықтық 
ұқсастығына  қарай  тіршілік  нышанының  топтарына  бөлу  жүйесін
әртүрлі  топқа  жататын,  туыстығы  жоқ  жануарларды  гана  емес, 
даралық 
дамуының 
әртүрлі 
сатысындағы 
жануарларды 
да 
морфологиялық  ұқсастыгына  негіздеп  тіршілік  нышанының  бір 
тобына,  біріктіріп  жіктегені  бүл  жүйенің  негізгі  жетістігі  еді.
і іршнлік  нышаны  туралы  орыс  ғалымдарының  еңбегі  XX  гасырдың 
30  жылдарынан  бастап  жарық  көре  бастады.  Белгілі  эколог  гапым
.  115

Д.Н.Кашкаров  (1933, 
1938)  : 
«жануарлардың  морфологиялық 
ұқсастығы  мен  тіршілік  нышанынан  олардың  тіршілік  ортасының 
сипатын  айнадан  көргендей  айқын  ажыратып  білуге  болады»  деп 
дәріптеді.  Сондай-ақ 
Д.Н.Кашкаров  (1944)  жануарларды  сыртқы 
ортаның  әртүрлі  факторларына  бейімделуіне  негіздеп  тіршілік 
нышанына  жіктеудің  бірнеше  жүйесін  жасап  ұсынды.  Жануарларды 
ол  климатқа  бейімделу  тұрғысынан  жылы  қанды, 
салкын  қанды 
деген  екі  үлкен  топқа  бөледі  де,  оның  эрбірін  иерархиялык  кіші 
топтарға  жіктейді.  Тіршілік  ететін  ортасы  және  соған  байланысты 
қозғалу  ерекшелігіне  қарай  жүзетін,  қазатын,  ұшатын,  жер  бетш к, 
ағашта  тіршілк  ететін  т.б.  топтарға  бөліп,  эрбір  топты  тағы  да  кіші
топтарға жіктейді. 
.  .
А.Н.Формозов  (1929,  1956,  1964)  қозғалыс  ерекшелігіне  сәикес
сүтқоректілерді:  1)  жер  бетінде  жүрушілер;  2)  жер  қазушылар;  3)
ағашта тіршілік етушілер;  4) ауада тіршілік етушілер;  5) суда тіршшк
етушілер деген бейімдік топтарға бөлуді үсынды.
Тіршілік  нышанын  зерттеу  саласына  энтомолог  ғалымдардьщ 
қосқан  үлесі  мол.  Атап  айтсақ  төменгі  сатыдагы  жәндіктердің 
тіршілік  нышанын  зертгеуге  Гизин  (1960),  С.К.Стебаева  (1970), 
толық  емес  пішін  өзгерісімен  (гемиметабола)  дамитын  жәндіктердщ
тіршілік  нышанын  зерттеуде  В.П.Уваров  (Ш агоу,  1938),  Г.Я.  Бей- 
биенко  (1950)  жэне  Л.Л.  Мищенко  (1951),  О.А.Чернова  (1952),  М.  Н. 
Нарзикулов  (1970),  И.  В.  Стебаевтар  елеулі  еңбек  сіңірді.  Толық
пішін 
озгерісімен 
дамитын 
(голометабола) 
жәндіктердің 
дернәсілдерінің  тіршілік  нышанын  зерттеп,  оларды  экологиялық 
топтарға  жіктеудің  ғылыми  теориялық  негізін  қалауда  М.С.Гиляров
(1942,  1949),  А.М.Герасимов  (1952),  Ю.Б.Дизер  (1954),  И.Х.Шарова 
(1957*  1960,  1976,  1982),  Н.П.Кривошейна  (1959),  С.И.Келейникова 
(1963,  1969)  қатарлы  энтомолог  галымдардың  еңбектері  үлкен  үлес 
қосты.  Толық  пішін  өзгерісімен  дамитын  ересек  жэндіктердің 
тіршілік  нышанын  Г.С.Медведев  (1961,  1970),  В.Г.Мордкович  О 97®, 
1977),  И.В.Стебаев  (1971),  Г.А.Мазохин-Поршняковтар  (1952,  1954) 
зерттеп  оларды,  морфоэкологиялық  топтарға  жүйеледі.  Тіршілік 
нышаны  туралы теориялық багытты жетілдіруге Ф.Н.Правдин  (1971), 
М.С.Гиляров  (1957, 
1970),  Д.А.Криволуцкийлердің  зертгеулері
маңызды рөл атқарды.
Жануарлардың  тіршілік  нышанының  түсініктемесі  ретінде
бірнеше  мысал  келтірейік.  Мысалы,  мүхиттың  терең  суында  еркін 
жүзіп  бірге  тіршілік  ететін  теңіз  жебесі,  кальмар,  бараккуда  балық,
116

түлен  және  ерте  заманда  теңізде  тіршілік  еткен  ихтиозавр,  бесеуін 
салыстырып  көрсек,  олардын  барлығының  сыртқы  пішіні  сүңгуір 
кайық  тәріздес  екенін  көреміз.  Олардың  қай-қайсы  жылдам  жүзетін 
жыртқыш  жануарлар.  Судың тыгыздығы  ауадан  800  есе артық екенін 
еске  алсақ,  қысымы  мол  терең  суда  жылдам  жүзу  оңайға  түспейтіні 
айқын.  Жылдам  жүзіп  қорегін  үстап  жеуге  бөгет  жасаушы  судың 
кедергісін  азайту  талабының  әсерінен  бүлардың  барлығының  денесі 
сүнгуір  тәріздес  болганы 
белгілі.  Олардың  сыртқы  пішіні, 
жыртқыштық  мінезі,  жылдам  қозғапысы,  жемін  қүтқармай  ұстауға 
бейімделгендігі  және  қармауышы  барлыгы  терең  суда жыртқыштық 
жасап  тіршілік  етуге  бэрі  де  бірдей  бейімделгенінің 
белгісі.  Ал 
систематикалық  тұрғыдан  алып  қарасақ,  оларда  ешбір  туыстастық 
жоқ:  теңіз  жебесі  -   қылтан  жақтылар  типіне,  кальмар  -   былқылдак 
денелілер  типіне,  барракуда  -   балықтар  класына,  ихтиозавр  -  
бауырымен  жорғалаушылар  класына,  түлен  — сүтқоректілер  класына 
жатады.
1

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: