Жануарлар экологиясы

Топырақта тіршілік ететін  геобионт жануарлардын пішіні жылан 
немесе  құрт  тәріздес  I   жіңішке,  ұзын  жэне  жұмыр  болады. 
16- 
суретте  систематикалық  эр  түрлі  типке  жататын,  бірақ  барлығы  да 
топырақта  тіршілік  ететін  бірнеше  жануарлар  көрсетілді.  Суреттегі 
жұмыр  құрт  -   жұмыр  құрттар  типіне,  жауын  құрты  -   бунақ  құрттар 
типіне,  перипатус  I   онихофорлар  типіне,  сонанын  дернэсілі  -  
бунақаякгылар  типінің  жэндіктер  класына,  қүртша -  желілер  типінщ
қосмекенділер класына жатады.
Бұл  жануарлардын  барлығы  топырақты  қазып,  топырақтың
ішінде  қозғалып  жүріп,  қорегін  тауып  жейді.  Олардың  ішкі
құрылысының  даму  деңгейінде  орасан  айырмашылыктары  барына
қарамастан  барлығының  сыртқы  пішіні  мен  кейіп 
кескіні
топырақты  қазып, тесіп қозғалуға бейімделген.
Денесі  ұзын,  бұлшықеттері  күшті  жетілгендіктен  жиырылып  -
созылып  қозғалуға  жақсы  бейімделген.  Кейбіреуінің  денесінің  ішкі 
жэне сыртқы  мүшелері  көп  бунаққа (сегмент) бөлінеді  (жауын  құрты, 
перипантус,  сонаның  дернәсілі),  енді  біреулерінің  тек  сыртқы  терісі 
гана  бунақталган  (мысалы  құртша),  ал  жұмыр  құрттың  денесшің 
сыртқы  кутикул  қабықшасында  ұсақ  бунақтар  түзіледі.  Қүрт  шшінді 
бүл  жануарлар  топырақтың  арасында  қозгалу  үшін  оны  қазып,  өзіне 
жол  шығарады.  Бірақ  топырақтың  ішіндегі  қатты  түйіршіктер 
кыйыршык тастарды  қазып  қопаруға дәрмені  келмейтіндіктен оларды
айналып  өтуге  тура  келеді.  Ал  көп  рет  бұрылып,  айналу  үшін  көп 
бұралып,  көп  бүктелу  керек.  Денесінің  көп  бунактан  кұралуы 
олардын  топырақтын  ішінде  көп  бүктеліп,  алдындағы  бөгетті  айналу
багытын өзгертуге мүмкіндік береді.
Топырақта  тіршілік  ететін  құрт  тәріздес  пішінді  жануарлардын
денесіне  тірек  болатын  әртүрлі  мүшелері  бар.  Айталык,  жауын 
қүртының  денесінің  эр  бунагында  тікен  тәріздес  кос  қылтаны,  ал 
перипатустың  эр  бунағында  ілгекшелі  қос  жалған  аягы,  сонаның 
дернэсілінін 
эр 
бунагында 
кутикуласынан 
өскіндеген 
қатты 
сакиналары  бар.  Топырақты  қазганда  жэне  қозғалғанда  осы
өскіндерін тіренеді.
118

Қылтан 
жактылар 
типі:
2
3
Жебе 
(8а§Ша зеіоза) 
Был кылдак денелілер
типі:
(Зутріесіоіеиіһһ
оиіапіетіз)
Балыктар класы 
Барракуда балық 
(Зрһигаепа Ьаггасисіа) 
Бауырмен
жорғалаушылар класы 
Ихтиозавр 
(Шетріещіт 
һаиЦіапиз) 
Сүтқоректілер типі 
Түлен 
(Рщогһоса 
Згоепіапсііса)
15-сурет. Сүңгуір пішінді  гидробионттар тобының тіршілік нышаны:  1- 
жебе (кылтан жақтылар типі);  2- кальмар (былқылдақ денелілер типі);  3 -  
барракуда (балықтар класы): 4- ихтиозавр (бауырымен жорғалаушылар класы);
5 -  түлен  (сүтқоректілер класы).

Аэробионттар  тобын  құрайтын  үшатын  қанатты  жануарлар  да 
сыртқы  пішінінің  ұқсастығымен  ерекшеленеді.  \1-суретте  ұшып 
жүрген  сона  (жэндіктер  класына  жатады),  птерозавр  (бауырымен 
жорғалаушылар  класының  ерте  заманда  тіршілік  етіп,  мезозея 
эрасында  жойылып  кеткен  өкілі),  үйрек  (құстар  класы),  жарғанат 
(сүтқоректілер класы) бейнесі көрсетілді.
17-сурет.  Қанатты  аэробионт жануарлардын тіршілік  нышаны:  1- инелік 
(буынаяктылар типінің жәндіктер класы; 2- рамформых желілілер типінің 
бауырымен жоргалаушылар класы;  3- үйрек (құстар класы); 4- жарғанат
(сүтқоректілер класы).
120

Бұл 
жануарлардың  дене 
құрылыстарында 
қаншама 
көп 
айырмашылықтары 
барына  қарамастан  сыртқы  пішіндері  ұқсас 
екенін  байқау  қиын  емес.  Бұлардың  барлығы  да  ұшуға  бейімделуіне 
байланысты  сыртқы  пішіндерінде  ортақ  ұқсастық  пайда  болған. 
Негізгі  ұқсастыгы  -   олардың 
қай-қайсы  қанатты  екендігінде.  Бірақ 
сыртынан  қараганда  қанат  бәрінде  болғанымен.  әрбір  жануардың 
қанатының  пайда  болған  жолы  жэне  құрылысы  эр  түрлі.  Қысқасы, 
ұқсастық  тек  сыртқы  пішінінде  ғана.  Анығырақ  айтсақ:  жэндіктер 
класына жататын  сонаның  канаты  онын терісінің  қатпарының сыртқа 
қарай  созылып  өскіндеуінен  пайда  болған.  Ал,  құс,  птерозавр, 
жарғанаттың  қанаттары  -  өзгеріске  түсіп,  қанатқа  айналған  олардың 
алдыңғы  аяқтары.  Бұдан біз сонаның қанатының  шығу тегі  соңғы үш 
жануардың  қанатынан  мүлдем  басқа,  терісінен  өсіп  шыққанын  көріп 
отырмыз.  Бірақ  сонаның  канаты  да  ауада  ұшуға  қызмет  атқарады. 
Шыгу  тегі  басқа-басқа  болғанымен  бірдей  қызмет  атқаруға  ортақ 
бейімделудің  нәтижесінде  сыртқы  бейне  пішінінде  үқсастық  пайда 
болуы  аналогия  деп  аталады.  Аналог  мүшелер  көбінесе  бірдей 
ортада  бірдей  багытпен  (конвергенция)  дамыган  жануарларда  пайда 
болады.  (біздің  мысалга  алган  жануарларымыздың  қанаттары  ұшу 
қызметіне бейімделіп эртүрлі жолмен пайда болганын көреміз).
Біздің  жогарыда  мысалга  алган  жүзетін  -   сүңгуір  пішінді, 
қазатын  -   қүрт  пішінді  және  үшатын  -  қанатты  жануарлардың  эрбір 
тобы  жеке-жеке  тіршілік  нышанын  құрайды.  Ал  бір  топтың  ішіндегі
-  бір  тіршілік  нышанына  жататын  жануарлар  ортақ  факторга,  бірдей 
жолмен  бейімделгендіктен  эволюциялық  даму  барысында  олардың 
пішін, кескіндерінде ұқсастық пайда болган.
Тіршілік  нышанының  тобынан,  экологиялық  топты  ажырата 
білу 
керек. 
Егер 
жануарларды 
олардың 
морфологиялық 
қүрылысының  ерекшелігін  ескермей  тек  экологиялық  үқсастыгына 
сүйеніп  топтаса  ол  тіршілік  нышаны  емес,  экологиялық  топтарга 
жіктеу  болып  табылады.  Бір  экологиялық  топқа  морфологиялық 
сипаты  эртүрлі  жануарлар  кірісуге  болады.  Мысалы,  қалқыма 
(планктон)  жануарлар  тобына  дене  пішіні  шатыр  тэрізді  медузалар, 
таспа  тэрізді  немесе  сопақша  денелі  тарақшалар,  денесінің  сырты 
тікенекпен  жабылган  кірпі  тәріздес  шаяндар  т.б.  барлыгы  бір  топқа 
жатады. 
Топырақта  тіршілік  ететін  геобионттардың  экологиялық 
тобының  құрамына  жәндіктердің  құрт  пішінді  дернәсілдері,  аягы 
топырақты  қазуга  бейімделген  бүзаубастар,  жіп  тәріздес  жіңішке 
денелі  қырықаяқтылар,  домалақша  денелі  сауытты  кенелер  кіреді.
121

Экологиялық  бір  топтың  құрамына  осылайша  бірнеше  тіршілік 
нышанына  қарасты  жануарлар  кірісуге  болады.  Сонымен  қатар  бір 
тіршілік  нышанының  құрамына  бірнеше  экологиялық  топтың 
жануарлары  қатысатын  кездер  де  аз  емес.  Мысалы  топырақты  қазып 
жер  астында  тіршілік  ететін  қазушы  геобионт  тіршілік  нышанын 
құрайтын  қоңыз,  бұзаубас,  шиландардың  біреуі  ылғалды  топырақты 
сүйетіндіктен  гигрофильдсрдің экологиялық тобына,  скіншісі  ылғалы 
орташа 
топырақты 
сүйетіндіктен 
мезофилдердің 
экологиялық 
тобына,  үшіншісі  шөлдің  құрғақ  құмында  тіршілік  ететіндіктен 
ксерофильдердің 
экологиялық 
тобына 
жатады. 
Міне, 
бұдан 
экологиялық  топ  және  тіршілік  нышаны  деген  ұғымдар  екі  басқа
екеніне көз жеткіздік.
Енді 
«тіршілік 
нышаны» 
және 
«систематикалық 
топ»
ұғымдарында 
қандай 
айырмашылық 
барына 
тоқталайық. 
Систематикалық  бір  топқа  жататын  (кластас,  қатарлас,  тұқымдас) 
жануарлар  көбінесе тіршілік нышанының кең таралған бір ғана тобын 
түзеді.  Мысалы  балықтардың  басым  көпшілігі  тіршілік  нышанының 
«сүңгуір  пішінділер» тобына,  бунақ құрттар  -  құрт тәрізділер тобына 
жатады.  Бірақ систематикалық бір топқа жататын жануарлар әрдайым 
тіршілік 
нышанының 
бір 
ғана 
тобын 
құрай 
бермейді. 
Систематикалық (таксономиялық) жіктеу  бойынша бір топқа жататын 
жануарлардың  ішінде  тіршілік  нышаны  бойынша  әртүрлі  топқа 
жататын дары  да  біршама  кездеседі.  Айталық  балықтардың  көпшілігі 
сүңгуір  пішінді  болғанымен  ішінара  су  түбінде  мскендейтін  жалпақ 
пішінділері  (тұтасқанат,  түйетабан),  қалқыма  тіршілк  ететін  доп 
тәрізді  домалақ  пішінділері  (сауытты  балық),  судың  айдынында 
жүзіп,  түбінде  бауырымен  жорғалап  қозғалатын  жылан  тәріздес 
пішінділері  (жыланбалық)  т.б.  таңғажайып  кейіп  —  кескінділері  де 
кездеседі.  Қүстардың  ішінде  қанаты  толық  жетілмеген,  жср  бетінде 
жүгіріп  қозғалуға  ғана  бейімделген  (түйеқұс,  киви),  қанаты  ескек 
тэріздес 
жүзгіш 
құстар 
(пингвин) 
қатарлы  ұшу 
қабілетінен 
айрылғандары 
кездеседі. 
Бақалшағы 
бұратылған 
құрсақаяқты 
үлулардың 
(ОазГгоросІа) 
көбі 
сырғанай 
жылжып 
қозғалуға 
бейімделген.  Бірақ,  олардың  ішінде  де  тұңғиық  суда 
жүзуге 
бейімделіп  жүзбе  қанатты,  бірақ  бақалшықсыз  түрге  өзгерген 
экологиялық  топтары  (қанатаяқты  ұлулар),  топыраққа  тығылуға 
бейімделіп,  бақалшықсыз,  құрт  тәріздес  пішінді  болған  (жалаңаш
шырыш) топтары кездеседі.
122

Кей  жагдайда  систематикалық  тұргыдан  бір  топқа  (қатарлас, 
тұқымдас, туыстас) жататын жануарлар тіршілік нышаны тұргысынан 
бірнеше 
топқа 
бөлінеді. 
Айталық, 
қоңыздардың 
барлығы 
систематикалық  жіктеу  тұргысынан  қатты  қанаттылар  (Соіеоріега) 
қатарына  жататыны  баршага  аян.  Ал  тіршілік  нышаны  тұргысынан 
алып  қарайтын  болсақ  биоценоздың  әртүрлі  қабатында  және  эртүрлі 
ортада  тіршілік  етуіне  байланысты  қоңыздардың  ішінде  жүзетін,
қазатын,  жорғалап  жүгіретін,  секіретін  т.о.  түрлері  кездеседі. 
Систематикалық  бір  ғана  топқа  жататын  тасбақалардың  ішінде 
адымдап  қозғалып  қүрлықта  тіршілік  ететін  түрлері,  ескек  аяқтары 
арқылы суда жүзіп тіршілік ететін топтары кездеседі.
Систематикалық  тұрғьщан  бір  түрге  жататын  жәндіктердің  өзі 
де  тіршілік  нышаны  тургысынан  әр  түрлі  топқа  бөлінеді.  Мысалы 
қүмырсқаның  еркегі  мен  үрғашысы  қанатты  болтындықтан  үшатын 
жәндіктер  тобына  жатады.  Ал  жүмысшы  қүмырсқаларда  қанат 
болмайды.  Олар жорғалап  қозғалатын жәндіктер тобын қүрайды.
Сонымен  қатар  бір  түрдің  жануарларының  даму  барысында 
олардың  тіршілік  нышандық  тобы  ауысып  өзгереді.  Мысалы 
шөпбақаның немесе көлбақаның даму барысында олардың суда жүзіп 
тіршілік  ететін  бақашабақтары  балық  тәріздес  тіршілік  нышанынан 
құрлықта  тіршілк  ететін,  төртаяқты  жануарлар  нышанына  ауысады. 
Сондай-ақ көбелектің жүлдызқүрты  (дернәсілі)  құрт тәріздес тіршілік 
нышанына,  ал  ересейіп  жетілген  көбелек  үшатын  жэндіктер
нышанына жатады.
«Тіршілік  нышаны»  деген  үғымды  «экологиялық  қуыс»  деген 
үғымнан  ажырата  білген  жөн. 
«Экологиялық  қуыс»  ұғымы 
биоценоздық  санатқа  жатады.  Экологиялық  қуыс  организмнің 
тіршілік  ететін  биоценоздағы  факторлардың  жиынтығы  арқылы 
сипатталады  жэне  сол  тірі  организмнің  өзінің  биоценозда  атқаратын 
міндетін  анықтайды.  (мысалы  қоректік  байланысы,  қозғалысының 
түрі,  қоргану  шаралары  т.б.)  Ал  «тіршілік  нышаны»  дегеніміз 
бейімделу  жүйелері  арқылы  пайда болатын  морфоэкологиялық үгым. 
Тіршілік  нышаны  тірі  организмнің  белгілі  бір  экологиялық  қуысқа 
бейімделуінің  бағытын  жэне  бейімделу  мөлшерін  мәлімдейді. 
Дәлірек  айтсақ,  қандай  бір  организмнің тіршілік ететін  ортасын  және 
ол  организмнің  биоценозда  атқаратын  міндетін  тіршілік  нышаны 
арқылы анықтауға болады.
Қорытып 
айтатын 
болсақ, 
«Тіршілік 
нышаны 
дегеніміз 
организмдердің  (жануарлардың)  шыгу  тегінің,  туыстық  деңгейінің
123

әртүрлі  болуына  қарамастан  олардың  тіршілік  айналымының  кез 
келген  сатысында  белгілі  бір  экожүйедегі  өмір  сүру  жағдайының 
ерекше  сипаттарын  мәлімдейтін  морфоэкологиялық  ұқсастыгы» 
деген  анықтама  жасай  аламыз.  Бұл  анықтама:  а)  тіршілік  нышаны  — 
морфологиялық  бейімделушіліктің  өзара тығыз байланысты  біртұтас 
жүйесі  арқылы  сипатталады  дегенді;  б)  тіршілік  нышаны  деген  р ы м  
организмдердің  туыстық  тобымен  шектелмейді,  систематикалық 
әртүрлі 
топтың  жануарлары 
жэне  даму 
сатысының 
әртүрлі 
кезеңіндегі  жануарлар  тіршілік  нышанының  бір  тобын  құрай  алады
дегенді  нұсқайды.
124

8. ЖАНУАРЛАР ПОПУЛЯЦИЯСЫ
8.1  Популяция  туралы мағлүмат
Түрді  құрайтын  ағзалар ешқашан  жеке-жеке бөлектеніп  тіршілік 
етпейді,  ағзапар  бірігіп  белгілі  бір  мөлшерде  ұйымдасқан  жиын 
кұрып  өмір 
сүреді.  Бір  түрді  қүрайтын  ағзалардың  осылайша 
бірлескен жиынтығы популяция (гр: рориіш -  халайық) деп аталады.
Популяцияны  биология  гылымының  көптеген  саласы  зерттейді. 
Бүл  салалар  популяция  үғымына  өз  өздерінің  зерттейтін  объектісі 
түрғысынан  анықтама береді.  Мысалы  жануартану  (зоология)  саласы 
«Популяция  деп  түрдіц  таралған  ареалының  белгілі  бір  бөлігін 
иеленіп  ориаласқан,  сол 
түрге  жататын  агзалардың  бірлескен 
жиынтығы.  Олардың  морфологиялық,  биологиялық  сипаттары  ұқсас, 
генофондық  жэне  функциялық 
қасиеттері  ортақ  болады»  деген
анықтама береді ( Шилов,  1985.  1988; Дава,  1967)
Эволюциялық  теория  түргысынан  А.Н.  Северцовтың  (1987) 
анықтамасында:  «Популяция  -   түрдіц  тараган  мекенніц  белгілі  бір 
бөлігін  иеленіп,  агзалары  басқалармен  салыстырганда  сол  мекенде 
ерекше  тығыз  қарым  -   қатынаста  тіршілік  ететін  бір  түрдің  ішіндегі 
оқшауланган 
топ. 
Түрдің 
табигатта 
тіршілік 
етуінің 
және 
эволюциялық өзгеріске  түсіп  дамуының  ең  қарапайым  бірлік бөлігі  -  
популяция» деп түжырымдайды.
Генетикалық  тұргыда  Айала,  Кайгерлердің  (1988)  берген 
анықтамасында:  «популяция  деп  шыгу  тегі  жэне  кобеюі  түргысынан 
өзара байланысып бірлескен агзалардың жиынтыгы» делінген.
Экологиялық 
багытта 
берілген 
Н.М.Чернова, 
А.М. 
Быловалардың  (1981)  анықтамасында  «ортақ  бір  мекенде  бір  -  
бірімен  байланысып  тіршілік  ететін,  бір  түрге  жататын  агзалардың 
жиынтыгы» деп  сипаттайды.  Б.А.Быков (1983):  «Популяция дегеніміз 
өзін  өзі  толықтырып,  үрпақтан  үрпақ жалгасқан  ұзақ  мерзім  бойында 
көбею  қабілетін  сақтай  алатын,  бір  немесе  іргелес  бірнеше 
биоценозда  мекендейтін  бір  түрдің  ағзаларының  (дарақтарының) 
жиынтыгы»  деген  анықтама береді.  А.М.Гиляров:  «Популяция деп  өз 
түрінің басқа топтарынан  уақыт және  кеңістік арқылы  бөлініп  азды  -  
көпті  мөлшерде  оқшауланган,  өзін  өзі  сергітіп,  жаңгыртуга  қабілетті, 
бір  түрге  жататын  агзалардың  (дарақтардың)  жиынтыгы»  деген 
экологиялық анықтаманы ұсынады.
125

Анықтамаларға  зер  салып  салыстыра  отырып  популяцияның 
төмендегідей 
сипаттарын 
байқауға 
болады: 
1) 
популяция 
биологиялық бір түрге  жататын  ағзалардың топ  — топқа бөлініп  бір  -  
бірінен  оқшаулануының нәтижесінде  пайда болады;  2) кез  келген  түр 
табиғатта 
популяциялардың 
жиынтығы 
түрінде 
кездеседі; 
3) 
популяция  -   түрдің  құрылымдық  және  эволюциялық  бірлігі;  4) 
популяцияны  құрайтын  ағзалар  өзара  еркін  қарым-қатынас  жасап, 
жаппай  араласып  көбейе  алады.  Сондықтан  популяция  өзін  өзі 
жаңартып,  шығынданған  ағзалардың  орнын  толтыруға  қабілетті.  Бір 
популяцияға  қарасты  ағзалардың  мекені  бір  болғандықтан  басқа 
популяцияның  ағзаларынан  гөрі  өз  популяциясының  ағзаларымен 
жиі  шағылысып  көбейеді.  Сондықтан  олардың  генофонды  (барлық 
агзаларының  генотипінің  жиынтығы  немесе  генетикалық  қоры)  сол 
түрдің  басқа  популяцияларынан 
өзгеше  болады. 
Белгілі  бір 
популяция  сол түрдің  басқа  популяцияларынан  кеңістікте орналасуы, 
саны,  популяцияны  құрайтын  ағзалардың  жастық,  жыныстық 
құрылымы,  мінездік  қарым  қатынастары  т.б.  сипаттары  тұрғысынан 
айырмашылықта 
болады. 
Бір 
түрге 
жататын 
эртүрлі 
популяциялардың  арасындағы  байланыс,  қарым  —  қатынастарының
нәтижесінде түрдің бір тұтастығы сақталады.
Биологиядағы  төменгі  деңгейдегі  жүйелер  бірігіп  жоғары 
деңгейлі  жүйені  құрған  кезде  төменгі  деңгейдегі  жүйеде  болмаған 
жаңа  —  жаңа  қасиеттерге  ие  болады.  Бүл 
жалпы  биологиялық 
заңдылық  эмержент  зандылығы  деп  аталады.  Ағзалардан  қүралған
қүрастырған
Бұл
дарақтардың 
өзара 
қарым 
—  қатынасынан 
жэне 
популяция 
мүшелерінің 
бірігіп 
басқа 
популяциялармен 
қатынасуынан 
туындайды.  Бір  түрге  жататын  әртүрлі  популяциялардың  арасында 
мутуалистік  және  бэсекелестік  қарым-қатынастың  түрі  басым 
кездеседі.  Популяцияның  ішіндегі  өзаралық  ерекше  байланысқа 
жыныстары  әртүрлі  дарақтардың,  әртүрлі  жастағы  дарақтардың,  ата- 
анасы  мен  төлдерінің  арасындағы  қарым 
қатынастар  жатады. 
Популяция да  тобын  қорғау,  тобын  сақтауға  бағытталған  қарым 
қатынастар басым  орын  иеленеді. Соның нәтижесінде популяциядағы 
дарақтардың  саны  реттеліп  тұрақтанады.  Популяцияның  құрылымы 
мен  санының  дер  кезіндегі  ортаның  жағдайына  үйлесімді  сәйкескен 
жағдайда болуын  популяцияның гомеостаздығы дейді.
126

8.2 Популяцияның жіктелуі
Популяцияны  оның  мекенінің  мөлшеріне,  генетикалық  тұрғыда 
дербестігіне,  жеке  популяция  болып  тұрақтанғаннан  бері  өткен 
уақыттың  ұзақтығына,  көбею  қабылетіне  т.с.с  негізгі  сипаттық
көрсеткіштеріне қарай айырып жіктейді.
Иеленген  мекенінің  мөлшеріне  және  дарақтарының  өзара 
байланысу  дәрежесіне  сәйкес  қарапайым  немесе  тар  шеңберлі, 
экологиялық және географиялық  популяция деп бөлінеді.
Қарапайым 
популяция. 
Популяцияны 
құрастыратын 
агзалардың 
мекендеген 
биотопының 
біркелкі 
емес, 
ала 
-  
құлалыгынан  қарапайым  популяция  пайда  болады.  Ала  -   қүла 
(мозаичный)  биотоптан  өздерінің  экологиялық  талаптарына  сәйкес 
стацияны  таңдап 
эр  жерге  бөлініп  топталуына  байланысты 
қарапайым  -   аз  ғана  дарақтардан  құралған,  тар  шецберлі  аумақты 
мекендеген 
популяциялық 
топтар 
құралады. 
Қарапайым 
популяцияның 
дарақтары 
өзара 
жаппай 
араласып 
көбею 
мүмкіндігімен  толық  қанымдалған.  Өйткені  олар  тар  мекенде  бір  -  
бірімен  жақын  орналасады.  Мысалы  көлдің  кішкентай  аралына  бірге 
жұмыртқалап,  балапандарын  бірге  өсірген  үйректер  бір  үйірге 
топтасып  бірігеді  де  бірнеше  жыл  бойында  бірге  үшып  келіп,  бірге 
қайтуының нәтижесінде бір қарапайым популяция тобын түзеді.
Экологиялық  популяция. 
Өзара  іргелес  орналасқан  бірнеше 
қарапайым  популяция  бірігіп  экологиялық  популяцияны  түзеді. 
Тіршілік  ететін  мекені  бірдей,  көбею,  осіп  жетілуі  бір  мезгілде 
жүрілетін,  тіршілік  ету  үлгісі  ұқсас  бір  түрге  жататын  дарақтардыц
тобы экологиялық популяцияны қүрайды.
Бір  түрге  жататын  жануарлардың  мекендеген  жерлерінің  рельефі, 
микро  — жэне  мезоклиматы,  гидрологиялық  сипаты  т.б.  бірдей  емес 
болуына  байланысты  бір  түрдің  жануарларының  тіршілік  ету  іс  -  
әрекетерінде  айырмашылық  пайда  болып  экологиялық  популяция 
қалыптасады,  Мысалы  отырықты  тіршілік  ететін  жануарлардыц  эр 
жерде  мекендеген  тобының  арасында  биологиялық  процесстердіц 
(шағылысу,  туу,  жетілу,  қысқы  үйқыдан  ояну  т.б.)  жүрілетін 
мерзімінде 
айырмашылық 
шығуына 
байланысты 
экологиялық 
популяцияға  ажырайды.  Айталық  илеуі  күнге  жақсы  қызатын  ашық 
жерде  орналасқан  қүмырсқалар  көктемде  орман  ішінің  көлеңке 
жеріндегі  илеудің  құмырсқасынан  ерте  қысқы  үйқыдан  оянып,  ерте 
жүмыртқалайды.  Осылайша  олардың  көбею  уақыты  бір-бірімен
127

сәйкеспеуіне 
жэне 
біреуі 
салқын, 
екіншісі 
жылы 
биотопта 
мекендеуіне байланысты экологиялық екі  популяцияға айналады.
Географиялық  популяция. 
Мекенінің  экологиялық  жагдайы 
бірдей,  морфологиялық  сипаты 
ұқсас,  дарақтарының  тіршілік 
кезеңдері  мен  сандық  өзгерістері  бір  мезгілде  жүрілетін,  бір  түрге 
немесе 
бір 
түр 
тарабына 
жататын 
ағзалардың 
жиынтыгы 
географиялық  популяция  деп  аталады.  Географиялық  популяцияны 
құрайтын 
топтардың 
мекендеген 
географиялық 
аумақтың 
шеңберінде  экологиялық  жағдай  біркелкі,  сонымен  қатар  қанаттас 
географиялық  бөліктерден  айтарлықтай  өзгеше  болған  жагдайда  сол 
біркелкі 
экологиялық 
жағдайға 
бір 
бағытта 
бейімделуден 
географиялық популяция  пайда болады.
Бір  түрге  немесе  бір  түр  тарабына  жататын 
эртүрлі 
географиялық 
популяцияның 
дарақтарында 
морфологиялық 
айырмашылық  болмайды.  Себебі  географиялық  популяциялардың 
дарақтарының  арасында  жыныстық  қатынас  үзілмейді.  Оның  есесіне 
географиялық 
екі 
популяцияның 
дарақтарының 
арасында 
экологиялық,  физиологиялық  айырмашылық  айқын  байқалады. 
Мысалы  жирен  тоқалтіс  тышқанның  суық  жэне  жылы  ландшафтық 
белдемде  тараған  екі  популяциясының  дарақтары  температураның 
өзгерісі  кезінде зат алмасу  қарқынын  қалай  өзгертетінін  салыстырған 
зерттеудің  нэтижесінде  солтүстікке  жақын  суық 
белдемдік 
популяцияның  тоқалтістері  сыртқы  ортаның  температурасын  эртүрлі 
мөлшерде  өзгерткенде  денесінің  температурасын  реттеуге  жылы 
белдемнің 
тоқалтісінен 
элдеқайда 
көп 
энергия 
жұмсайтыны 
анықталган.  Бұдан  екі  популяцияның  агзаларында  бейімделудің 
физиологиялық жүйесі екі түрлі болып өзгергенін  көреміз.
Географиялық  популяциялардың  биологиялық  сипаттарында  да 
айырмашылық  шыгады.  Атап  айтсақ  географиялық  популяцияның 
дарақтарының  өсімталдыгы,  негізгі  қоректік  көзі,  отырықтылыгы 
немесе  көшпенділігі  т.б.  екі  популяцияда  екі  басқа  болуы  әбден 
мүмкін.  Дарақтарды  географиялық  популяцияга  біріктіретін  негізгі 
ерекшелік  -   олардың  тіршілік  ыргагының  ортақтыгы.  Басқаша 
айтқанда  олардың  өсіп  -   өну,  көбею,  қысқы  ұйқыдан  ояну  т.б. 
белсенді 
тіршілігінің 
бір 
мезгілде 
жүрілетіндігі. 
Сондықтан 
географиялық  бір  популяцияны  құрайтын  дарақтардың  сандық 
өзгерістері  бірыңгай  багытта  жүріледі.  Ал,  географиялық  екі  басқа 
популяцияда  көбінде  бір  -   бірінен  өзгеше  жүреді.  Мысалы  тиіннің 
Енисейлік  түр  тармагы  (  Зсіигиз  уиІ%агіз  ЩіщеЩш  )  қарагайлы  —
128

шыршалы  гаигада,  карагаилы  —  самырсынды  таигада  жэне  сирек 
қарагайлы  тайгада  мекендейтін  үш  популяциядан  құралады. 
Бұл 
үш 
популяция  әрбіреуінің  таралган  географиялык  аймақтары  бойынша 
гана  айрылып  қоймайды,  сонымен  катар  санының  көп  жылдық 
динамикалык өзгерісі  де әр популяцияда әртүрлі.
Популяцияны  оз  ішінен  көбейіп,  өзін 
өзі 
толықтыру  қаблетіне 
жэне  өздігінен  эволюциялық  жолмен  даму  кабілетіне  сәйкес  тұрақты 
немесе 
перманент 
(лат:  регтапет  — түрақты.  үздіксіз  )  популяция 
және  уақытша  немесе 
темпораль 
популяция  деп  бөледі.  Тұрақты 
популяция  өзінің  таралу  аймагына  ұзақ  уақыт  түрақты  тіршілік  ете 
алады.  Ол  және  шексіз  ұзақ  уақыттар  бойында 
өзінің 
санын  өзі 
реттеп,  өзінің  шығынын 
өзі 
толықтырып  тіршілік  етуге  қабілетті. 
Тұрақты  популяция  —  түрдің  эволюциялык  даму  жолын  демейтін, 
дарақтардыц  табиғаттағы  ең  кіші,  қарапайым  бірлігінің  міндетін 
атқарады.  Уақытша  популяция  бір  мекенде  үзақ  уақыт  бойында 
тұрактап  тұрмайды  және  өзінің  өліп  шыгынданган  дарактарының 
санын  үздіксіз толықтырып тұруға қабылетсіз.  Сондықтан олар уақыт 
барысында  қүрамы  мен  құрылымын  өзгертіп  жаңарудың  нәтижесінде 
тұрақты  популяцияға  айнапады,  немесе  жойылады.  Мысалы  кейбір 
көшпелі  жануарлар  және  бір  жылдық  осімдіктер  мен  жануарлардың 
популяциясынын  белгілі  бір  жерге  уақытша  қоныстанып  мекендеуі 
уақытша 
популяцияга 
жатады. 
Тұрақты 
популяция 
мен 
салыстырганда  уақытша  популяция  кыска  уақытта  тез  көбейетін 
өсімтал.  Уақытша  мекендеген  аумағында оларға  қауіпті  жыртқыштар 
мен паразиттар аз болады.
Популяция 
дарақтардың 
бірлескен 
топтық 
қүрлымына 
негізделгендіктен 
әрбір  дарақта  кездеспейтін 
топтық  ерекше 
қасиеттер  мен  сипаттар  популяцияда  жаңадан  пайда  болады.  Бүған 
популяцияны  қүрайтын дарақтардың саны, тығыздығы, туу және өлім 
көрсеткіштері, өсімталдыгы т.с.с. жатады.
Сондай  -   ақ  эрбір  популяция  өзіне  тән  жыныстық,  жастық, 
тектік  (генетикалық),  мінездік  құрамымен  жэне  кеңістікте  орналасу 
ерекшелігімен сипаталады.
Бүл  корсеткіштер  популяцияның  ішкі  құрылымы  туралы  және 
оміршеңдік  деңгейі  туралы  мәлімет  береді.  Сондықтан  оны  білудің 
мэні  зор.  Популяция  -   белгілі  бір  аумақтағы  мекеннің  табиғи 
қорларын  жанды  агзалар  (соның  ішінде  әсіресе  жануарлар)  толық 
және  тиімді  пайдапануына  мүмкіндік  туғызатын  түрішілік  қүрылым. 
Басқаша  айтқанда  популяциялық  құрылымның  арқасында жануарлар

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: