Жануарлар экологиясы

Жыртқыштар  жемтігін  тура  өлтіретіні  бізге  белгілі.  Ал 
паразиттер иесін өлімге тура ұшыратпайды. Ие ағзаның денесін  қорек 
жэне  тіршілік  ортасы  ретінде  неғұрлым  ұзақ  уақыт  тұтынса, 
соғұрлым  паразитке  пайдалы.  Сондыктан  паразит  ие  ағзаны  үзақ 
уақытқа  дейін  тек  қалжыратқаны  болмаса  өлтірмейді.  Ие  ағзаның 
денесінде  де  паразиттің  эсерін  бәсеңдетуші  қарсылық  қалыптасады. 
Паразит  пен  ие  ағзаның  өзара  әсерлесуі  алғашында  шиеленіскен 
күшті  күрес  туғызса  да  эволюциялық  даму  барысында  өзара 
бейімделудің  нэтижесінде  бәсеңдейді.  Паразитгің  әсеріне  ие  ағза 
бейтараптық байқату  құбылыстары  да  кездеседі.  Мысалы  африкалық 
киіктердің  қанында тіршілік  ететін  трипоносома дейтін  біржасушалы 
паразит  киіктерді  ауыртпайды.  Ал  бұл  паразит  цеце  шыбыны  арқылы 
киіктерден  адамға жұқса  адамды  өлімге  үшырататын  «ұйқы  ауруын» 
қоздырады.  Эволюциялық  ұзақ  уақыт  барысында  табиғи  сұрыпталу 
жүрілмеген,  паразит  пен  ие  ағзаның  өзара  әсерлесу  үрдісі  элі 
тұрақталмаган  жағдайда  паразиттер  ие  ағзаларға  апатгы  шығын
шектіреді. 
.....................
Қорытып  айтсақ,  жануарлардын  паразиток  тіршілігі  қоректік
тізбектің екі деңгейіндегі консументтердің бірі екіншісімен қоректену 
құбылысынан  туындайтын  қоректік  қарым-қатынас.  Осы  қоректік 
қатынас  тарихи  даму  барысында  ары  қарай  өріс  алып  бір  жануар 
екінші  жануарды  тек  қорек  ретінде  емес,  мекендейтін  орын  ретінде
пайдалануга экеп тірейді. 
„  .
Жануарлар  элемінде  паразиттік  тіршілік  кең  тараған.  Ресевдщ 
кернекті  паразитолог ғалымы  В.А.  Догелдің жобалауы  бойынша Жер 
шарында  60-65  мың  түрді  қүрайтын  паразит  жануар  тіршшік  етеді, 
бүл барлық жануарлардын түрлік құрамының 4,5-5  %-ын  иеленеді.
Жыртқыштарға  ұқсас  паразиттер  де  ие  жануардың  экожүиедегі 
санын  реттеуге  жэне  табиғатта  заттектер  айналымы  тұрақты
мөлшерде, үзіліссіз жүрілуіне көмегін тигізеді.
Бір  түрдің  жануары  өзінің  қандай  бір  қажеттілігіне  өзге  оір
түрдің  жануарын  пайдаланып,  бірақ  оған  ешбір  зиян  шектірмеи 
бірігіп  тіршілік  етуі 
комменсализм 
(латынша: 
сит  -
  бірге, 
тепза
  -  
тамакгану)  деп  аталады.  Комменсализм  екі  түрлі  жануардың  өзара 
қарым-қатынасының 
негізінде 
қалыптасады. 
Егер 
екі 
түрш
жануардың  біреуі  өзінің  тіршілік  эрекеті  арқылы  екінші  түрдің 
жануарына  қорекгік  жем  немесе  орынжай,  қорғаныш  эзірлеп, 
көмектесіп,  ал  екінші  түрдің  жануары  біріншісіне  ешбір  эсерін 
тигізбей  онымен  бірге тіршілік етсе бүл 
комменсалдық тіршілік 
деп
100

аталады.  Мысалы,  тундрада  ақ  түлкі  ақ  аюды  төңіректеп  жүреді  де 
одан  қалған  жемтіктің  қалдығын  жеп  күнелтеді.  Торғайлар  түяқты 
жануарлардың  қиында  қорытылмай  қалган  өсімдіктің  түқымын  теріп 
жейді.  Жабысқақ балық акуланың терісіне жабысып  тіршілік етеді де 
акуланың жеген жемінің қалдықтарымен  қоректенеді.  Ал бүдан акула 
ешбір  зиян  шекпейді.  Суда  тіршілік  ететін  көптеген  жануарлар 
былқылдакденелілердің  бақалшағына  кіріп  жыртқыш  жануарлардан 
қорғанады.  Кеміргіштердің  інінде  түрақты  мекендеп  індегі  шірінді 
заттармен  қоректенетін  және  інді  суықтан,  желден,  жыртқыштардан 
қорғанатын  баспана  ретінде  пайдаланатын  буынаяқты  жануарлар 
көптеп  кездеседі,  бірақ  олардың  інде  мекендеуінен  кеміргіштерге 
ешбір зиян да пайда да келмейді.  Осылайша бір жерде тіршілік ететін 
жануарлардың  біріне  пайдалы,  ал  екіншісіне  пайда  да  келтірмейтін, 
зиян да шектірмейтін қатынастың түрлері  комменсализмге жатады.
Жануарлардың  арасында  өзара  тиімді  қарым-қатынастар  кең
таралған.  Мұндай  екі  жақты  тиімді  байланыс 
мутуализм 
(латынша:
тиіииз
  -  өзара,  бір-біріне)  деп  аталады.  Екі  түрлі  жануардың  өзара
тиімді  байланысының  ол  жануарлардың  тіршілігі  үшін  шарттылығы
бірдей  емес.  Кейбір  мутуалистік  байланыс  уақытша,  міндетті  түрде
емес,  әредік  бір-біріне  тиімді  эсер  корсету  деңгейінде  дамиды.
Мысалы,  кәдімгі  тасшыбжық 
(Оепапіһе  оепапіһе  Ь.)
  дейтін  қүс
саршүнақтың  денесінен  оқыра  шыбынының  дернәсілін  теріп  жеу
арқылы  өзі  қоректенеді,  саршүнақты  паразиттан  құтқарады.  Бірақ
бұлар  бір-біріне  мүндай  көмек  жасамаса да  тіршілік  ете  алады.  Қола
қоңыздың 
(Сеіопіа  аигаіа)
  дернәсілі  құмырсқаның  илеуінде  дамып,
илеудегі  шіріп  көгере  бастаған  шөптің  қалдықтарымен  қоректенуі
арқылы 
илеудегі 
көгерткіш 
саңырауқүлақтардың 
шірітуінен 
қорғайды.
Біте 
(АрһШШае)
  тұқымдас  жәндіктер  өсімдіктің  шырынын 
сорып,  қорытылмаған  қант  тәріздес  көмірсуларды  нәжісімен  бірге 
бөліп  шығарады.  Қүмырсқапар  бітенің  нәжісіндегі  қант  қоспасымен 
қоректенумен қатар оларды жыртқыш жәндіктерден қорғайды.
Бірге тіршілік ететін  екі  түрлі  жануардың бірі  екінші  жануарсыз 
тіршілік  ете  алмайтын дәрежеде  тығыз  байланыс  түзуін 
симбиоздық 
(зутЫойз  -
  бірге  тірлік)  немесе 
селбестік  байланыс 
деп  атайды. 
Жануарлардың  арасындағы  селбестік  (симбиоз)  тіршіліктің  дәлелі 
ретінде термит 
(һоріега)
  пен оның ішек қуысында тіршілік ететін  көп 
талшықтылар 
(Нурегтжіщіпа)
  қатарына  жататын  бір  жасушалы 
жануарлардың 
өзара 
байланысын 
қарастырайық: 
қураган
\  іоі
і

өсімдіктердің  құрамында  жасұнық  (клетчатка)  басым  болатыны 
мәлім.  Бірақ  термиттерде  жасұнықты  қорытатын  фермент  болмайды. 
Ал  аталған  көп  талшықты  бір  жасушалы  жэндіктер  жасұнықты 
қантқа  ыдыратып  қорытатын  В  -   глюкозидоза  ферментін  түзіп 
шығаратындықтан  термиттің  жеген  қу  ағашындағы  жасұныкты 
қорытады.  Есесіне  көп  талшықтылар  термиттің  ішегінің  ішінде 
сыртқы  ортаның  қолайсыз  әсеріне  ұшырамай,  қорекпен  қамтамасыз 
етіледі.  Көптеген  шөп  қоректі  жануарлардың  (күйіс  қайтаратын 
жануарлар,  кеміргіштер,  мамыр  зауза  қоңызы,  шегірткелер  т.б.)  ас 
қорыту жүйесінде селбес (симбионт) жануарлар кездеседі.
Жоғарыда  сипаттаған  биоценоздық  байланыстың  негізгі  түрлері 
табиғи  жағдайда  белгілі  бір  жануарлардың  өзара  әсерлесуінің 
нәтижесінде  жүзеге  асады.  Биоценозды  қүрастырушы  түрлердің 
арасындағы  алуантүрлі  қатынастар  экожүйенің  ұзақ  дэуірлер 
бойындағы  тарихи  дамуында  пайда болып  қалыптасады.  Биоценозды 
құрастырушы  түрлер  озара  бейімделіп,  бір-біріне  икемделуінщ 
нэтижесінде  олардың  өзара  әсерлесу  қатынастары  үйлесімін  тауып 
тұрақталады.  Түрлердің  бірге  тіршілік  етуін  демеуші  баиланыстар 
қанша берік жэне мол  болса биоценоздағы біріккен  селбестік тіршілік 
сонша  тұрақты  болады.  Тарихи  ұзақ  дәуірлер  бойында  дамьш 
қалыптасқан  табиғи  экожүйедегі  қауымдастық  міне  сондықтан  берік 
жэне  тұрақты  болады.  Ал  егістік  алаңы,  бау-бақша,  көшедегі 
көгалдар  мен  екпе  ағаштар,  аквариум,  тоғандардагы  қауымдастық, 
(биоценоз) түрақсыз  және  адамның  көмегінсіз  оздігінен үзақ тіршілік
етіп түруға қабілетсіз.
102

6. ЖАНУАРЛАР ТІРШІЛІГІНДЕГІ МЕЗГІЛДІК ӨЗГЕРІСТЕР
Жылдың 
мезгіліне 
байланысты 
жануарлардын 
тіршілігі 
айтарлықтай  өзгеріске  түседі.  Әсіресе  солтүстік  жэне  қоңыржай
климатты  оелдемдерде  тараған  жануарлардын  тіршілік  эрекеттерінде 
мезгілдік  өзгеріс  айқын  байқалады.  Жануарлар  мезгілдік  өзгеріске 
түсудің  нәтижесінде  табиғаттың  жыл  сайын  белгілі  бір  мезгілде 
қайтапап тұратын  кұбылыстарына бейімделеді.
Жануарлардын  өмірінің  эрбір  кезеңі  жылдың  сол  мезгіліндегі 
табиғаттың  жағдайына  сәйкес  келетіндіктен  жануарлар  табиғн 
ортаның  мезгілдік  өзгерістеріне  төзіп  тірі  қалу  қабілеті  артады. 
Жылдың  мезгіліне  сәйкес  жануарлардын  денесінде  физнологиялық, 
морфологиялық  өзгерістер  жүріледі.  Мезгілге  сәйкес  күннің  ұзарып, 
қысқаруының  салдарынан  тәуліктегі  жарық  уақыттың  өзгеруі 
жануарлардын  дене  құрылысы  мен  функциялық  әрекеттерінің 
өзгеруіне негізгі сигналдық рөл атқарады. Тәуліктегі жарық уақыттың 
мөлшері  жануарларға  температураның  мезгілдік  өзгерісі  туралы 
алдын  ала  белгі  береді.  Сондықтан  да  солтүстік  жэне  қоңыржай 
белдемде 
тіршілік 
ететін 
жануарлардын 
дерлік 
барлығында 
фотокезеңділік 
эсерін 
сезініп 
оған 
жауап 
ретінде 
жыл 
мезгілдеріндегі  климаттық өзгерістерге бейімделу қабілеті дамыған.
Әсіресе  күз  мезгілі  басталысымен  барлық тіршілік  ортасындағы 
тіршілік  жагдайы  өзгереді:  күн  қысқарып  тәуліктік  жарықтың 
мөлшері азаяды;  ауаның және топырақ пен судың беткі қабаттарының 
температурасы  салқындай  бастайды.  Көптеген  жануарлардын  іс 
әрекеті бәсеңдеп, баяулай бастайды.
Бұл  кезде  қарапайымдардың 
(Ргоіогоа)
  көбеюі  тыйылып,  зат 
апмасуы  баяулайды.  ¥замай  қоректенуі  түгелдей  тоқтатылып, 
жасушасындағы  артық  суды  сыртқа  бөліп  шығарады  да  қатты 
қабыршаққа (циста) оранып қысқы ұйқыға кетеді.  Көктемде қоршаған 
ортаның  температурасы  жылынып,  оңтайлы  жағдай  басталысымен 
қарапайымдар  циста  қабыршағынан  шығып  белсенді  тіршілікке 
ауысады.
Күзде  суда  сапқындық  сезіле  бастағанда  гидралар  суга  аталық, 
аналық  жыныс  жасушаларын  шашады  да  өледі.  Аталық  және  аналық 
жасушалары 
қосылып 
ұрықтануының 
нәтижесінде 
жүмыртқа 
түзіледі.  Түзілген  жүмыртқа  бірнеше  рет бөлшектеніп  көп  жасушапы 
эмбриотека  деген  ұрықты  түзеді.  Бүл  ұрық  (эмбриотека)  қатты
103

к а б ы р ш а к п е н  
қапталып,  кыскы  суык  мерзімді  еткереді  де  келесі
кАктбмпс одан гидра дамып жетіледі» 
.  .
Жауынқұрты  жазда  топь,рактьщ  беткі  кабатына  таяу  т,ршинк
ехеді  Ал күзге карай топыракгын 2-2,5  метрге дейш п терен кабатына 
түседі^Топыракгың  терен  кабаты  кыста  катпайтындыкган  олар  кыс 
бойында белсенді тіршілігін ™ктатпаиды 
йаяулайдь,
Былқылдакденелердің
Шалшықшы
улу,  тоспа  ұлуы,  қошқар  мүйіз  ұлулар
і^ а й ш з д а іш   бастағм да  бакалшь^ыньін  аузын  сілемейлі  «
=
жауып,  белсенсіз  тіршілікке  көшеді.  Аузы  жабылған  бітеу  ақ 
оларды  суықтан  қорғайды.  Сонымен  қатар  олар  мұзбен  бірге  ешб р 
жарақатсыз  қатып,  мұз  ерігенде  тіршілігін  жалғастырады.  Су  түбінде 
^ е й т і н   айкұлақ  ^ у л а р   кыста  су  түбіндеп  батпакка  к,Р,п 
қыстайды. 
Құрлықта 
мекендейтін 
ұлулар 
(жүзім 
ұлуы 
т.  ) 
бакалшығьіның 
аузын 
сілемеймен 
бһеп , 
топыракгын 
бетк, 
қабатында,  жапырақтардың  арасынан  қолайлы  орын  тауып  қыстап
шығады.
Кузгі  суык  басталысымен  жэндіктердін  кимыл  козғалысы,  есу 
даму үдерістері балулап,  ішкі сел бездері  жүйесінін реттеуш.  әсершш 
нэткжесінде  кыскы  <<*зак  ¥*кыга»  кетеді  Б*л  диапаузадеп  а т ^  
Диапауза  кезінде  жануарлар  уакытша  физиологиялык  'с  эре^
 
токтатып  зат  алмасудың  биохимиялык  күбылыстарын  ен  төмен 
дснгейге  жеткізу  аркылы  денесіндеп  корекпк  корды  аса  үн  мд
жұмсап 
алады.
Диапауза  -   жыл  мезгіліне  сәйкес  коршаган  ортада  тұракгы
гА 
+
 
- 
___ ^лпип тяҺкІПЯтІ.
факторларға
каиталап  іхраіып 
-----
г —
  . 
.
Әр  түрлі  жәндіктердің  даму  сатысының  әртүрлі  кезеңшде  қьісқы
диапауза  басталады.  Лимоншы  көбелек,  қалақаишьі  көбелектердщ
ересегі  қыстап,  диапаузаны  басынан  кешіреді.  Ал 
Қ 
көбелегінің  қуыршағы  қыстайды.  Көп  жасты  қоңыздарың  басым
1П1Л,  ж
\7  г 
______  
пыяпЯVЧЯҒа
Жұмыртқа
КӨПШ1Л11 Іпіп, 
---------- -- 
* 
* 
яфайтІ, і  
МілгяпЫ
кірүді  ұрықтық  (эмбриондық)  диапауза  деп  атаиды.  Мысаль
к і р у д і  
ц
р
1 1 1
  ^  
V 
г  
........................... 
л о т и г ш п я   п и я п а ү з а ғ а
жұпсыз  жібеккөбелегі  жұмыртқа
стап  шыгады.  ж абайы   ара,  түкті  ара  катарлы  кауымдык 
тіршіліктегі  жәндіктердін  ұрыктанған  аналығы  гана  кыстаиды 
өзгелері  кұзгі  суык басталысымен  өледі.  Қыстап  шыккан  аналык  ара
жұмыртқалап, жаңа түқым
104

Бал арасыныц басқа жәндіктерден  ерекшелігі, олар  қыста сіресіп 
катып,  серейген  қалыпқа  түспейді.  Олар  барлығы  бір  жерге  үйіліп, 
бірін-бірі  жылытады.  Жаздай  жинаган  бапдарымен  қоректеніп,  зат 
алмасу  мен  қозгалыс,  қимылдарын  тоқтатпай  қыстап  шыгады.  Бірден
зат  алмасуы  тоқтамагандықтан  өздерінен  де  аздаған  жылу  оөлініп, 
денесінің  температурасы  қыста  +10°С  шамасында  сақталады.  Күзде 
жәндіктердің 
денесінде 
қыстың 
қолайсыз 
климатына 
төзуге 
бағытталган  дайындық  жүріледі.  Атап  айтсақ,  денесіне  қоректік 
заттың  қорын  (май,  көмірсу)  көптеп  жинап,  ұлпаларындагы  судың 
мөлшерін  азайтады.  Есесіне  суықта  қатпайтын  глицерин  тэріздес 
заттардың  мөлшері 
көбейеді. 
Қолайсыз  мезгілдің  бастапарын 
сезісімен  жэндіктер  қыстайтын  жайлы  орын  табуға  қамданып  қурап 
түскен  жапырақтың  арасына.  ағаштың  қабығының  арасына т.б  жылы 
жерлерге  жайғасады.  Топырақта  тіршілік  ететін  жәндіктер  мен 
олардың  дернәсілдері  топырақтың  терең  қабатына  қарай  орнын 
ауыстырады.  Жәндіктер  қыста  мүлдем  қатып  қалмайды,  тоңазыған
күйде қыстап  шыгады.
Қысқы  үзақ  ұйқыдан  (диапауза)  жәндіктер  көктемде  оянып 
тіршілік  іс  әрекеттерін  жалғастыра  бастайды.  Қалақайшы  көбелек, 
лимоншы  көбелек,  шыбын  т.б  ересек  сатысында  қыстайтын 
жәндіктер  сәуірдің  басында-ақ  жанданып  үша  бастайды.  Дернәсіл, 
қуыршак  сатысында  қыстаған  жәндіктер  дамып  жетілу  үрдістерін
жал гаст ы рад ы.
Денесінің 
ішкі 
температурасы 
түрақсыз 
салқын 
қанды 
омыртқалы  жануарлардың  да  көпшілігі  қысты  үзақ  үйқыда  өткізеді. 
Мысалы  балықтың  кейбір  түрлері,  қосмекенділер,  бауырымен 
жоргалаушыларды атауга болады.
Балықтардың  бір  жылдық  өмірінде  жетілу,  көбею,  қоңдану, 
қыстан  шығу деген  бірнеше тіршілік кезеңі  ауысады.  Бүл  кезеңдердің 
эр  кайсысы  ортаның  әртүрлі  жагдайын  талап  етеді.  Бүндай  ерекше 
талапқа  сәйкес  әртүрлі  жагдайлы  орталар  әрдайым  бір-біріне  жақын 
жерден табыла бермейді.  Сондықтан  балықтар жыл бойында эр жерге 
қоныс  аударып  көшіп  жүруге  мәжбүр  болады.  Уылдырық  шашатын 
қолайлы  мекен  іздеп  көшу,  қоректік  зат  мол  мекенге  көшу  т.б. 
Балықтардың 
басым 
көпшілігі 
көбею 
кезінде 
қоректенбейді. 
Уылдырық  шашып  біткен  соң  олар  өте  қарқынды  қоректенуді  тапап 
етеді..  Сондықтан  олар  қорегі  мол  мекен  іздеп  көшуге  тура  келеді. 
Қыста  су  суыған  кезде  көптеген  түрлі  балықтың  тіршілік  қарқыны 
бәсеңдеп,  кейбіреуі  тоңазыған  қозғалыссыз  күйге  де  енеді.  Осыган
105

байланысты  олар  тобымен  бір  жерге  қыстап  шығуға  қолайлы  мекен 
іздеп  көшеді.  Табан,  сазан,  көксерке  т.б  түрлі  балықтар  үлкен 
өзендердің  құйғанына  барып  қыстау  үшін  көшеді.  Олар  өзеннің 
қүйғанына топтасып терең үйірімдерде қыстайды.  Мөңке жэне т.б бір 
неше  түрлі  балықтар  су  түбіндегі  балшыққа  кіріп  тоңызған  күйде 
қыстап  шығады.  Алабүға,  шортан  қатарлы  жыртқыш  балықтар  қыс 
бойында  белсенді  тіршілік  етеді,  алайда  қоректену  қарқыны  қыста
аздап бәсевдейді.
Қоңыржай  жэне  суық  климатты  белдемде  тіршілік  ететін
қосмекенділер  қыстың  қолайсыз  маусымын  қысқы  ұйқыда  өткізеді.
Күзде  қыркүйек  айынан  бастап  олар  қыстайтын  орын  іздеп  қоныс
аудара  бастайды.  Көшуден  бүрын  шөпбақалар  бір  жерге  жиналып
топтасады.  Олардың  көшуіне  күзгі  суықтың  басталуы  ғана  емес,
сонымен  қатар  қоректенетін  жәндіктердің  азаюы  да  себеп  көрсетеді.
Шөпбақалар  түбіне  дейін  тағандап  қатпайтын  суға  жиналып  су
түбінде  немесе  биік  жарқабақтардың  түбінде  қыстайды.  Қысқы  үйқы
кезінде  бақалар  тек  терісі  арқылы  ғана  тыныс  алады,  күзде  денесіне
жинаған  қоректік  заттардың  қорымен  қоректенеді.  Қысқы  ұйқы
кезінде  олардың  зат  алмасу  үдерісі  күрт  бәсеңдейтіндіктен  денесінің
температурасы  да  төмендейді.  Бақалар  денесінің  температурасы  -1,0
градусқа  жетіп  тоңазығанға  дейін  төзе  алады.  Дене  температурасы
одан  артық суыса өлім қаупіне ұшырайды.
Қүрбақа,  қүйрықты  бақа,  сүйіртұмсық  бақалар  құрлықта
кеміргіштердің  йен  інінде,  ағаш,  бүталардың  түбіріне  жиналған
құрғақ шөп,  жапырақтардың астына немесе тастың астына қыстайды.
Қүйрықты  бақалар  денесінің  -1,5  градусқа  дейін  тоңазуына  төзе
алады.
Қосмекенділердің  белсенді  тіршілігі  көктемде  ерте  басталады. 
Шөпбақалар  сәуірдің  бастапқы  күндерінен  қысқы  үйқыдан  оянып, 
белсенді  тіршілік  ете  бастайды.  Құрлықта  қыстаған  қосмекенділер 
қыста  көктемде  суға  келіп  жүптасып,  ұрықтанады.  Олар  суға
уылдырық шашады.
Бауырымен 
жорғаушылар 
да 
қыста 
тоңазыған 
күйде,
қозғалыссыз  өткізеді.  Кесірткелер  інде  қыстайды.  Інінің  аузын 
жапырақпен,  топырақпен  бітеп,  қысқы  ұйқыға кетеді.  Су  жыландары 
күзде  қүрлыққа  шығып,  кеміргіштердің  30-40сантиметр  терең 
қазылған  ініне  кіріп  қыстайды.  Сұр  жыландар  жер  астындағы  үңгір 
қуыстарга  тобымен  жиналып  барлығы  бірге  қыстайды.  Жер 
астындағы  терең  (60-200см  дейін)  үңгір,  қуыстарды  тауып  алып
106

қыстайтындықтан  қыстақ  орнының  температурасы  +2°С  -тан  +4°С 
шамасында  болады.  Сұр  жыландардың  қыста  топтасып  жиналган 
үңгірін  көпшілік халық «жыланның ордасы» деп атайды.
Құстардың  тіршілік жағдайы  да  табиғаттың  мезгілдік  өзгерісіне 
тәуелді.  Табиғатта  жыл  сайын  бір  мезгілде  қайталанып  тұратын 
тұрақты  құбылыстар  мезгілдік 
ырғақ 
деп  аталады.  Құстардың 
өмірінде  де  табиғаттың  мезгілдік  өзгерісіне  сәйкес  биологиялық 
ырғақ  айқын  байқалады.  Жылдың  эр  мезгілінде  табиғат  жагдайының 
өзгеруіне  сәйкес  құстардың  тіршілік  айналымы  көбеюге  эзірлену 
кезеңі, түлеу  кезеңі,  қысқа дайындық жасау  жэне  қыстау  кезеңі  деген
бірнеше кезеңнен құралады.
Көбеюге  дайындалу  кезеңінде  жұптасатын  қосарын  (жұбын)
тауып,  ұя  сапатын  мекен  орнын  тауып  иеленеді.  ¥ я   салатын  орынды 
эдетте  еркегі  тауып  иеленеді  де  соңыра  оған  ұрғашылары  келіп 
қосылады.  ¥ я   салатын орынды және қосарланатын жұбын табар кезде 
құстардың  еркегі  сайрауық  келеді.  Қазтэрізділер  және  жыртқыш 
құстар  көбінесе  қыста  жұптасатын  қосарын  тауып  алатындықтан  ұя 
салар  жерін  олар  жұбымен  жүріп  таңдайды.  Жүмыртқа  басып, 
балапан өсірер кезеңінде құстар отырықты тіршілік етеді.
Түлеу  кезеңі  әртүрлі  қүста  эртүрлі  әрқилы  сипатта  жүріледі. 
Түлеу  әдетте  жүмыртқалағаннан  кейін  жүріледі.  Торғайтәрізділер 
қатарына  жататын  қүстардың  түлеуі  баяу  жүріледі.  Түлеген  кезде 
олар  мекен-жайын  ауыстырмайды,  бүрынғы  мекенінде,  бірақ  көзден 
тасалау  жерді  талғап  тіршілік  етеді  және  үшу  белсенділігі  аздап 
бәсеңдейді.  Тауықтэрізділерге  жататын  қүстардың  түлеуі  қарқынды 
жүріп  тез  бітеді.  Олар  түлеген  кезде  жасырын  тіршілік  етеді. 
Қазтәрізділердің  түлеуі  өте  қысқа  уақытқа  сыйысып  қарқынды 
жүріліп бітеді.  Сондықтан олар түлеген кезде үзаққа үша алмайды, ең 
шалғай  мекенге  орын  ауыстырып,  үлкен  топ  қүрып  тіршілік  етеді. 
Олар  түлеген  кезде  өте  жүдеп,  ариды.  Қыста  жануарлардың,  соның 
ішінде  әсірісе  құстардың  қажетті  мөлшерде  қорек  тауып  жеу 
мүмкіндігі  қиындауының  салдарынан  олардың  жалпы  тіршілік 
жағдайы нашарлайды. Жәндіктер қысқы үйқы кезінде жасырын жерге 
тығылатындықтан,  түқым,  жемістер  топыраққа,  қарға  көміліп 
қалатындықтан, су қатып,өзен  көлдер мұзбен жабылатындықтан және 
қорек 
іздеуімен 
шұғылданатын 
сөткедегі 
жарық 
уақыттың 
қысқаруына байланысты толық қоректене алмайды.
Сондықтан  қысқа  дайындалу  кезеңінде  қүстар  өте  қарқынды 
коректеніп  жақсы  семіреді.  Бүл  отырықты  қүстар  үшін  қыстың

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: