Оқулық Алматы 2010 ббк 65. 051 Ш 78
жүктеу/скачать 2,85 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Халықтың көші-қон жəне жалпы қозғалысының коэффициент- тері
- 292 IІ БӨЛІМ.
- 294 IІ БӨЛІМ.
- 15.1. Халықтың өмірдің шегіне жету кестесі (2003 жылдың мысалында, үзінді)
- 15.2. Еңбек статистикасы 15.2.1. Еңбек статистикасының негізгі ұғымдары
- Еңбекке қабілетті халық (еңбек ресурстары)
- 296 IІ БӨЛІМ.
- Экономикалық белсенді халық (жұмыс күші)
- Жұмыс істейтін халық
- Экономикалық белсенді емес (енжар) халық
- Экономикалық қызмет істемейтін еңбекке қабілетті жастағы ең- бекке жарамды халық
- 15.2.2. Еңбек статистикасының негізгі көрсеткіштері Еңбек нарығының салыстырмалы көрсеткіштері
- 298 IІ БӨЛІМ.
- Еңбекке қабілетті халықтың абсолюттік көрсеткіштері.
- Еңбекке қабілетті халықтың ұдайы өндірісінің қатысты көрсеткіштері
15-тақырып. Халық жəне еңбек статистикасы 291 7. Өлімнің жас коэффициенттері белгіленген жаста өлген адам- дар санының осы жастағы халықтың орташа санына қатынасымен анықталады. 8. Өміршеңдік коэффициенті (Покровскийдікі)
1000
× =
. 9. Некелесудің жалпы коэффициенті S Б К брачн 1000
. × = нек. . 10. Неке бұзудың жалпы коэффициенті S Р 1000 × = К разв =
. 11. Некелесудің арнайы коэффициентінде некеге отыру жасы ескеріледі (15 жас жəне одан жоғары): летистарше брачн спе S Б К 15 . . 1000
× =
15 жас жəне одан жоғ. . 12. Неке бұзудың арнайы коэффициентінде некеге отыру (15 жас жəне одан жоғары) ескеріледі: летистарше брачн спе S Б К 15 . . 1000
× =
15 жас жəне одан жоғ. . 13. Некелесу мен некені бұзудың жас коэффициенттері ерлер мен əйелдер үшін жеке 16–19 жас, 20–24, 25–29, 30–34, 35–39, 40–44, 45–49, 50–54, 55–59 жас топтары үшін есептеледі. Халықтың көші-қон жəне жалпы қозғалысының коэффициент- тері Көші-қонның жалпы интенсивтілігі немесе халықтың көші-қон өсімі (кетуі) осы жерге тұрақты тұруға келген адамдардың саны мен осы жер- ден кеткен адамдардың санының арасындағы айырма ретінде анықталады, яғни: 1. Көші-қонның жалпы интенсивтілігінің (көші-қон өсімінің) коэффи- циенті =
S 1000 В) - П ( S 1000 мигр.
× = × Δ көші.
(П – В) × 1000
2. Көші-қон айналымының коэффициенті = S В П 1000
) ( × + 3. Көші-қон тиімділігінің коэффициенті = ) (
. В П мигр + × Δ көші. =
) ( 1000 ) (
П В П + × − . 4. Халықтың жалпы өсімінің коэффициенті: S S S S В П M N К К К н к мигр ест общ 1000
) ( 1000 ) ( . . . × − = × − + − = + = Δ Δ Δ жал. таб. көші. .
292 IІ БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика Орташа көрсеткіштер Барлық есептерде халық санының орташа көрсеткіштері пайдаланы- лады, өйткені халықтың жылдың басындағы немесе жылдың соңындағы саны белгіленген уақыт кезіндегі жай-күйді ғана тіркейді жəне жыл ішін- дегі өзгерістерді ескермейді. Орташа шаманы есептеу əдістемесі 6-тарауда берілген. Осы тарауда біз олардың негізгілерін, белгілерді халық статисти- касына қатысты өзгертіп қарастырамыз. Объектінің экономикалық маңызына, талдаудың мақсатына, бастапқы ақпараттың болуына байланысты орташа шаманың келесі формулалары қолданылады: 1. Арифметикалық жай орташа шама, егер халықтың кезеңнің басы мен соңындағы саны белгілі болса, яғни 2 2
S S S + = 2. Хронологиялық орташа шама, егер аралықтары тең динамиканың сəттік қатарының деректері белгілі болса, яғни 1 2 3 n 1 1 S + S + S + ...+ S 2 2 S = n - 1 , мұнда: n S S S S ,...,
, , 3 2 1 – сан жөніндегі əрбір күннің деректері; n – күндердің (сəттердің) саны. 3. Арифметикалық салмақталған орташа шама, егер аралықтары тең емес динамиканың мезеттік қатарының деректері болса, яғни ∑ ∑ i i i S Ч t S = t × , мұнда: −
S екі қатар күннің арасындағы халықтың орташа саны;
−
t екі күннің арасындағы уақыт аралығы. 4. Алдағы өмірдің орташа ұзақтығын есептегенде гармониялық салмақталған орташа шама формуласы қолданылады, яғни
∑
= x x x x е T T e , мұнда: − x e – алдағы өмірдің орташа ұзақтығы; T x – адам саны – х жəне одан астам жастағы өмір жылының саны;
−
е алдағы өмірдің ұзақтығы. ×
15-тақырып. Халық жəне еңбек статистикасы 293 5. Жиынтық ішіндегі халық саны белгісінің орташа мағынасын есепте- генде құрылымдық немесе параметрикалық емес орташа шамалар – мода, медиана, квартиль, дециль пайдаланылады. Мода – бұл бөлу қатарындағы белгінің ең жиі кездесетін мағынасы (мысалы, ең жиі кездесетін жас немесе халықтың жан басына шаққандағы орташа табысы).
3
1 2 1 2 mo f f f f f f i x Mo − + − − + = , мұнда: Мо – мода; Х
mо – модальдық аралықтың төменгі шекарасы;
ƒ
– модальдық аралықтың жиілігі;
ƒ 1 – модальдық аралықтың алдындағы аралықтың жиілігі; ƒ 3 – модальдық аралықтан кейінгі аралықтың жиілігі; i – модальдық аралықтың мөлшері. 6. Медиана – бөлу қатарын тең екі жартыға бөлетін белгінің мағы- насы:
1 me me f S f 2 1 i x Me ∑ − − + = , мұнда: Ме – медиана; Х mе – медианалық аралықтың төменгі шекарасы; ∑ − f 2 1 барлық жиіліктердің жарты сомасы;
− −1 me S медианалық аралық жиілігінің алдындағы жинақталған жиі- ліктердің сомасы;
− me f медианалық аралықтың жиілігі;
−
медианалық аралықтың мөлшері. 7. Геометриялық орташа шама халық санының өсуінің пайыздағы ор- таша қарқынын анықтағанда: а) тізбекті есептеу жүйесі бойынша k k T T T T T × × × × = ... 3 2 1 , мұнда: − T халық санының зерттелетін кезеңде өсуінің орташа қарқыны,
−
⋅⋅ ⋅ × × ×
T T T T 3 2 1 тізбекті өсу қарқынының көбейтіндісі; əрбір өсу қарқыны динамика қатарының кейінгі деңгейінің өткен деңгейге қатына- сына тең болады; ə) базистік есептеу жүйесі бойынша: 1 − = n o n S S T , мұнда: − n S халықтың динамика қатарының соңғы сəтіндегі саны;
−
S халықтың динамика қатарының бастапқы кезіндегі саны; n – динамика қатары сəттерінің саны. 294 IІ БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика 15.1.3. Халық санын болжаудың статистикалық əдістері Халықтың келешектегі саны келесі əдістермен өлшенеді: Адамдардың жасын жылжыту əдісі – халықтың əрбір жасы белгі- ленген жаста өмірдің шегіне жету деңгейі ескеріліп келесі (алдағы) жылға жыл жытылады. Өмірдің шегіне жету кестесінің көрсеткіші (15.1-кесте) – туғанда өмір сүрудің күтілетін ұзақтығы – осы ұрпақ өмір сүретін өмірде əрбір жастағы өлімнің деңгейі осы көрсеткіш есептелген жылдардағыдай болады деп ұйғарылып, ұрпақтың тағы бір адамының орташа өмір сүретін орташа жыл- дар санын білдіреді. 15.1. Халықтың өмірдің шегіне жету кестесі (2003 жылдың мысалында, үзінді) ЖА СЫ Х жылға
дейін өмір
сүретіндер дің с
Х жаст
а өлетіндер с аны
Х жаст
а өлу
ықтим алдығы
Х жаст
ан +1
жасқа дейін
өмір
сүр у ықтим алдығы Х жас өмір сүретіндер
са
х жəне
+1 жаст
ағы адам
са ны - өмір
жасы
Алдағы өмір дің
ор таша
ұзақтығы
Х жаст
ан х -1 жыл
дейін өмір сүр
у шегінің
ко эф фициенті Х e x d x q x p x L x T x e x P x 0 100000
1780 0,01780
0,98220 99110
6045463 60,45
0,98986 1 98220 229 0,00233
0,99767 98106
5946353 60,54
0,99837 2 97991 90 0,00092
0,99908 97946
5848248 59,68
0,99918 3 97901 70 0,00072
0,99928 97866
5750302 58,74
0,99931 … 10 97485 50 0,00051 0,99949 97460
5066547 51,97
0,99948 … 20 96445 231
0,00240 0,99760
96330 4095485
42,46 0,99745
… 30 92843 501 0,00540
0,99460 92593
3146769 33,89
0,99446 … 40 86716 812
0,00936 0,99064
86310 2246669
25,91 0,99027
… 50 75854 1455 0,01918
0,98082 75127
1428556 18,83
0,98015 … 60 58007 2184
0,03765 0,96235
56915 753194
12,98 0,96099
… 70 33934 2476 0,07297
0,92703 32696
290484 8,56
0,92485 … 80 12447 1591
0,12782 0,87218
11652 65875
5,29 0,86813
… 15-тақырып. Халық жəне еңбек статистикасы 295 2. Халықтың жалпы өсімінің коэффициенті жөніндегі деректердің не- гізінде ғаламдық əдіспен: , 1000 1 t n t общ K S S ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ Δ + × =
мұнда: S
– келесі (алдағы) t жылға арналған халықтың болжамды саны; S n – халықтың ағымдағы (соңғы) жылдағы бастапқы нақты саны; K∆жал. – халықтың жалпы өсімінің коэффициенті; t – есеп болжанатын жылдар саны. Жұмыс істейтін халықтың күтілетін немесе экономикалық белсен- ді халықтың санын анықтағанда халықтың болжамды жалпы санын осы формула бойынша есептеу, содан кейін алынған шаманы халықтың жалпы санындағы халықтың тиісті категориясының үлесіне көбейту қажет. 3. Халық санының өсуінің орташа қарқыны жөніндегі деректердің не- гізінде
t n t t T S S × = . 4. Халық санының орташа өсімі жөніндегі деректердің негізінде, S t
n + t ∆,S
t = S
0 + t ∆,
⎯ ⎯ мұнда: т ∑ Δ = Δ , орташа абсолюттік өсім; Δ – халықтың жекелеген жылдардағы абсолюттік өсімі; т – өсім саны. 15.2. Еңбек статистикасы 15.2.1. Еңбек статистикасының негізгі ұғымдары Қазақстанда еңбек нарығының жай-күйі мен дамуының сипаттамасы «еңбек етуге қабілетті жастағы еңбекке жарамды халық» категориясымен байланысты. Халықтың қай бөлігі еңбек ететін халықты (еңбек ресурстарын) құрайды? Еңбекке қабілетті халық (еңбек ресурстары) – еңбек етуге қабілетті халық, яғни нақты жұмыс істейтін жəне экономикада жұмыс істемейтін, алайда еңбек ете алатын ықтимал қызметкерлер. Еңбекші халықтың кате- гориялы мен құрамы схема түрінде келтірілген (15.1-сурет). Еңбек ететін 296 IІ БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика халық экономикалық белсенді халыққа жəне экономикалық белсенді емес халыққа бөлінеді.
мен қызмет өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін бөлі- гі. Халықаралық стандарттарға сəйкес экономикалық белсенді халыққа 15 жас тан бастап жəне одан ересек адамдар жатады. Экономикалық бел сен- ді ха лықтың саны экономикада жұмыс істейтін жəне жұмыссыз адам дар- дың санының сомасы ретінде есептеледі. Экономикалық белсенді халықтың саны = Жұмыс істейтін халықтың саны + Жұмыссыз халықтың саны Экономикалық белсенді жастарға 15-24 жас аралығындағы жұмыс іс- тейтін жəне жұмыссыз халық жатады.
Экономикалық белсенді халық Экономикалық белсенді емес (енжар) халық Жұмыспен қамтылған (жұмыс
істейтін халық Жұмыссыз халық
Жалдамалы қызметкерлер
Дербес жұмыспен қамтылған халық
Экономикалық қызмет істемейтін еңбекке қабілетті жастағы еңбекке жарамды халық Еңбекке қабілетті жастағы күндізгі оқыту
нысанында оқитын
оқушылар Еңбекші халық 15.1-сурет. Еңбекші халықтың (еңбек ресурстарының) категориясы
да нақты жұмыс істейтін халық. Жұмыс істейтін халық жұмыспен қамтылу мəртебесі бойынша жалдамалы қызметкерлер мен дербес жұмыс істейтін халыққа бөлінеді. Жұмыссыз халық – жұмысы (табыс əкелетін кəсібі) жоқ, алайда жұм ыс іздестіретін жəне жұмысқа кірісуге даяр экономикалық белсенді жастағы халық.
сенді жастағы, үй шаруашылығын жүргізетін халық, сондай-ақ күндізгі оқу 15-тақырып. Халық жəне еңбек статистикасы 297 нысаны бойынша оқитын оқушылар. Мұндай халық жұмыс істейтін немесе жұмыссыз халық деп саналмайды.
ланысты, мүгедектік бойынша зейнетақы алатын адамдардың бөлігі жұм ыс іздемейді, алайда жұмыс істей алады жəне істеуге даяр; немесе күнкөріс көзіне қарамастан жұмыс істеу қажет еместер. ҚР Статистика агенттігі 15-72 жастағы халықты 2001 жылдан бастап тоқсан сайын ұдайы іріктеп зерттейді. 15.2.2. Еңбек статистикасының негізгі көрсеткіштері Еңбек нарығының салыстырмалы көрсеткіштері Халықтың экономикалық белсенділігінің үлесі = Экономикалық белсенді халық саны × 100 Халықтың жалпы саны Жастардың жұмыспен қамтылу коэффициенті = 15-24 жастағы жұмыс істейтін жастардың саны × 100
15-24 жастағы экономикалық белсенді жастардың саны Халықтың жұмыспен қамтылу коэффициенті = Экономикада жұмыс істейтін халықтың саны × 100
Экономикалық белсенді халықтың саны Экономикада бір жұмыс істейтін адамға шаққандағы жүктеменің коэффициенті = Экономикада жұмыс ісейтін халықтың саны × 100
Экономикада жұмыс істемейтін халықтың саны Экономикада жұмыс істейтін халық саны = Халықтың жалпы саны – Экономикада жұмыс істейтін халықтың саны Жалпы жұмыссыздық коэффициенті = Жұмыссыз халықтың саны × 100 Экономикалық белсенді халықтың саны Ұзақ мерзімді жұмыссыздық коэффициенті = 1 жəне одан астам жыл жұмысы жоқ жұмыссыз халықтың саны × 100
Экономикалық белсенді халықтың саны 298 IІ БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика Еңбекке қабілетті халықтың орнын басу коэффициенті = Еңбекке қабілетті жасқа жетпеген халықтың саны × 100
Еңбекке қабілетті халықтың саны Еңбекке қабілетті халықтың абсолюттік көрсеткіштері. 1. Еңбекке қабілетті халықтың табиғи толығу саны = 16 жасқа жеткен халықтың саны. 2. Еңбекке қабілетті халықтың жұмысқа табиғи жарамай қалғандар саны = зейнетақы жасына жетіп зейнетке шыққан жəне жұмыс істемейтін адамдардың саны + еңбекке қабілетті жаста өлгендердің саны + мүгедектікке шыққан жəне экономикада жұмыс істемейтін еңбекке қабілетті халықтың еңбекке жарамды жастағы саны. 3. Еңбекке қабілетті халықтың көші-қонмен толыққан саны = осы өңірге қоныс аударған еңбекке қабілетті халықтың саны. 4. Еңбекке қабілетті халықтың көші-қонмен кеткен саны = осы өңірден қоныс аударған еңбекке қабілетті халықтың саны. 5. Еңбекке қабілетті халықтың жалпы толыққан саны = еңбекке қабілетті халықтың табиғи толыққан саны + еңбекке қабілетті халықтың көші-қонмен толыққан саны. 6. Еңбекке қабілетті халықтың жалпы кеткен саны = еңбекке қабілетті халықтың табиғи кеткен саны + еңбекке қабілетті халықтың көші-қонмен кеткен саны. 7. Еңбекке қабілетті халықтың жалпы өсімі = еңбекке қабілетті халықтың жалпы толыққан саны – еңбекке қабілетті халықтың жалпы кет- кен саны.
Еңбекке қабілетті халықтың жалпы өсімінің коэффициенті = Еңбекке қабілетті халықтың жалпы өсімі × 100 Еңбекке қабілетті халықтың орташа жылдық саны Еңбекке қабілетті халықтың табиғи толығу коэффициенті = Халықтың табиғи толыққан саны × 100 Еңбекке қабілетті халықтың орташа жылдық саны
|