Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Международный научно-популярный журнал

275
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (38). 2016
изведение  знаний  и  способ  деятельности;  3) 
побуждающий  к  творческой  деятельности;  4) 
способствующий  усвоению  социалистически 
направленного  опыта  эмоционального  отноше-
ния  к  действительности.  Они  исчерпывает  все 
цели  обучения,  воплощяют  все  виды  содержа-
ния  образования,  обеспечивают  использование 
всех методов обучения как способ организации 
учителем  познавательной  и  практической  дея-
тельности учащихся (объяснительно-иллюстра-
тивный,  репродуктивный,  проблемное  изложе-
ние, частично-поисковой, исследовательский) и 
создают  простор  для  применения  всех  средств 
обучения»  [5,  305-311].  Мұндай  әдіс  оқулық 
түзу  ісін  пратикалық  тұрғыдан  қарастырылып, 
оның  құрылымдық  жүйесіне  ғана  ісін  практи-
калық  түрғыдан  қарастырып,  оның  құрылым-
дық  жүйесіне  ғана  жауап  береді.  Бұған  қоса 
В.В.Краевский мен И.Я.Лернердің пікірі бойын-
ша оқулық-оқушы үшін тек әдістеме ғана емес, 
сонымен бірге оқу үдерісінде өзіндік сценарийі 
(қойылым)  бар,  мұғалім  үшін  де  өте  маңызды 
көмекші әдістеме болып табылады [6].
И.Л.Бим оқулық теориясына, оқулыққа қой-
ылатын  талаптарға  мыналарды  жатқызады:  1) 
представлять  взаймодействующую  систему 
целей,  содержания  учебного  предмета  и  үдері-
са  формирования  иноязычных  знаний,  умений, 
методов и средств обучения; 2) управлять всеми 
наиболее  существенными  потребностями  пе-
дагогического  үдеріса;  3)  четко  формулировать 
цели; 4) учитывать все факторы, определяющие 
содержание;  5)  достаточно  наглядно  отражать 
современные  методы  обучения:  показ,  обьяс-
нение,  организацию  тренировки,  организацию 
применения нового материала».
Ол  бұларды  оқулық  түзу  ұстанымдары 
дейді  және  олары  жалпылама  түрде  алынған. 
Сондықтан  И.Л.Бим  оқулық  түзу  ұстанымда-
рына толық жауап бере алған жоқ. Мұндай ұста-
нымдар жалпылама оқулыққа тән талаптарға жа-
уап  беретін  болғандықтан  біз оны  оқулық  түзу 
проблемасының талаптары тұрғысынан ғана ал-
дық. Себебі, қандай бір ұстаным болмасын, ол 
дәлме-дәл,  нақты  проблемаға  жауап  беруі  тиіс. 
Ал И.Л.Бимнің ұстанымдары проблеманы жал-
пылама  қамтығандықтан  (жалпылық),  ол  ұста-
нымдардан гөрі оқулық түзу ісінің талаптарына 
сәйкес келеді.
Д.Д.Зуев оқулық теориясын оқу әдебиеттерін 
жасау  заңдылықтарын  меңгеруге  шақыратын, 
дамуына  көмектесетін  және  оқулықтың  негізгі 
параметрлерін  ғылыми  негіздейтін  жүйесі  деп 
есептейді.
Жобаланған  оқулықтың  теориялық  шолуна-
масын  түсіндіру  үшін,  біз  «оқулық»  түсінігіне 
анықтама бере кету керек деп есептейміз және 
бұл түсінікті ашудың әр түрлі жақтары бар.
Д.Д.Зуев оқулық түзу талаптарына мыналар-
ды  жатқызады:  идеологиялық,  психологиялық, 
логикалық, лингвистикалық, әдістемелік, дидак-
тикалық, эстетикалық, полиграфиялық, гигиена-
лық, экономикалық. Оның қойған талаптары өте 
кең.
В.П.Беспалько  бойынша  «оқулық-оқу  -  тәр-
бие үдерісінің ақпараттық моделі.»
Жоғарыда айтылғандары қорыта отырып, біз 
оқулық  түсінігі  анықтамасын  өз  зерттеуіміздің 
контексінде  қалыптастыруға  болады  деп  есеп-
тейміз.  Сондықтан  оқулық  дегенді  қазіргі  са-
тыда  білім  беруді  қалыптастыру  және  өз  құра-
мына  білімді,  шығармашылық  тәсілдерді, 
шығармашылық  тәжірибелерді,  өмірге  деген 
көңіл-күй  құндылық  қатынастары  тәжірибе-
лерін  бекітетін  және  жинақталған  мақсаттарды 
жүзеге асыратын оқу кітабы ретінде түсінеміз.
Оқыту үдерісі заңдылықтарына орай оқулық 
құрамы  мен  мазмұнын  түзу  мәселелері  барлық 
уақытта дидактар мен әдіскерлерді толғандырып 
келеді. Оқулық құрамы мен мазмұнын түзуде әр 
түрлі әрі жан-жақты іс-әрекеттер бар. Солардың 
ішіндегі кеңестік дәстүрдегі алғашқы теорияла-
рының бірі- Е.И.Перовский теориясы. Содан соң 
оқулықтың  қызметтік  теориясы  болып  табыла-
тын  Д.Д.Зуев  теориясы.  Соңғы,  үшінші  теория 
-  В.П.Беспальконың  дидактикалық  теориясы. 
Енді солардың маңызына жеке-жеке толығырақ 
тоқталайық.
Е.И.Перовский  оқулықты  үш  аспектіде  қа-
растырады:  мазмұн  таңдау,  әдістемелік  құрау 
және оқулық тілі. Оның пікірі бойынша мазмұн 
дидактикалық  сұраныстар  тұрғысынан  таңда-
лынып  алынуы,  ғылыми  негізде  сәйкестенуі, 
оқушыларды идеялық-саяси тәрбиелеуге жұмыс 
жасауы, оларды практикалық шығармашылыққа 
дайындау  және  балаларға  түсінікті  болулары 
қажет. Әдістемелік құрауда кіріспенің әрдайым-
дылығы, құралған және аяқталған параграфтар, 
бөлімдер мазмұны бойынша біртекті, бүтін және 
аяқталған  ішкі  бөлініп  алынулар,  параграфтар-
дағы, бөлімдер мен оқулық соңындағы жалпыла-
ушы қорытындылар, суреттемелердің, сұрақтар 
мен  тапсырмалардың,  қосымша  аппараттардың 
болуы тиіс [56].
Е.И.Перовский  оқушыың  есі  мен  ойлауын 
дамытудағы оқулықтың атқаратын роліне көңіл 
қоя отырып, оның машық пен дағдыны қалыпта-
стырудағы атқарар ролін бағаламады. 

276
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (38). 2016
Ол мұны басқа оқу кітаптары түрлерінің қы-
зметі,  ал  оқулық  берілген  білім  негізінде  өзге 
немесе  басқа  қозғалысты  көрсетумен  шектелуі 
қажет  деп  есептейді.  Е.И.Перовский  өз  зерр-
теулерінде  оқулық  құрылымының,  мазмұнның 
ішкі формаларын талдады. Ол өз ойын оқулық 
құрылымын анықтайтын жеті элементке бағыт-
тады.
Бұл  тізбелер  Е.И.Перовский  жіктелуінде 
бірыңғай негіздер жоқ екендігін көрсетеді. Мы-
салы, кейбір бір типті элементтер бөлшектеген 
(2 және 4) болып, ал әр қилы типтегі элемент-
тер қатарласып (4 және 5) келген. Параграф пен 
бөлім  араларында  нақты  тәуелдік  құрылып,  ал 
басқа  қалған  компоненттер  арасындағы  өза-
ра  байланыс  бей-берекет  кейіпте  сипатталған. 
Д.Д.Зуев  оқулықтың  қызметтік  теориясын  оны 
білім  беру  мазмұнын  алып  жүруші  және  білім 
беру  ретінде  анықтайды.  Оқулықтың  педагоги-
калық қызметін зерттеу нәтижесінде оқулықтың 
құрамдас бөлігін құрайтын құрылымды анықта-
ды (тақырыптық және тақырыптан тыс құрамдас 
бөліктер). Қазіргі оқулықтың басты бағыты оқы-
тудың  әдістемелік  жүйесінің  негізі  болып  та-
былатын  оқыту  үдерісін  ұйымдастыру  жобасы 
негізіне айналады [7]. Осылайша, Д.Д.Зуев оқу-
лықты өзара байланысты екі құрылымдық жүйе-
ге, яки жіктемелік бөлуді алғаш жүзеге асырды.
Әдебиеттер
1. Вятютнев М.Н. Традиции и новации в современной методике преподавания русского языка // Науч-
ные традиции и новые направления в преподавания русского языка и литературы. Шестой международ-
ный Конгресс преподавателей русского языка и литературы. – Доклад  советской делегации. –М.: 1986. 
стр.81-89
 2. Зуев Д.Д. Научно-организационные проблемы развития теории школьного учебника. В кн.: Пробле-
мы школьного учебника. –М.: Просвещение, 1984, вып.14, с.245-258.
45.Фогельсон И.А. Материалы для упражнения по русскому языку. –М.:1969. – 117 с.
3. Байбуртян Н.А. О принципах учебников русского языка как второго для начального этапа обучения // 
Научные традиции и новые направления в преподавании русского языка и литературы:  Международный 
конгресс МАПРЯЛ: Сб. Резиств. Круглый стол №1. Русский язык в современном мире. –Будапешт, 1986. 
– С.74– 86.
4. Лернер И.Я. Функции учебника и способы фиксации в нем учебного материала // Теоретические ос-
новы содержания общего образования. –М.: Педагогика, 1983, –С. 305– 311.
5.Краевский  В.В.  Определение  функции  учебника  как  методологическая  проблема  дидактики.  В  кн.: 
Проблемы школьного учебника.–М.: Просвещение, 1976, вып.4.
 
Оқулық құрылымы (Е.И. Перовский бойынша)  1-сурет. 
   
                                                             Оқулық 
 
 
  Оқулыққа кіріспе  
 
Бөлімдер    
 
Қосымша аппарат  
                  (1) 
 
 
 
 
(2) 
 
 
 
 
(7) 
 
         Сурет (5) 
 
 
Статьялар    
 
   Жалпылауыш 
         
 
           (параграфтар) (3)   
    қорытындылар (4) 
  
Сұрақтар мен 
 
 
 
 
 
 
     Статьялар  
Тапсырмалар (6)       
 
 
 
 
 
 (параграфтар) (3) 
 

277
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (38). 2016
Исахова Шахизада Исмайловна
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ аға оқытушысы
ЕСТИЯР ТОП БАЛАЛАРЫН ЕЛЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДЕ 
ЕРТЕГІЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ 
Резюме. Патриотическое воспитание возможно посредством любых видов народных сказок. Сказка - благодат-
ный и ничем не заменимый источник воспитания любви к Родине. Сказка - это духовные богатства культуры, позна-
вая которые, ребёнок познает сердцем родной народ. Дошкольный возраст - возраст сказки. Именно в этом возрасте 
ребёнок проявляет сильную тягу ко всему сказочному, необычному, чудесному. Если сказка удачно выбрана, если она 
естественно и вместе с тем выразительно рассказана, можно быть уверенным, что она найдёт в детях чутких, 
внимательных слушателей. И это будет способствовать развитию патриотических чувств.
Ключевые слова: патриотизм, народные сказки, фольклор, миф, дошкольное воспитания.
Summary. Patriotic education is possible through any kind of folk tales. Tale - fertile and irreplaceable source of education 
of love for the motherland. Tale - it's spiritual wealth of culture, knowing that the child learns the native people of the heart. 
Preschool age - age tale. At this age the child shows a strong desire to everything fantastic, unusual, wonderful. If the tale well 
chosen, if it is natural and yet impressively told, you can be sure that it finds in child sensitive, attentive listeners. And it will 
contribute to the development of patriotic feelings.
Keywords: patriotism, national tales, folk, myth, pre school upbringing.
Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы» 
Заңында  атап  қөрсеткендей  азаматтыққа,  елжан-
дылыққа,  мемлекеттік  рәміздер  мен  халықтың 
салт-дәстүрін құрметтеуге, әлемдік және отандық 
мәдениет жетістіктеріне бейімделуге, конституци-
яға қарсы келетін және қоғамдық жат іс-әрекеттер-
ге көнбейтін тұлға тәрбиелеу білім беру жүйесінің 
негізгі мақсаты болып табылады. Сондықтан білім 
алу  барысында  балалар  екі  маңызды  әлеуметтік 
рөлді: азаматтық пен патриот рөлін саналы түрде 
меңгеруі тиіс.
Елжандылық тәрбиесі – ол адамның қоғам ал-
дындағы  жауапкершілігін  парызын,  намыстық 
сезімін  тәрбиелеумен  тікелей  байланысты.  «Ел-
жандылық  пен  азаматтық»  тұлғаның  ең  маңызды 
қасиеттерінің бірі ретінде анықталатын түсініктер. 
Ал  азаматтық  –  ол  тұлғалық  қасиеттердің  мына-
дай компоненттерін: өзінің құқықтарын пайдалана 
білу қабілеттілігі және жеке басының қажеттілігіне 
тиісті міндеттерді қоғам игілігі үшін орындау мен 
мемлекеттік көлемде кең түрде ойлау болып табы-
лады.  Бүгінгі  күні  қоғамда  шынайы  елжандылық 
пен  азаматтықты  рухани-адамгершілік  пен  әлеу-
меттік құндылық ретінде қайта өрлетудің маңызы 
зор болып отыр.
ҚР  Үздіксіз  тәрбие  тұжырымдамасында  «Ел-
жандылық  ‒  тарихи  тамыры  терең  әлеуметтік, 
саяси,  психологиялық  құбылыс.  Ол  ұлттар-
дың  арасындағы  демократиялық  дүниетанымға, 
адамгершілікке,  бөтенді  жатырқамайтын  қазақы 
ұлттық  менталитет  пен  дәстүрге  негізделген.  Қа-
зақ  жерін  барлық  ұлттардың  шынайы  Отанына 
айналдыру, тілін, дінін дамытып, өркениет жолына 
салатын идеология мен саясат» ‒ деп берілген [1].
Бүгінгі  күнде  балаларды  ел  жанды,  отанының 
нағыз  патриоттары  болып  қалыптасуында  ерте-
гілерді  қолдану  қағидаларын  пайдаланудың  қа-
жеттілігі,  қазақ  ертегілері  арқылы  балаларға  па-
триоттық  тәрбие  берудің  шынайы  мүмкіндіктері 
мен олардың мектепке дейінгі мекемелерде жүйелі 
пайдалану  тұрғысында  көптеген  ғалымдар  ғылы-
ми еңбектер жазуда.
Елжандылыққа  тәрбиелеу  проблемаларының 
кейбір салалары да арнайы ғылыми-педагогикалық 
зерттеулердің нысанасы болып отыр, бұл мәселе-
лер  С.Р.Раджабовтың,  А.Э.Измайловтың,  П.Сай-
фуллаеваның,  Р.Ержанованың,  А.Жұмақановтың, 
С.Нұрмұқашеваның,  И.Меликованың,  К.Құнанта-
еваның, С.Ұзақбаеваның (халықтық) еңбектерінде 
кең баяндалады [2].
Академик М.К.Қозыбаев бүгінгі ұрпақты ерлік-
ке  баулудың  ұлтжандылыққа  тәрбиелеудің  нағыз 
қайнар  көзі-халықтық  педагогика  ұлттық  дәстүр-
лерде  жатқанына  тоқтала  келе,  «бізге  тірек  бо-
лып, болашақ батыр ұрпақ өсіруге көмектесер бір 
фактор халықтық педагогикалық ұрпақ тәрбиелеу 
дәстүрі», ‒ деп ұлттық жауынгерлік дәстүрлердің 
маңызы зор екенін атап көрсетеді [3].
Қазақтың ұлан-байтақ даласын біздің ата-баба-
ларымыз  сан  ғасыр  «Найзаның  ұшымен,  білектің 
күшімен»,  «Қанаттыға  қақтырмай,  тұмсықтыға 
шоқтырмай»  аман  сақтап  келді.  Олардың  құрып 
кету қаупі төніп тұрған кезде бір жағадан бас, бір 
жеңнен  қол  шығарып  жауға  қарсы  тұруы  нағыз 
шынайы Отансүйгіштік қасиет еді.
Өз  ұлтына  деген  патриотттық  сезімді  қазақ 
ағартушылары  Ш.Уалиханов,  Ы.Алтынсарин, 
А.Құнанбаев,  Алаш  Орда  қайраткерлері  М.Ду-
латов,  М.Жұмабаев,  А.Байтұрсынов  және  т.б. 
нақтылы  іс-әрекеттері  мен  шығармаларынан  да 
байқауға  болады.  Елжандылық  сезімінің  объек-
тісі мен қайнар көзі ‒ Отан десек, оның мазмұны: 
туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, 
тарихи  ескерткіштер,  туған  өлкедегі  тамаша  ки-
елі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, 
жақындық,  туысқандық  сезімдерді  ұялатып,  ізгі 

278
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (38). 2016
де  ерлік  істердің  қайнар  көзіне  айналуы  елжан-
дылыққа тәрбиелеудің арқауы.
Халық батыры Б.Момышұлы «Бұрындары жа-
салған  ерліктерді  сыйламай,  қадірлемей  тұрып, 
жаңа  ерлікке  шақыру  бекершілік.  Солдаттардың 
бойына  жауынгерлік  қасиетті  тәрбиелеуде  ха-
лықтың басынан өткен жауынгерлік жолдары мен 
ұлттық дәстүрлердің, ертегілердің маңызы аса зор 
екеніне  көзім  жетті»  дей  келе,  жауынгерлердің 
бойындағы  ерліктің  қалыптасуына  ықпал  ететін 
ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасқан  ұлттық  мұра  екенін 
әскери ғалым ретінде ғылыми тұжырымдайды [4].
Ертегі  –  фольклордың  негізгі  жанрларының 
бірі. Ертегі жанры – халық прозасының дамыған, 
көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем про-
за. Оның мақсаты – тыңдаушыға ғибрат ұсынумен 
бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын 
қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетика-
лық әдеби қазына. Ертегінің бүкіл жанрлық ерек-
шелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ер-
тегілік прозаның басты міндеті – сюжетті барынша 
тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау.
Қалыптасу тарихы: Ертегі жанрының пайда бо-
лып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні 
– алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық 
әңгімелер,  хикаялар,  әр  түрлі  ырымдар  мен  аңы-
здар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жан-
рлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл 
жанрлардың  кейбірі  өз  бітімін  мүлде  жоғалтып, 
толық ертегіге айналған. Солардың бірі – миф жан-
ры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезең-
нен өткен.
Ертегі адамның рухани азығы болуымен қатар 
идеологиялық  та  қызмет  атқарған.  Ертегінің  көр-
кем  баяндалуында  сюжеттен  де  гөрі  композиция-
ның рөлі артығырақ.
Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, 
әр  қоғамның  болмысы  мен  түсініктерінің,  на-
нымдарының әр түрлі іздерін сақтап қалып, біздің 
заманымызға  жеткізген.  Қазақ  ертегілерінде  хан-
дық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен 
нанымдар,  салт-дәстүрлер,  тұрмыс  кейпі  көбірек 
көрініс тапқан.
Ертегі түрлері: Ертегілер жанрлық әрі сюжеттік 
құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жан-
рға бөлінеді:
1) жануарлар туралы ертегілер;
2) қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер;
3) хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер [5];
Ал мектепке дейінгі ересек балалардың нақты 
білімдеріне  сүйене  отырып,  басқа  халықтардың, 
қазақ халқының ертегілері туралы алғашқы мағлұ-
маттар беріледі. Бұл жастағы балалар кейбір оңай 
қорытындыларды  өздері  жасайды.  Балаларды  ел-
жандылыққа тәрбиелеу үшін: 1) серуен және сая-
хат; 2) кітап оқып беру; 3)сурет қарау және салу; 
4) көрген-білгені, бақылағаны туралы әңгімелеу; 5) 
тәрбиешінің түсіндіруі мен айтып беруі; 6) тәрби-
ешінің балалардың берген сұрауына жауап беруін 
тәрбие құралы ретінде пайдалану.
Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  ертегілер 
арқылы  елжандылыққа  тәрбиелеу  барысында 
жоғарыда  аталған  еңбектердің  қай-қайсысы  да 
тиімді болары анық. Әсіресе, қазақстандық елжан-
дылық дәл бүгінгі таңда айырықша маңызға ие бо-
лып тұр. Тәуелсіз еліміздің ғаламдық өркениеттен 
өзінің  лайықты  орнын  алуы  үшін  де  бұл  ерекше 
өлшемнің бірі екені даусыз.
Қорыта  келе  ұрпақтан-ұрпаққа  мирас  болып 
келе  жатқан  ұлттық  және  жалпыадамзаттық  құн-
дылықтар  арқылы  тәрбие  беру  бала  бойындағы 
сана-сезiмдi, намысты, парызды қалыптастырумен 
қатар  егемен  елiмiздiң  тәуелсiздiгiн,  ынтымағын, 
бiрлiгiн сақтап қалатын патриот-азамат тәрбиеле-
уге толық мүмкiндiк бар. Бүгінгі таңда естияр топ 
балаларын  ертегілерді  пайдалану  арқылы  елжан-
дылыққа  тәрбиелеуде  тәрбиешінің  білімі,  шебер-
лігі  және  педагогикалық  іс-тәжірибесі  аса  ауадай 
қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы, 1992, 12 б.
2. Беркімбаева Ш.К. Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің педагогикалық мазмұны, Этнопедагогика, 1/2005, 12-15 
бет
3. Қозыбаев М.К. Мектеп психологіне көмекші құрал. - Астана: Фолиант, 2010. 008.-96 б.
4. Момышұлы Б. Психология войны. Алматы, 1996, 176 б.
5. Ұлттық Энциклопедия, А, 1998, 5 том.

279
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (38). 2016

жүктеу/скачать 4,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: