ВОПРОСЫ ЛИНГВИСТИКИ И ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ

ВОПРОСЫ ЛИНГВИСТИКИ И ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ 
 
 
Вестник КАСУ
 
25 
«движения  жизни»  -  самостоятельное  со-
поставление  образов  в  дальнейшем  тексте. 
Та же фраза, завершая рассказ, станет реф-
реном и выводом. 
Если  для  учителя  XIX  в.  футляром 
становится преподавание греческого языка, 
то  для  учителя  века  XX  -  преподавание 
русского языка и литературы. Беликовское 
«как  бы  чего  не  вышло»  в  варианте  Сер-
пеева  доходит  до  своей  наивысшей  точки: 
«Беликов боялся, так сказать, выборочно, а 
Серпеев  почти  всего...»  Первоначальный 
вывод  оказывается  не  в  пользу  Серпеева: 
«Беликов  все  же  был  сильная  личность,  и 
сам  окружающих  застращал,  постоянно 
вынося на люди разные пугательные идеи; 
Серпеев  же  был  слаб,  задавлен  своими 
страхами и, кроме как на службу, во внеш-
ний  мир  не  совал  носа  практически  нико-
гда».  Налицо  смена  ситуации:  Беликов  за-
пугал  жителей  города,  жители  города 
(страны)  запугали  Серпеева.  В  повествова-
нии  Буркина  мы  получаем  уже  сложив-
шуюся  ситуацию,  тогда  как  рассказчик 
Пьецуха  сообщает  нам  предысторию  воз-
никновения  страхов  его  персонажа,  утвер-
ждает, что они «имели под собой в той или 
иной  степени  действительные  резоны», 
создавая тем самым портрет эпохи в ее рез-
ких, характерных чертах, хотя и не конкре-
тизирует ни место, ни время действия. 
В дальнейшем образ как бы раздваи-
вается:  с  одной  стороны,  перед  нами  со-
временный  Беликов,  боящийся  абсолютно 
всего, с другой - порядочный человек, тон-
ко  чувствующий  прекрасное,  всем  нутром 
болеющий за души доверенных ему учени-
ков. Серпеев оказывается способен на сме-
лые поступки: он не только регулярно под-
меняет  «глупые  плановые  темы»  интерес-
ными и важными для формирования моло-
дых  людей,  т  е.  идет  против  циркуляров, 
чего всегда так боялся Беликов, но и отка-
зывается перестраиваться «на виду у цело-
го класса» в момент внезапной проверки из 
городского  отдела  народного  образования, 
то  есть  открыто  выступает  против  началь-
ства,  что  даже  в  голову  не  могло  прийти 
чеховскому  герою,  боявшемуся,  что  «при-
кажут подать в отставку». 
После  увольнения  из  школы  герой 
получает  возможность  вести  «внешколь-
ный  курс  словесности»  «для  особо  заинте-
ресованных учеников хотя бы у себя дома», 
то  есть  по-прежнему  имеет  возможность 
учить  «если  так  можно  выразиться,  душе, 
опираясь  главным  образом  на  светлую  ли-
тературу  девятнадцатого  столетия».  Так 
же,  как  и  Ю.  Буйда,  В.  Пьецух  разрушает 
читательские стереотипы, связанные с кон-
цептами  «футлярный  человек»,  «футляр». 
Его  герой,  несмотря  на  свою  «задавлен-
ность страхами» оказывается «футлярным» 
диссидентом»  (термин  Е.  Н.  Петуховой). 
Изменение  образа  происходит  прямо  на 
глазах.  «Футлярный  человек»  осознает  па-
радоксальную истину: «это они все чуточку 
не  в  себе,  а  он-то  как  раз  в  себе»  -  явная 
реминисценция «Палаты № 6». Его идеалы, 
почерпнутые  из  «светлых  книг»  девятна-
дцатого столетия, невозможны в страшном 
ХХ  в.  Открытая  апелляция  к  Чехову,  ис-
пользование чеховского названия и сюжета 
служат  способом  изображения  современ-
ной  автору  социальной  действительности. 
Русская история и классическая литература 
(автор - литератор по профессии и историк 
по  образованию)  становятся  в  прозе  Пье-
цуха  значимыми  составляющими  нашего 
времени. Вводя в произведения иронически 
переосмысленные  культурно-исторические 
и  литературные  реминисценции,  широко 
обращаясь к цитации и параллелям, Пьецух 
обостряет  восприятие  русской  истории  и 
литературы и их идеалов в современности. 
«Вечные  истины»,  поданные  в  ирониче-
ском ракурсе, звучат ново и неожиданно. 
Новый поворот «футлярной» темы В. 
Пьецух  предлагает  в  рассказе  «Человек  в 
углу»,  где  В.  Пьецух  вновь  вступает  в  по-
лемику  с  А.  П.  Чеховым.  По  его  мнению, 
«человек  в  футляре»  страшен  не  только 
тем,  что  стремится  запугать  окружающих, 
но и тем, что за своими страхами перестает 
видеть  проблемы  близких  людей.  Однако 
хуже  всего  ситуация,  когда  все  граждане 
страны  оказываются  задавлены  страхами, 
«загнанными  в  угол»  (футляр),  а  решение 
любых проблем видят лишь в помощи раз-
личных  ведуний  и  ангелоподобных  су-
ществ из другого мира. 
Проанализировав  произведения  со-
временных  авторов,  прецедентными  тек-
стами  для  которых  стали  рассказы из  «ма-
ленькой  трилогии»  А.  П.  Чехова,  мы  при-
шли к следующим выводам. Цель рецепций 

ВОПРОСЫ ЛИНГВИСТИКИ И ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ 
 
 
Вестник КАСУ
 
26 
Ю.  Буйды  и  В.  Пьецуха  -  разрушение  сте-
реотипных представлений о чеховских тек-
стах,  сформировавшихся  в  массовом  соз-
нании.  В  целях  демонстрации  своих  идей 
Ю. Буйда и В. Пьецух используют принцип 
энантио-морфизма  (Ю.М.  Лотман),  как 
наиболее  продуктивный  для  порождения 
новых  смыслов.  Буйда  с  помощью  чехов-
ского  интертекста,  обнажает  зависимость 
современного  культурного сознания от ли-
тературных мифов и стереотипов. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.  Большакова  В.А.  Литературный  процесс 
сегодня. - М.: МоСГУ, 2010. - 234 с. 
2.  Большакова  В.А.  Русская  литература  в 
2000 - х: метод, жанр, герой. // АРТ. - № 
1 - 2011. - С. 115 – 122. 
3.  Ильин  И.И.  Постструктурализм.  Декон-
структивизм.  Постмодернизм.  -  М.:  Ин-
трада, 1996. - 251 с. 
4.  Курицын  В.А.  Русский  литературный 
постмодернизм. - М.: ОГИ. 2000. - 62 с. 
5.  Лихина  Н.К.  Актуальные  проблемы  со-
временной  русской  литературы.  -  К.: 
КГУ, 1997. - 257 с. 
6.  Сулимов  В.А.  Семиотика  современного 
литературного  текста  //  Вестник  Коми 
государственного  пединститута.  2009. 
№6. - С. 142-146. 
7.  Сушилина  И.К.  Современный  литера-
турный  процесс  в  России.  -  М.:  МГУП, 
2001. – 175 с. 
 
 

КАЗАХСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ 
 
 
Вестник КАСУ
 
27 
УДК 821.512.122 
ШӘКӘРІМ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ТІЛДІК ӨРНЕКТЕР 
Нурланова А.Н., Кусайынова Г.А. 
 
Шәкәрімнің  тілі  құнарлы,  сиқырлы, 
суретті  сөздерге  бай.  "Қаламым,  қарында-
шым  –  жан  жолдасым"  деп  өзі  айтқандай, 
ажарлау,  құбылту,  айшықтау  сияқты  бей-
нелеу тәсілдері оның ой сауатын сия болып 
құйылып оратын сияқты.  
Оқырман  түсінігін  айқындау  үстіне 
тереңдетіп, эстетикалық әсерін күшейте тү-
сетін бейнелеу құралдары Шәкәрім поэзия-
сына ерекше серпін беріп, ширата, шыңдай, 
ойлы  кеудеден  шыққан  отты  жыр  адыр-
надан  азынап  ұшқан  жебедей,  көздеген 
мақсатына жетіп, діттеген жеріне дәл тиеді. 
Ақынның  жалынды  сөзі  тыңдаушының 
жүрегін  жазбай  табады  да,  оның  жанын 
оятып, толғандырады. 
Шәкәрім – сөзді орайымен қолдануға 
айрықша  көңіл  бөлген  ақын.  Ақын  қара-
пайым  сөзді  тосын  қырынан  қолдану,  бей-
нелі  түрде  жұмсау,  оған  астар  бере  сөйлеу 
–  Шәкәрімнің  ақындық  шеберлігінің  сал-
мақты  қыры.  Мәселен,  Мамырдың  ажал 
алдында  тұрған  кезінде  оның  аузына  "Екі 
қан  ауыр  болар  бір  өзіңе"  деген  сөз  салса, 
Кебекті  сипаттауда  "Жасы  бала  болса  да, 
жаны  өтті"  деген  сөз  салса,  Кебекті 
сипаттаса "Жасы бала болса да жаны отты" 
деген  бір  қарағанда  қарапайым  тіркестерді 
қолданады.  Ал  осындағы  "екі  қан",  "Отты 
жан" тіркестері бейнелі образдылығын қоса 
жаңашылдық мәнге ие болып тұр.  
Ақын  поэмаларында  дыбыстық  үн-
дестіктің,  ассонанс,  аллитерацияның  небір 
үлгісі кездеседі. Мысалы: 
 
Әнет бабаң – Арғынның ел ағасы, 
Әрі би, әрі молла, ғұламасы... 
 
Ат қойды, а, құдайлап көп бозбала, 
Ажалдан қақты ғой деп хақ тағала... 
 
Жоғарыда  біз  Шәкәрімнің  өз  поэма-
ларында кейіпкерлерінің портретін жасауға 
ден қоя бермегенін айттық. 
Шынында  Шәкәрім  кейіпкерлері  ел-
ден  ерек  сұлу  не  жұрттан  асқан  батыр  ре-
тінде  суреттелмейді.  Нақты  портреттер  де 
кездеспейді.  Әйтсе  де  оқырманның  көз  ал-
дына олардың кескін – келбеті айқын көрі-
нерліктей болары анық. Ол заңды да.  
Ақын  қаһармандарының  бүкіл  Пор-
третін, ішкі жан дүниесінің сырларын нақ-
ты,  нақты  тіркестер  арқылы  мүсіндец  жет-
кізеді. Аз сөзбен көп ой ұқтыру, нені болса 
түйіп  айту  –  Шәкәрімге  тән  қасиет.  Шә-
кәрім үшін бір – екі бейнелі сөз немесе сәт-
ті  эпитеттер  қаһарманның  ішкі  сыртқы 
портретін сомдауға жетіп жатыр.  
Атап  айтқанда,  Шәкәрім  сомдаған 
Мамыр  –  "әрі  сұлу,  әрі  есті,  еркекшора", 
Еңлік  –  "биік  қабақ  сұрлау  қыз",  Барлы  – 
қортықтау, аласа, нашарлау бала, Ханым – 
тантық қыз, Тоқтамыс –  "ту тіккен Тобық-
тының  қос  басшысы",  Көкенай  –  "өзі  ба-
тыр, мінезі қатты кісі "Кебек – "көзі өт-кір, 
қара  торы,  орта  бойлы,  тапалдау,  кең 
иықты, жауға батыл, жақынға әдепті жігіт". 
Кебекті  әр  оқиғаға  байланысты  әр  түрлі 
эпитеттермен  береді:  "аң  қуған  аңғал  ба-
тыр",  "сері  Кебек",  "ер  Кебек",  "батыр 
Кебек".  
Бұлардан  басқа  да  эпитеттердің  то-
лып  жатқан  тізбектерін  келтіруге  болады: 
"мұңлы  қоңыр  дауыс",  "боз  қырау  бұр-
қыраған аттың тері", "көрінгенге көз сүзген 
көрсеқызар,  әдепсіз  қыз",  "ес  білмейтін 
ескі", "кер кеткен кеселді", "аз күндік арам 
жүрес", "ыстық жас", "күрең ат"сүйген жар, 
сүйенген  жан",  боз  жорға  ат",  "нұр  жүзі", 
"нұр жүрек", "улы дене". 
Шәкәрім  өлеңдерін  әдемі  теңеу,  ұш-
қыр қанатты сөздермен ажарлап беруге ше-
бер: 
 
Қайран жастар қапыда қолға түсті, 
Елтіген бөрідей боп жеген уға... 
 
Бабаңның нұр жүрегі болды мұздай, 
Жазасыз жасқа ешкімнің жаны қызбай... 
 
Ақын  дастандарында  екіұдай  құбы-
лыс,  түсініктерді  ұштастыра,  шендестіре 
беретін  жолдар  да  кездеседі.  Осы  сөз-
дерімізді дәлелдеу үшін тағы да поэмаларға 
үңілейік: 
 

КАЗАХСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ 
 
 
Вестник КАСУ
 
28 
Ақылдың кейі іс жауы, кей іс досы, 
Бұл екі істен болмайды өмір босы... 
 
Мені де кедей емес, байға берген, 
Күйеуім өткен жазда ұрын келген... 
 
Ал  поэмалардан  алынған  төмендегі 
жолдар ұтымды параллелизмге мысал бола 
алады: 
 
Қаза келсе, малдыдан мал таймай ма, 
Ажал жетсе, батырдан жан таймай ма? 
Азар болса күйеуің жастау шығар, 
Жарлы байып, жас өсіп, қартаймай ма? 
 
Жас түзеліп, түрленіп, ер жетпей ме? 
Бойындағы балалық бір кетпей ме? 
Асыққандық емес пе мына сөзің, 
Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме? 
 
Дастандарда құбылтудың бір түрі ме-
тафоралар  да  кездеседі.  Бір  ғана  мысал: 
"жылы  жүрек  өзіне  жар  тапқандай,  тын-
шымады, тулады, жүз құбылды". 
Сондай – ақ "Еңлік - Кебектегі" мына 
бір  бейнелі  жұмбақтың  астарында  қанша-
лықты көркем образ жатқанын аңғару қиын 
емес: Қабекең сөз айтпайды жұмбақтамай: 
 
Қабекең сөз айтпайды жұмбақтамай: 
- Ей, Көбей, сұңқар қалай, тауық қалай? 
Тоқтамыс жолаушылап кетіп еді, 
Сол келгенше өтпей ме уақыт талай? 
 
Көбей мұны ұқты да қайтып кетті, 
Тобықты кеңес қылған топқа жатті. 
Қабекең екі-ақ ауыз жұмбақ айтты, 
Ол сөзінің мағынасы мынау депті: 
 
"Еңлікті алып қашқан - Кебек батыр, 
Оны айтпай-ақ біздің би біліп жатыр. 
"Тауық"  деп  қызды  айтады,  "Сұңқар"  - 
Кебек, Тоқтамысқа қаратып қой  
дейді ақыр. 
 
Мұндай  мысалдар  Шәкәрім  ақын 
поэмаларының  өн  бойынан  ұшырасып  жа-
тады. 
Шәкәрім  поэзиясындағы  фигураға 
келетін  болсақ,  ақын  сөз  тіркестерді  дағ-
дылы  синтаксистік  қалыптан  гөрі  өзгеше 
оралыммен,  айрықша  айшықпен  құрады. 
Сөйтіп,  сөздерге  ерекше  леп,  екпін,  тыныс 
беріп, жаңаша жан бітіреді. 
Шәкәрім  ақын  өлеңнің  әсерін  кү-
шейтетін  басқа  да  тәсілдермен  бірге,  оның 
қайталай  түрін  де  орынды  қолданады.  Ол 
сөзін  арнап  отырған  оқырманның  назарын 
аударып, ықыласын баурып алғысы келген 
тұстарда  сөзді  мәртебе  қайталап,  әрі  тар-
тымды,  әрі  оқығанда  бірден  есте  қала-
тындай етіп жеңіл ұйқастарға құрады. 
 
Сол соғыс – хан Абылай келген қызы, 
Қалмақтың сыбағасын берген кезі... 
 
"Шырағым, бал аштым деп мал алмаймын, 
Ол үшін саған ақыл сал алмаймын. 
Жаман айтсам, жабығып қала көрме, 
Жынның сөзін жасырып қала алмаймын... 
 
Поэмалар  тіліндегі  тағы  бір  ерек-
шелік – Шәкәрім ақынның әзірге дейін бар-
лық  қазақтың  ортақ  қазынасына  қосылып 
үлгермеген  жаңа  сөз  тіркестерін  жасаған 
ақын екендігі.  
Мәселен,  қарастырылған  поэмаларда 
жай  ермек  үшін  емес,  ұйқасқа  үйлестікті 
сақтау,  тармақтың  өлшемінен  ауытқымау 
мақсатында  өңделген,  өзгертілген  қол-
даныстар бар.  
Миыма, ақылым  жетпей  тұр  деп  екі-
нің  бірі  айта  беретін  ұғымды  ақылым  шақ 
("Сол арасын білуге ақылым шақ") түрінде, 
кешірім  өтіну,  сұрау  дегенді  –  кешу  сұрау 
("Алдыңа  кешу  сұрай  келіп  тұрмын")  деп, 
баласы  жоқ,  балаға  мұқтаж  дегенді  –  ба-
ладан кем ("Малы көп, бірақ еркек баладан 
кем") деп жаңғыртқан. 
Шын көңілден ұнату, қалтқысыз сүю 
деген  фразеологизмдерді  –  ындынымен 
ұнату  ("Ындыныңмен  ұнатсаң,  бер  қо-
лыңды") деп, жара байлауыш, жара таңғыш 
дегенді  –  таңу  ету  ("Аузына  жарасының 
таңу  етті"),  оққа  ұшты  дегенді  –  садаққа 
ұшты  ("Бабаңның  бес  баласы  садаққа 
ұшты") деген тіркес түрінде берген. 
Адамның,  не  жануарлардың  тұтас 
денесі  деген  ұғымды  ұлы  дене  ("Әйтеуір 
ұлы дене аман қалды") деген тіркес арқылы 
бейнелеген.  Келтірілген  қолданыстардан 
мағынаға келген кінәрат жоқ, оның есесіне 
естілу әуенінде жаңалық, өзгешелік бар.  
Шәкәрім  –  халық  тарихынан,  этни-
калық,  этнографиялық  деректерден  мол 
хабары  бар  ақын.  Сол  себепті  оның  поэ-

КАЗАХСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ 
 
 
Вестник КАСУ
 
29 
маларындағы  халықтық  сахналар  әрі  на-
нымды,  әрі  көркем  кестелі.  Ол  әсіресе  ха-
лық  тілінің  нәрлі  бояуларын,  мақал  –  мә-
телдерді  барынша  ұтымды  әрі  молынан 
пайдаланып отырады. 
Ақынның  қай  дастанын  қарастырсақ 
та,  оларда  халық  ойының  мәйегі  болып 
табылатын  мақал  –  мәтелдер  мен  қанатты 
сөздердің молдығы көзге түседі. 
 
"Сақтықта қорлық жүрмес" деген бар ғой, 
Сақтанбасаң артқыға сөз болысарсың"... 
 
"Пәледен машайық та қашқан" жоқ па, 
Қайтып разы болайын берген уға?"... 
 
Міне, осындай толып жатқан мақал – 
мәтелдер  ақын  жырының  кестесін  әрлен-
діріп тұрғаны анық. 
Сонымен,  "Қалқаман  –  Мамыр"  поэ-
масы арқылы Шәкәрім қазақ поэзиясын екі 
жүлгеде одан әрі дамытты. 
Біріншіден,  сан  ғасырлар  бойы  қа-
лыптасқан  ауыз  әдебиетіндегі  аңыздық, 
дастандық  баяндауды  –  тек  қана  про-
фессионал  әдебиетке  тән  құбылыс  –  көр-
кемдік  әдіс  дәрежесіне  көтерді.  Тіпті,  әң-
гіме  барысында  19  -  ғасырдағы  ұтымды 
жайттар қосып отыруында да ақынның ше-
берлігі  мен  шабытты  дарыны  астасып  жа-
тыр. 
Шәкәрім  үшін  аңыздық  негіз  -  әдеби 
–  көркем  құрал,  өзінің  түпкі  айтар  ойына 
оқырманды жетелейтін әдіс. Бұл, әрине, тек 
профессионал әдебиетке тән қасиет. 
"Қалқаман  –  Мамырда"  кездесетін 
екінші жүлге – образдылық. Осы жүлгеден 
туындайтын  бір  ғажап  көркемдік  құ-
былысты да айырып айтқан жөн.  
Шәкәрімнің  келесі  поэмасы  –  "Еңлік 
-  Кебекте"  әр  түрлі  көркемдік  әдіс  –  құ-
ралдарды  пайдаланып,  сюжет  арнасына 
басқы  құпия  сырын,  жорамалдап,  тағдыр 
идеясын мінеп, хикаяға жан бітіреді. 
Адамды  заман  билеген,  адамдар  за-
ман  әуеніне  желеу  еткен,  сөйтіп  өмірде 
жолсыздық  жасалған  тағы  бір  аянышты 
оқиғаны  "Нартайлақ  пен  Айсұлу"  дас-
танынан көреміз. 
Шәкәрім – сөзді орайымен қолдануға 
айрықша  көңіл  бөлген.  Оның  поэма-
ларында  сәтті  теңеулер,  метафоралар  мол. 
Дыбыстық  үндестіктің,  ассонанс,  аллите-
рацияның  небір  үлгісі  кездеседі.  Сонымен 
қатар қарапайым сөзді тосын қырынан қол-
дану,  бейнелі  түрде  жұмсау,  оған  астар 
бере  сөйлеу  –  Шәкәрімнің  ақындық  ше-
берлігінің салмақты қыры.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.  Негимов  С.  Шәкәрім  шеберлігі.  Шә-
кәрімтану  мәселелері.  ІІ  том.  -  Алматы: 
Раритет, 2007. - 272 б. 
2.  Шәкәрім  Құдайбердиев  шығармалары 
(өлеңдер,  дастандар,  қара  сөздер).  –  Ал-
маты: Жазушы, 1988. – 360 б. 
3.  Нұрғали  Р.  Сырлы  сөз.  -  Алматы:  Жа-
зушы, 2000. – 400 б. 
4.  Ахметов  З.  Өлең  сөздің  теориясы.  –  Ал-
маты: Ана тілі, 1973, 212 б. 
 
 
 
УДК 821.512.122 
ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНА М. ӘУЕЗОВ ДӘСТҮРІНІҢ ИГІ ӘСЕРІ 
Байзолдина Ж.С. 
 
Дәстүр мен жаңашылдық – бүкіл  дү-
ние  жүзіндегі  барлық  даму  атаулының  те-
тігі  –  философиялық  проблема.  Мұнсыз 
өсу, өрбу, өну жоқ. Дүниеде не бар, соның 
бәрі  дамып,  өзгеріп  отырады.  Ол  бұрынғы 
мен  бүгінгінің,  көне  мен  жаңаның  аралы-
ғындағы  табиғи  жалғастың  құбылыстың 
заңдылығы,  философия  тілімен  айтсақ, 
дәстүр  мен  жаңашылдық  дейтін  пробле-
маның қарастыратын заңдылығы. 
Жаңа  әдебиет  ол  заңды  түрде  ха-
лықтың бұрынғы ғасырлар бойы өзінше құ-
ралып,  дамып  қалыптасқан  рухани  өмірі 
мен сөз өнерінің «жаны мен тәнінен» пайда 
болды.  Ол  жаңа  дүниеге  әлгі  сөз  өнерінің 
небір  асыл  нәрі  мен  нұрын  бойына  сіңіре, 
дамыта  келді,  қабылдай  игере  келді.  Ха-
лықтың  ежелгі  өмір  жолында,  тырбанған 
тіршілігінде,  шытырман  тағдыр  талқы-
сында тірнектеп жинаған рухани қазынасы 

жүктеу/скачать 2,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: