Рахымбаев А. Б., Сабатаева Б. О

Рахымбаев А.Б., Сабатаева Б.О.,   
Бельгибаев А.Қ. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Оқу құралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы 
2006 
 
1

ББК 65.290-2я7 
М 45 
Авторлық ұжым: 
 
экономика ғылымының кандидаты, доценті – А.Б. Рахымбаев, 
экономика ғылымының кандидаты 
ассоциацияландырылған профессорі – Б.О. Сабатаева. 
 
 
М   45 «Менеджмент». – «Нұр-пресс», Алматы: 2006. – 164 бет. 
 
ISBN 9965-620-57-9 
 
«Менеджмент»  оқу  құралында  дəріс  мəліметтері,  жаттығу 
сабақтарының  сұрақтары,  семинарлық  сабақтарын  жүргізу  үшін 
қисынын жəне тəжрибелі есептердің мысалдары келтірілген. 
Оқу  құралында  қазіргі  уақыттағы  менеджмент  принциптері  мен 
əдістемелеріне кеңінен түсінік берілген. 
Оқу  құралы  оқытушылар  мен  студенттерге  аспиранттарға, 
кəсіпкерлерге жəне экономистерге арналған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
ББК 65.290-2я7 
 
М 
06
00(05)
0605010201
−
 
                                             
 
 
                                                                           © Авторлық ұжым, 2006. 
ISBN 9965-620-67-9    
                              © «Нұр-пресс», 2006. 
 
2

Кіріспе 
 
Осы  оқу  құралын  құрудың  мақсаты  Қазақстан  Республикасының 
мемлекеттік  индустриалды-инновациялық  бағдарламасын  жүзеге 
асыру  бойынша,  біздің  еліміздің  дүниежүзілік  сауда  ұйымына  кіруі, 
қазіргі кездегі басқару жүйесін өзгертуі қажет, отандық жəне шетелдік 
тəжірибеге  негізделе  отырып  халықаралық  талаптарға  сəйкес  жоғары 
нəтижелі жəне сапалы деңгейде реформалау. 
Бұл 
оқулықта 
өндірісті 
жəне 
қызметкерлерді 
басқару 
қағидаттарының, 
нысандарының, 
əдістерінің 
тəсілдері 
мен 
құралдарының  жиынтығы,  онда  басқару  ғылымының  соңғы 
жетістіктерін қолданылады – ол дегеніміз менеджмент. 
Менеджменттің инновациялық қызметі келешек кезеңде өндірістік-
экономикалық  жоспарды  өндіруі  үшін  бағытталу  керек,  жəне  сыртқы 
бəсекелес  ортада  кəсіпорынның  экономикалық  қатынасын  жəне 
келешектегі қауіпсіздікті басқаруы қажет. 
Елімізде  экономикалық  реформа  жүргізілуімен  қатар  жоғарғы 
мектептің  бағдарламаларына,  оқу  жоспарларына  күрделі  жаңалықтар 
енуде. 
Барлық 
мамандықта 
даярланатын 
экономистерге 
«Менеджмент»  пəні  оқытыла  бастауы  да  сондай  жаңалықтың  бірі. 
«Менеджмент  пəні  экономикалық  оқу  орындарында  оқытылатын 
негізгі теориялық  базалық курстың бірі болып есептеледі.  
Бұл  оқулықта  келесі  тақырыптардың  мазмұны  қарастырылған: 
жалпы менеджмент негізгі, жүйе ретіндегі ұйым құрылымы, менеджер 
тиімді  басқару  ұйымдастырушысы,  кəсіпорынның  қызметкерлерін 
басқару  жəне  кадрлардың  саясатын  қалыптастыруы,  ұйымдағы 
байланыстың  мəні  жəне  мағынасы,  басқару  шешімін  қабылдау 
теориясы,  студенттердің  өзіндік  жұмысының  тақырыптары  мен 
тапсырмалары. 
Оқулықты  дайындаған  кезде  авторлар  оқу  жоспарын  жəне  пəннің 
типтік  бағдарламасын  басшылыққа  алды.  Көптеген  əдебиеттер 
пайдаланылады.  Шет  мемлекеттерде,  Ресейде  менеджмент  пəнінен 
жазылған  оқулықтардың  ұйымды  əдістемелері,  менеджмент  пəнін 
оқыту  барысында  жинақталған  тəжірибелердің  нəтижесі  де  көмек 
болды. 
Оқу  құралының  мақсаты  білім  беру,  кредиттік  жүйесінде  өз 
бетінше  жұмыс  істеудің  көлемін  көбейту  болып  табылады.  Сонымен 
қатар  экономикалық  мамандық  студенттерінің  қазіргі  менеджмент 
саласындағы ғылымды оның əдістемелік негіздерін, ұйымдық басқару 
жүйесінің  формасын,  мотивацияны,  процестерді  реттеу  жəне 
 
3

функцияны  бақылауды  меңгеруі  қажет,  фирмалардағы  еңбек 
орындаушы кəсіпорын персоналына əсер етуі кезінде. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4

ҚЫСҚАША ТАҚЫРЫПТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ 
 
Нарық  шаруашылығының  негізгі  элементі  менеджмент  болып 
табылады.  Менеджмент – ғылым  ретінде  ұйымды  басқарудың 
нəтижелі  əдісін  оңдеу  болғандықтан,  көбінесе  алға  басқан 
экономикалық жүйені толығымен анықтайды. 
Менеджменттің  басты  мақсаты – өндірістің  жоғары  тиімділігіне 
қол  жеткізу,  кəсіпорынның,  фирманың,  компанияның  ресурстарын 
ұтымды пайдалану, кəсіпорынның, фирманың басшылығы, басқарушы 
орган. 
Қазіргі 
заманғы 
менеджмент 
əртүрлі 
бағыттар 
түрімен 
стратегиялық  əрекет  жасайды,  бір  қарағанда  олар  бір-бірімен 
байланыссыз  болып  көрінеді.  Тек  қана  менеджментте  үш  бағыт 
бірігеді  олар:  технология  жəне  өндіріс  ұйымы;  адам  қарым 
қатынастарын зерттеу психологиясы. 
Сондықтан  бұндай  менеджменттің  ерекшелігі  басқару  бойынша 
мамандық  дайындап  жатқандарға,  экономикалық  мамандықты 
дайындауға  өте  маңызды.  Қазіргі  заманғы  басқарушы  осы  тəртіпті 
меңгеру  үшін,  ол  осы  бағыттарды  жақсы  білу  керек.  Осы  себептен 
«менеджмент» пəні бойынша қосымша оқулықтардың маңызы артады, 
олар  əртүрлі  ұйымдарды,  қазіргі  заманғы  басқарумен  басқаруды 
үйретеді. 
Бұл  оқулықтар  экономикалық  басқарулардағы  барлық  өзгерістерді 
қамтып отырады. Бұл көмек оқулықтары дəріс, семинар жəне жаттығу 
сабақтарының  қалай  өткізу керек  жөнінде  жəне  студенттердің өзіндік 
жұмысында мына тақырыптарды дұрыс орындауды талап етеді: 
– Жалпы менеджменттің негізі; 
– Ұйымның жүйе ретіндегі құрылымы; 
– Менеджер – тиімді басқарудың ұйымдастырушысы жəне олардың 
сапасы; 
– Қызметкерлерді басқару жəне кадрлық саясатын қалыптастыру; 
– Ұйымдағы байланыстың мəні мен маңызы; 
– Басқару шешімдерін қабылдау теориясы. 
Бұларға  тек  қана  экономикалық  категориялар  ғана  қаралмайды, 
сонымен  қатар  жалпы  ғылыми  əдісі  жəне  басқару  шешімін  қабылдау 
əдісі қарастырылады. 
Ұсынылған 
материалды 
оқу 
менеджер-студенттерге, 
маркетологтарға  жəне  де  басқа  экономикалық  мамандықтарға 
жаттығулық  көмек  береді.  Олар  Ұйымды  нарық  қатынастарының 
қарқынды даму шартында басқару бойынша құрама білім алады.  Оқу 
құрамында  теоретикалық  аспектілер,  менеджментті  функционалдау 
 
5

бастамасы  жəне  олардың  қазіргі  заманғы  өзгешелік  сыртқы  ортаның 
əсері  ұйымды  функцияналдауға  жəне  нəтижелі  шешім  қабылдау 
туралы  айтылады.  Бұл  оқулық  ерекшелігін  қарастыра  отырып,  біздің 
ойымызша  экономика  мамандығының  студенттерін  ғана  емес, 
сонымен қатар басқа мамандық студенттерін қызықтыруы мүмкін. 
 
1 Бөлім. Жалпы менеджмент негіздері 
 
Менеджмент 
ұғымы 
жүйе 
ретінде 
ұйымды 
нəтижелі 
функционалдау 
бойынша 
дұрыс 
басқарушылық 
шешім. 
Менеджменттің  негізгі  даму  этаптары.  Менеджменттің  негізгі 
функциялары.  Жоспарлау.  Ұйымдастыру.  Мотивация.  Бақылау. 
Басқаруда айтылған функцияларды өзара байланысы мен қолданылуы 
ерекшелінеді. 
 
2 Бөлім. Жүйе ретіндегі ұйым құрылымы 
 
Ұйым  тұтыну  жағдайын  жасауға  бағытталған  адам  элементін 
жинақтауға,  материал-техникалық  жəне  ақша  ресурстарын  бірлік 
еңбек процесіне біріктіру. Қызметкерді басқару масштабын анықтау. 
 
3. Бөлім. Менеджер – тиімді басқарудың ұйымдастырушысы 
жəне оның сапасы 
 
Менеджер қызметінің жалдамалы басқарушы ретінде көрінуі оның 
фукциялары.  Кəсіпорынды  жүзеге  асырғанда  тез  шешім  қабылдау. 
Менеджердің  базалық  сапасын  қалыптастыру.  Менеджердің  жеке 
стилін  құру.  Менеджменттің  мінезін  анықтаудағы  кəзіргі  заманғы 
концепция моделі. 
 
4 Бөлім. Кəсіпорынның қызметкерлерін басқару жəне кадр 
саясатын қалыптастыру 
 
Ұжымды  басқару  жүйесі:  ұйымдастыру,  қызметкерлерді  таңдау, 
сөйлесулер келісім шарттарға қол қою. 
Процесс:  оқу;  мамандықты  көтеру;  дайындау;  аттестациялау; 
келіспеушіліктердің  алдын  алу  жəне  оларды  шешу,  ауыстыру  жəне 
жұмыстан  шығару;  тиімділігі:  берілген  уақыт  ішінде  тапсырманың 
орындалуы жəне оның сапасы. 
 
 
 
6

5 Бөлім.  Ұйымдағы байланыстың мəні мен маңызы 
 
Байланыс – ұйымдағы бөлімдерді бір-бірімен біріктіреді. Ұйым мен 
орта арасындағы ақпаратпен алмасудағы байланыстың орны. Байланыс 
жобаның  құрылуы.  Байланыс  процесстің  мəні  мен  көрсеткіші. 
Байланыс  мəнінің  жіктелуі.  Ұйымдағы  байланысты  толық  жетілдіру 
жолдары. 
 
6 Бөлім. Басқару шешімдерін қабылдау теориясы 
 
Басқару шешім ұғымы. Мүмкін болатын альтернативтердің ішінен 
оның  бір  дұрыс  іс-əрекетті  таңдау.  Басқару  шешім  түрлері. 
Сезімталдық.  Рационалдық.  Шешім  қабылдау  алгоритмнің  құрылуы. 
Шешім  қабылдауға  əсер  ететін  факторлар.  Басқарушының  шешім 
қабылдау моделі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7

МЕНЕДЖМЕНТТІҢ (НЕГІЗГІ) ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 
 
1.1.
 
Менеджмент түсінігі 
 
Нарық  жағдайында  жеке  жəне  мемлекеттік  кəсіпорындағы 
экономикалық қызметтегі адамдардың мақсаты бізге белгілі, ол табыс. 
Жəне  сонымен  қатар  маңызды  болып  сол  табысты  дұрыс  пайдалану 
болып  табылады.  Жаңа  басқару  жүйесі  бірінші  болып    батыста,  ең 
бірінші  АҚШ-та  менеджмент  атауын  алып  дүниежүзілік  саясатта 
кеңінен қолданыла бастады. 
Менеджмент  таза  прогматикалық  түсінікте  ол – алға  қойған 
мақсатқа  жету  үшін  еңбекті,  интелекті,  басқа  адамдардың  іс  əрекетін 
пайдалану. 
Менеджмент – қызметтің, ол əртүрлі жағдайда кəсіпорынды дұрыс 
басқару,  ол  америкалықтардың  айтуынша  ұйым  деген  мағынаға  алып 
келеді.  Сонымен  қатар  менеджмент  бұл  функцияны  орындау  үшін 
білімді қажет етеді. 
Менеджменттің көрнекті теоретигі М.П. Фоллет «...өнерді адамдар 
арқылы  алуға  болатынын  анықтады».  Оның  менеджментке  деген 
көзқарасы  мына  принциптен  туған,  адамға  жүрген  ортасы  əсер  етеді, 
бұны  менеджер  білуі  қажет.  В.В.  Леонтьев  «менеджмент – ол 
фирманы,  компанияны  басқару  үшін  керекті  əдістер,  принциптер, 
қаражаттар  іс  əрекеттердің  жиынтығы»  деп  есептейді.  Осы 
айтылғандарда  менеджмент  ұжымды  басқаруды  қарастырады.  Біз 
менеджменттің  адамдарды  басқару  екенін  жақсы  білеміз.  В  Хойер: 
«менеджмент – ол  жекеменшік  кəсіпорынды  арнайы  басқару»  деп 
жазады. Бұған мысал ретінде əртүрлі ұжымдар, басшылықтар, əртүрлі 
клубтар жəне кəсіпорындарды алуға болады. Қандай ұжым болмаса да 
өзінің жеке менеджменті болу керек. Менеджментті əртүрлі əдістердің 
жиынтығы  деп  қарастыруға  болады.  Осылар  арқылы  ұйымның 
мақсаты анықталып, орындалады. 
Батыс  экономикада  менеджмент  нақты  шарт  пен  мақсат  арқылы 
орындалады. 
Менеджмент – əр  адам  ортасына  тең  көтерілу.  Еңбекті  бөлу, 
кəсіпорынның  əртүрлі  сферасын  құру  барлық  ұйымда  қажет.  Əртүрлі 
тарихи  шарттарда  ол  əртүрлі  болады,  жəне  дифференциалдығымен 
ерекшеленеді. Əрине басқарусыз, тəртіпсіз, ұйымшылдықсыз, ортаның 
бір-біріне деген қатынассыз, еш қандай ұйым болмайды. 
 
 
 
 
8

1.2. Менеджменттің дамуының эволюциясы 
 
Дүниежүзілік  басқару  эволюциясы,  біздің  заманымыздан  қазіргі 
күнге  дейін  ұйымды  басқаруда  жаңадан  əдістер  пайда  болды.  М.Х. 
Месхон,  М.  Альберт  жəне  Ф.  Хедоури  қазіргі  заман  мен  бұрынғы 
ұйымды салыстырды. 
1 кесте 
Ескі жəне қазіргі замандағы ұйым 
 
Ескі ұйым 
Қазіргі заман ұйымы 
Үлкен ұйымдардың аздығы, алып 
ұйымдардың жоқтығы 
Комерциялық жəне комерциялық емес 
ұйымдардың сонымен бірге үлкен ұйымдармен 
төтенше қуатты ұйымдардың көптігі 
Салыстырмалы, көп емес 
басқарушылар орта буындағы 
басқарушылардың жаттығуының 
аздығы 
Басқарушылардың көптігі, орта буындағы 
басқарушылардың көптігі 
Басқарушылық жұмыс көбіне, 
басқармайтын қызметтен 
бөлінбеген 
Басқарушы топтың анық келбеті, басқару 
жұмысы басқармайтын қызметтен анық 
өндіріледі жəне бөлінеді 
Басқару қызметін туғаннан, əлде 
күшіне байланысты алады 
Басқару қызметін білімі, заңды 
ұстамдылығымен алады 
 
Ұйымға пайдалы шешім 
қабылдайтын адамдардың аздығы 
Ұйымға пайдалы шешім қабылдайтын адамның 
көптігі 
Бұйрық пен сезімталдыққа сүйену 
Ұжымдық жұмысқа жəне рационалдыққа 
сүйену 
 
 
Басқару  ойының  өркендеуін  төрт  мектепке  бөлді,  олар:  басқару 
ғылым  мектебі,  административтік  мектеп,  адам  қарым-қатынасы 
мектебі  жəне  ғылым  менеджменті  мектебі.  Осы  мектептердің 
əрқайсысының  менеджментіне  деген  қатынасы  анықталды.  Ғылым 
менеджмент  мектебінің  пайда  болуын  американдық  инженердің  Ф.В. 
Тейлордың  атымен  байланыстырды.  Оның  ұстамдары  төрт  нұсқаға 
алып келеді. 
1. Ғылымның негізін жасау, ол бұрынғы салт-дəстүрді, қалыптасқан 
жұмыс  əдістері  əр  бір  элементті  ғылыми  зерттеу.  Басқаруда  дəлдік 
керек, құрылыстағы секілді. 
2. Қызметкерлерді ғылымдық белгісіне байланысты таңдау, оларды 
дайындау жəне жүйелік оқыту. 
3. Əкімшілік пен жұмысшылар арасында жұмыста ғылыми жүйені 
ұйымда пайдалану мақсатында  бірігуі. 
 
9

4.  Еңбек  жəне  жауапкершіліктің  əкімшілік  пен  жұмысшылар 
арасындағы теңдестік. 
Ф.В. Тейлордың шоғырлау концепциясы жəне ғылыми менеджмент 
мектебінде «А. Эмерсонның 12 өнімділіктің шарты» дегеннен алды: 
–  анықталған  мақсатқа  əртүрлі  басқарушылықтың  деңгейінде 
басқарушы мен бағынушының жұмылдырылуы; 
–  болашақ  мақсатты  есептегенде  əрбір  процесті  талдауда  жақсы 
ойлау арқылы болады; 
–  жақсы  кеңес,  арнайы  білімнің  қажеттігі,  өнеркəсіп  пен 
басқарушылар арасындағы əр сұраққа дұрыс кеңес; 
–  тəртіп – ұжымның  барлық  мүшелерінің  ережелер  мен  тəртіпке 
бағынуы; 
– қызметшілерге əділетті қарым-қатынас; 
–  тез,  сенімді,  толық  жəне  үздіксіз  есеп  керекті  ақпараттармен 
қамтамасыз ету. 
– тез жəне ұтымды ұжымды басқару; 
–  ереже  жəне  күнтізбе,  ұйымның,  жетіспешілігін  тез  өлшеу,  жəне 
шығындарды тез өлшеу, жəне шығындарды азайту; 
–  шарттың  дұрысталуы  өндірістің  жақсы  нəтиже  алып  келуін 
қамтамасыз етеді; 
–  операцияның  дұрысталуы,  уақыттың  белгіленун,  операцияның 
орындалуын ұсынады; 
– жазба стандарттық құрылымдар, барлық ережелердің дұрысталуы 
жəне жұмыстың орындалуы; 
– өнімділігін марапаттау, əр қызметкердің еңбегін бағалау; 
20 жылдары əкімшілік мектептің пайда  болғаннан кейін мамандар 
ұйымда  басқарушылықты  толығымен  пайдалануды  ұсынды.  Бұл 
мектеп  француздық  менеджмент  мектебін  қолдаушы  А.  Файолем 
байланысты.  Ол  əкімшілік  басқарушылық  принципін  жасады,  жəне 
оның ойынша ол əр ұйымға қажет деп санады. 
1. Жұмыстың бөлінуі. Еңбекті арнайы бағыттау ұйымның табысты 
болуына қажет. 
2. Билік. Бұйрық еткен кезде, жауапкершілікпен қарау керек. 
3.  Тəртіп.  Тыңдау  жəне  сыйлау  ұйымның  тыныш  жұмыс  істеуіне 
көмектеседі. 
4. Бірбасшылық. Əр жұмысшы бұйрықты бір бір адамнан ғана алуы 
керек. 
5.  Бағыт  бірлігі.  Ұйымдағы  əр  қызметкердің  күші  бір  бағытқа 
бағытталуы қажет. 
 
10

6.  Индивидуалды  көзқарастың  ортақ  көзқарасқа  бағынуы  жеке 
көзқараспен  ортақ    көзқарастың  бір  жерден  шықпауы,  ұйымды 
қиыншылыққа алып келеді. 
7.  Марапаттау.  Жұмысшылар  таза  еңбегі  үшін  өзінің  қосқан  үлесі 
үшін сыйлық алып отыруы қажет. 
8. 
Орталықтандыру. 
Орталықтандырылған 
мен 
орталықтандырылмаған  арасындағы  пропорцияның  сұрағы  болып 
келеді. Əр ұйымда екеуінің арасында теңдестік болуы керк. 
9. Иерерхиялық мақсат. Қоластындағылар уақытта мақсатты ұстап 
тұруы керек, үлкен басқарушыдан басқа ақпарат келіп түспегенше. 
10.  Тəртіп. Материалдық   бағалау  жəне  адамдар  əрқайсысы 
өзінің сай орнында болуы керек. 
11.  Əділеттілік.  Əділеттілік  адамгершіліктің  жəне  заңдылықтың 
нəтижесі, ол қызметкерлердің беріліп жұмыс істеуі не алып келеді. 
12.  Қызметкердің  жұмыстағы  тұрақтылығы.  Адамдарға  өзінің 
жұмысын жақсы біліп алу үшін уақыт берілуі қажет. 
13.  Сезімталдық.  Жақсы  бір  нəтиженің  бірі,  ол  қызметкердің 
жоспарды өзі құрып, өзі орындауы. 
14.  Ерекшеленген  рух.  Қызметкерлердің  бірігіп  жұмыс  істеуі 
ұйымның табыстылығына алып келеді. 
Ғылым  менеджмент  мектебіне,  адам  қарым  қатынас  мектебінің 
қарсы келуі. Ол адамға деген «жаны бар организмге» сияқты қарау.  
Бұл  мектепті  жоқтаушылар  кəсіпорынның  табысты  болуына 
басқарушы – менеджердің  қасиеттеріне  байланысты  деп  ойлайды. 
Əкімшілік  пен  жұмысшылар  арасындағы  теңдестік  ұжымды  жақсы 
қарым-қатынас тудырады. 
Келесі  адам  қарым-қатынасы  мектебі  психологияның  басқару 
қызметінің  бір  бөлігіне  айналғаннан  кейін  пайда  болды.  Бұл  басқару 
басқа  мектептердің  адам  психологиясын  түсінбейді  деп  санап,  оның 
мектептің  əкімі  Э.  Мэйо,  еңбек  өнімді  болу  үшін  жұмысшылардың 
көңіл-күйі  көтеріңкі  болу  керек  деп  ойлады.  Оның  жүйесі  мына 
жайларға алып келеді, психологиялық жағынан келу: 
– жұмысшыларды бір-бірін ұнатулары арқылы алу; 
– жұмысшыға дұрыс көзқараспен қарау, яғни сыйластықпен; 
– жұмысшыларды рационалдыққа ынталандыру; 
–  жұмысшыларды  проблеманы  шешуге  қатыстыру,  шешім 
қабылдауды олардың ойымен санасу; 
–  жұмысшыларды  мақтап  отыру,  олардың  мақсаттарын  ұйымның 
мақсаттарымен бірдей деп сендіру; 
– жұмысшыға деген қызығушылықты көрсету. 
 
 
11

1.3. Менеджменттің негізгі функциялары 
 
Менеджмент  жүйесі  функцияда  басқару  қызметін  жіктеуін 
қарастырады.  
Анық жіктелген функция басқаруы ғылыми жəне жаттығулық негіз 
ұйымды құруды, ұйымның құрылуы мен басқарылуын қарастырады. 
Менеджментте  еңбектің  бөлінуінің  əсер  ету – жеке  функцияның 
өндіріспен басқарылуы. 
Менеджмент  функциясынан  басқару  қызметін  атқарады,  сол 
арқылы ұйымның ішкі жүйесінен сыртқы ортаның жүйесі құрылады. 
А. Файоль менеджмент төрт функцияның жиынтығы деп анықтады: 
жоспарлау,  ұйымдастыру,  басқару  жəне  бақылау.  К.  Киллен 
менеджмент  функциясының  ұғымын    ұлғайтты,  ол  былай  түсіндіруі 
«...ұйымның  жоспарлау  процесі,  басқару,  мотивация  жəне  жұмысты 
бақылау  жəне  ұйым  жұмысшыларын  бақылау,  осылар  арқылы  ұйым 
жақсы нəтижеге жетеді». 
Менеджмент  функциясының  маңызды  бөлігі  болып  жоспарлау 
саналады. 
Жоспарлау.  Менеджмент  функциясы  сияқты  мақсатты  анықтау 
жəне бағдарламаның өнімді болу үшін болжау, тактикалық жоспарлау 
Л.Д.  Залевский  жоспарлауды  басқарушылық  шешімді  өндіру,  бұл 
процесс  барлық  нұсқалар  бағаланады  жəне  қортындылайды,  ішінен 
жақсы əсер ететінін таңдап дұрыс шешім анықталады. 
К. Киллен «Жоспарлау – ол не, кіммен, қалай деген сұраққа жауап 
беруге дайындық» деп санайды. 
Жоспарлау мақсатты анықтау жəне оның орындалуының жолдарын 
қарастыру. 
Жоспарлау ұйымның əртүрлі деңгейін қамтып ұзақ мерзімді болып 
бөлінеді. 
Ұзақмерзімді  жоспарлауда (15-20 ж)  фирманың  мақсаты  мен 
стратегиясы анықталады. Ал ортамерзімді жоспарлау (5 жылға дейін) 
қай жол арқылы мақсатқа жетуге болатынын шешу. Бұл жоспарларда 
ортақ  кадрлық  саясат,  ортақ  өндірістік  стратегияны,  ортақ  қаржылық 
саясат, ортақ маркетингілік саясат анықталады. 
Қысқамерзімді  жəне  ағымдағы  жоспарлау (1 жылға)  ширек,  айға 
байланысты  бірнеше  формаға  ие.  Оның  бірі  ортақ  мерзімді 
жоспарлауды  нақтылап  жəне  қысқарту.  Сонымен  қатар  бір  жылға 
өндірістік  жоспар,  қаржылық  жоспар  маркетинг  бойынша  жоспар 
құрылады.  Ағымдағы  жоспарлаудың  үшінші  формасы  саясатты 
формалдау,  механизмді  бақылау,  болашақта  болатын  жағдайларға 
 
12

байланысты  алдын  ала  компанияның  жағдайын  дұрыс  анықтап  алу 
керек. 
Ағымдағы  жоспарлаудың  үшінші  формасы  ол  бюджеттік 
жоспарлау.  Бюджет  қаржылық  жоспарды  көрсетеді.  Əр  кезде 
бюджеттің əр түрі қолданылады: 
– кіріс пен шығындар сметасы; 
– уақыт жоғалту мен материалдар сметасы; 
– капиталды шығындардың сметасы; 
2
 
күрделі бюджет; 
2
 
баланстық смета. 
Бюджет ұйымның əртүрлі жақтарын зерттейді 
Ағымдағы  жоспардың  түрлері  А.А.  Радугинның  кестесінен  көруге 
болады. 
2 кесте 
Ағымды жоспардың үш түрі 
 
Жоспар түрі 
Жоспар жүйесіндегі 
мəні 
Жоспарды оңдау 
Формасы 
 
Функционалдық 
жоспар 
Корпорацияға 
стратегиялық жоспарды 
енгізудегі көмек 
Негізгі қысқамерзімді мақсат 
Əртүрлі функционалдық 
сферадан пайда болған этапта 
мəселені шешуге тактикалық 
жағынан келу 
Бірақ уақыттық 
жоспар 
(бағдарламалық 
жəне жобалық) 
Іс əрекеттің пайда болуына
байланысты бұйрық 
ұстайды, біржолдық қана 
Бағдарлама, жоба 
Тұрақты жоспарлар 
Қайталанатын операция 
мен процесс бойынша 
шешім тұрақтанады 
 
Ереже мен құрылым нормативтік 
жоспар 
 
Кестеде  А.А.  Радугин  бойынша  əртүрлі  сферадағы  функционалды 
жоспардың жасалуы көрсетілген. 
Тұрақты жоспарға келетін болсақ, ұйымда жай принциптерді ұстау 
үшін ортақ нəтижелі нұсқауды ұлғайту. 
Тұрақты  жоспарлар  корпорациядағы  стратегиямен  байланысты 
емес жəне ол күнделікті процессті басқаруға негізделген. 
Бұндай жоспардың 3 түрі бар: саясат процедура жəне ереже. 
 
 
 
 
13

3 кесте