Салауатты  сөзінің негізгі мағынасы – парасатты, байыпты, ақылды, ойлы, білімді, зерделі жeне  сабырлы деген ұғымды білдіреді

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
230 
сүру  салты  -  шаруашылық  күнделікті  үй  тұрмысы,  материалдық  ж`не  рухани  формаларын  қанағат-
тандыру үшін қоғамдық ұйымдарда өзін-өзі ұстай білу, қоғамдық т`ртіппен санасу, артық сөз айтпау, 
орынсыз  саясатпен  айналыспау,  кез-келген  адамдарды  жамандамау,  біреуді  біреуге  шағыстырмау, 
өзін  ақылды  деп  есептеп,  басқаларды  ақымақ  ретінде  көру,  ата-анамен  баланың  т`рбиелі  қарым-
қатынасы,  тазалық  гигиенасын  сақтау,  ұтымды  тамақтану,  зиянды  `деттерден  аулақ  болу,  спортпен 
шұғылдану тағы басқалар жатады. 
dр  адам  өзіне  т`н  қалыптасқан  өмір  салтымен  тіршілік  етеді.  Ол  ұрпақтан-ұрпаққа  ген  арқылы 
беріліп отыруы мүмкін. Осыған байланысты салауатты өмір сүру салты 3 категорияға бөлінеді: 
1. Салауатты өмір сүру деңгейі; 
2. Салауатты өмір сүрудің сапасы; 
3. Салауатты өмір сүрудің стилі. 
Салауатты  өмір  сүру  деңгейі  -  экономикалық  категория.  Адамның  материалдық  ж`не  мораль-
дық-рухани қажеттілігін толығымен қамтамасыз ету. 
Салауатты өмір сүру сапасы - `леуметтік категория - үй-іші қызмет істейтін орындар (оқу орын-
дар,  мектептер)    неше  түрлі  адам  денсаулығын  қамтамасыз  ететін  комфортты  мебельдер  мен  лабо-
роториялық жабдықтармен  қамтамасыз етілуі. 
Салауатты  өмір  сүру  стилі  -  `леуметтік  психологиялық  категория  -  адамның  қоғамдық  орын-
дарда өзін -өзі ұстап ж`не көрсете білу .  
Салауатты  өмір  сүру  деңгейі  мен  салауатты  өмір  сүру  сапасы  эквопотенциалды  болып  келеді. 
Сондықтан  да  адам  денсаулығының  жақсы  ж`не  жаман  болуы  салауатты  өмір  сүру  стиліне  байла-
нысты.  Ал  салауатты  өмір  сүру  стилі  тарихи  ж`не  ұлттық  дағды  -  д`стүрлер  арқылы  қалыптасады. 
Адам  үшін  денсаулықты  сақтау,  д`мді  тамақтану,  `рекет  жасау  –  ол  негізгі  мақсат.  Өмірде  адам 
алдында  тұрған  мақсаттар  көп,  ал  оны  орындау  үшін  уақыт  жок,  күш-куатын  жетпейтін  сияқты 
көрінеді. Уақытты тиімді пайдалану адамның өз қолында екенін ұмытпауымыз қажет.   
dдетте  адам  денсаулығы  жөнінде  сөз  қозғағанда,  ол  адам  ағзасының  жай-күйін  бақылап,  оның 
саулығын сақтауды ж`не оны нығайтуына жағдай жасайтын, ауруды сауықтыратын, ауру түрлерінің 
алдын алуды өз міндеті ретінде д`рігерлердің зерттеу нысаны деген түсінік туады. Бірақ валеолог - 
ғалымдар «салауаттануды адам денсаулығы ж`не салауатты өмір жөніндегі ғылым» деп атап көрсете 
отырып,  бұл  медициналық  емес,  педагогикалық  ғылым  деп  тұжырымдады.  Солардың  бірі  - 
Л.Г.Татарникова өз зерттеуінде салауаттануды салауатты өмір сүру салтына деген алдын-ала сананы 
қалыптастыруға,  `рбір  тұлғаның  денсаулығын  ж`не  оның  құндылықты  көзқарасын  дамытатын, 
тұрақты  мінез-құлқын  қалыптастыратын    негізгі  `леуметтік  институт  -  отбасының  беделін  қалпына 
келтіруге  жетелейтін  педагогикалық  гуманистік  білімнің  маңызды  бөлшектерінің    бірі  тұрғысынан 
қарастырды. В.П.Петленко салауаттануды адамның өз денсаулығын нығайтудағы өзіндік күш жігері 
мен жеке даралығының дамуына мүмкіндік жасайтын ғылым деп есептеді[4].  
Отандық ғалым Т.Қ. Мұстафина «салауаттану – денсаулықты басқару ғылымы»-деген ой айтады. 
Ал  А.С.  Иманғалиевтің  пікірінше  «салауатты  өмір  салты»  адам  организмінің  резервтік  мүмкін-
шіліктерін  жетілдіретін  күнделікті  тіршілігінің  типтік  формалары  мен  т`сілдері,  `леуметтік  ж`не 
к`сіби  қызметтерін  саяси,  экономикалық,  `леуметтік-психологиялық  жағдайлардан  т`уелсіз  орын-
дауды  қамтамасыз  ету  –  десе,  ал  Ж.З.  Торыбаева  мектеп  оқушысының  салауатты  өмір  салты,  жан 
жақты дамуы `леуметтік т`жірибені меңгеру іс-`рекетімен сипатталады. Дене, ой-санасы, `леуметтік, 
тұлғалық,  эмоционалдылық,  рухани  дамуы,  оның  микро  ортасы:мектеп,  жанұя  ж`не  қоршаған  орта 
арқылы болады. Сонымен, денсаулық өмір салтымен байланысты. Салауатты өмір салты - еңбек ету 
ж`не демалыс режимдері, тамақтану жүйесі, даму мен шынығу жаттығулары, өз-өзіне ж`не өзгелерге 
қарым-қатынастық,  тұрмыстық,  өмірлік  мақсаттылықтар.  Яғни  салауатты  өмір  салты  өте  күрделі 
ж`не жан-жақты ұғым. Оған тек қана медициналық, биологиялық ж`не психологиялық компоненттер 
ғана  кіріп  қоймай  сонымен  қатар  `леуметтік,  экономикалық,  экологиялық  құрылымдар  да  кіреді.  
Денсаулық- физикалық, рухани ж`не `леуметтік болып бөлінеді:    
- 
 Физикалық саулық дегеніміз -  адам  организімінде  функциялардың  өздігінен  реттелуі,  функция-
лық  үрдістердің  келісімді  өтуі,  сыртқы  орта  `серлеріне  бейімделу  қасиеттерінің  жоғарғы  д`режелі 
жағдайда болуы. 
- 
 Психикалық саулық дегеніміз - ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу «адам өмірінің мақса-
ты» болуын болжайды. 
- 
 nлеуметтік  саулық  дегеніміз  -  адамның  `леуметтік  белсенділігінің,  яғни  жеке  адамның  айна-
ладағы өмірмен біте қайнау д`режесі[5]. dрбір адам өмір салтын өзі құру керек ж`не оны өзі басқара 
білуі керек.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
231 
Өмір  салты  дегеніміз  -  `рбір  жеке  адамнан  бастап,  бүкіл  қоғамның  қалай  еңбек  етіп,  қалай 
тұрмыс  құрып,  бос  уақытынын  тиімді  ұйымдастыру  ол  өмір  тіршілігі.  Яғни,  адамның  өмір  салты 
қандай болса, денсаулығы да соған с`йкес болады. Сонымен, еліміздің кез келген азаматы салауатты 
өмір  сүру  үшін  парасатты,  зерделі  ж`не  білімді  болуы  керек.  Өзінің  өміріне  немқұрайлы  қарамай, 
салауатты өмір сүруге дағдылануы қажет.  
  
1 «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан eрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» 
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 сeуірдегі N 310. 
2  Возвышаева  И.В.  Охрана  здоровья  детей  и  подростков  в  Российской  Федерации.  Законодательные  и 
нормативные аспекты / И.В. Возвышаева // Школа здоровья. – 2001. – №1. - С.48 - 59. 
3 Марков В.В. Основы здорового образа жизни и профилактика болезней: учебное пособие для студентов 
высших педагогических учебных заведений / В.В. Маркова. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 320 с. 
4 М. Салауатты өмір салты – денсаулық кепілі. //Биология жeне салауаттылық негізі, №3-2005. 
5 Мустафина Т.К. Основы валеологии. А., 1999, -116 с. 
 
 
Резюме 
С.Г.Тажибаева – кандидат педагогических наук,им. Абая КазиПУ 
У.Б.Толешова – к.п.н., доцент ulmekehtoleshova.@mail.ru 
В данной статье анализируя научные труды ученых исследующих проблемы долголетие человека 
с точки психологией и физиологией дан личное мнение автора. А также описываются понятия пра-
вильное питание, сон, спокойствие, физический активность и должность как важные факторы жизни, 
представляется принципы здорового образа жизни. 
Ключевые слова: здоровье, питание, сон, спокойствие, физический активность, должность, само-
управление, самонаблюдение, гимнастика.  
 
Summary 
S.G.Tazhbayeva – Candidate of pedagogical science, Abai KaznPU 
U.B.Toleshova – Candidate of pedagogical science, ulmekehtoleshova.@mail.ru 
In this paper, by analyzing the scientific works of scientists investigating the problem of human longevity 
in terms psychology and physiology given a personal opinion of the author. And also describes the concept 
of  a  proper  diet,  sleep,  peace  of  mind,  physical  activity  and  position  as  important  factors  of  life,  it  is  the 
principles of a healthy lifestyle. 
Keywords:  health,  nutrition,  sleep,  peace  of  mind,  physical  activity,  position,  self-management,  self-
observation, gymnastics. 
 
 
УДК 378.1  
 
ТҰЛҒАНЫ ,ЛЕУМЕТТЕНДІРУ М,СЕЛЕЛЕРІ 
 
Ұ.Б. Төлешова – педагогика ғылымдарының кандидаты, `л-Фараби атындағы ҚазҰУ 
Т.Б. Жамалова – 1 курс магистранты `л-Фараби атындағы ҚазҰУ 
 
Мақалада тұлғаны `леуметтендіру м`селелеріне теориялық талдау жасалып, психологиялық, физиологиялық 
`леуметтену м`селелері  мен кезеңдері қарастырылған.   
Тұлғасының  `леуметтену  жолдарына  талдау  жасау  үшін    «`леуметтендіру»,  «депривация»  ұғымдарына 
берілген анықтамал жан-жақты талдана отырып  жалпы тұлғаны `леуметтендіру жолдары ұсынылады.  
Түйін сөздер: `леуметтендіру, депривация,  бейімдеу, қажеттілік, қарым-қатынас. 
 
Жеке тұлға – сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті  қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын 
таңдай білетін, т`рбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым,барлық күш жігерін өзіндік 
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.  
Осы  тұрғыдан  келгенде  жеке  тұлға  м`селесін  зерттеу  жүйесінде  сана-сезімін,  адамзат  психика-
сының  күрделі  м`селелерінің    пайда  болуын  зерттеуде  философия,  психология,  педагогика,  этика, 
физиология, `леуметтану, құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыс-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
232 
тыруда өмір бойы `ртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің заңдылықтарын  
педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде `ртүрлі ғылыми  жаңалықтар енгізіліп отыр. 
XX  ғасырдағы  психолог  ғалым  А.Н.  Леонтьев:  «Менің  өмірімде  нені  меңгере  алдым,  я  болмаса 
соны  ұғына  алдым  ба,  жоқ  па,  егер  ұғынсам,  меңгерсем,  қаншалықты,  қандай  д`режеде  ұғындым, 
оның  мен  үшін,  менің  жеке  тұлғам  үшін,  маңыздылығы  қандай…»  –деп  «м`н»  мен  «маңыз» 
ұғымдарының мағынасын зерттеген [1].  
Олай болса жеке тұлғаның `леуметтік тыныс-тіршілігін жан-жақты қарастыруға болады. М`селен, 
адамдарды  `леуметтік  белсенділігінің  деңгейі  мен  сапалық  жағынан  бағалайтын  болсақ,  оның 
бойындағы бұл сипаттар мен қасиеттер оның сипаты мен бағыты бойынша іске асады.Өйткені оның 
белсенділігі  ұнамды,  пайдалы  дүниелер  жасау  ж`не  білдіру  арқылы  саналы  ж`не  стихиялы,  т.б. 
сипатта болуы мүмкін. Бұлардың қайсысы болса да, біріншіден, қоғамның `леуметтік құрылымына, 
екіншіден,  қоғамның  нормативті  м`дениеті  мен  құнды  бағыт-бағдарына,  соның  ішінде  ол  қандай 
болуы  керек  немесе  болмауы  қажет  деген    түсінік  шеңберінде  адамның  нормативтік  қағидасына, 
үшіншіден, жекелеген тұлғалардың ойлау стилі мен  өзіндік санасына т`уелділігі д`лелденеді. 
«dлеуметтендіру»  ұғымы  алғашқы  рет  өткен  ғасырдың  орта  шенінде  американдық  психология 
мектебі  өкілдерінің  еңбектерінде  қолданыла  бастады.  Сондықтан  да  болар  бұл  ұғымды  ғылымға 
ендірушілердің алдыңғы санатында  американдық психолог ғалымдар А.Бондураның, Д. Доллэрдтің, 
Дж. Кольманның А.Парктің, В.Уолтерстің ж`не басқалардың аттары атала бастады. 
Сонымен  қатар,  `леуметтендіруге  байланысты  ғылыми-педагогикалық  `дебиеттерде  `леумет-
тендіру деңгейлері мен факторлары ж`не «`леуметтендіру», «бейімдеу» ұғымдары бөліп қарастыры-
лады.  Жоғарыдағы  ғылыми  `дебиеттерді  талдай  келе,  біз  `леуметтендіру  бейімдеу  арқылы  іске 
асырылатынына ж`не адамдардың `леуметтік т`жірибесі, қоғамдағы `дебі, нормаларымен байланыс-
тылығына  көз  жеткіздік.  dлеуметтендірудің  н`тижесі,  қоғам  талабын  қанағаттандыратын  `леумет-
тену процесі болып табылады[2].  
«dлеуметтену»  -  (латын  сөзінен  шыққан  «socialis»  -  қоғамдық)  дегенді  білдіреді.  Яғни  тұлғаның 
қалыптасу  үрдісі,  индивидтің  тілді  меңгеруі,  `леуметтік  құндылықтар,  т`жірибе  болып  табылады. 
«dлеуметтену»  үрдісі  тұлғаның  `леуметтік  негізі  ретінде  қарастырылады.  Бала  дамуында  өзінің 
құрдастарынан озып не қалып қоюы мүмкін, бұл өз кезегінде баланың құрдастарына деген `леуметтік 
статусына байланысты болады.  
Ресейдегі  `леуметтану  ойының  қалыптасуы  мен  дамуы  XIX  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  XX 
ғасырдың  үлесіне  тиді.  Ресейде  `леуметтану  ғылымы  саласында  зерттеулер  жүргізген  көптеген 
ойшылдар шықты. Олар `р түрлі `леуметтану бағыттары мен ағымдарын қалыптастырды. 
Географиялық идеядағы бағыт географ-ғалым `рі `леуметтанушы Лев Ильич Мечниковтың (1838-
1888) еңбектерінде анық байқалды.  
Л.И.  Мечниковтың  `леуметтану  теориясы  тұрғысынан  қарастырған  м`селелері  оның  «Өркениет 
ж`не  ұлы  тарихи  өзендер»  деген  ірі  еңбегіңде  баяндалды.  Социал-дарвинизмнің  `леуметтік  заңды-
лықтарды  механикалык  тіршілік  үшін  күрес  заңына  ұқсастыру  тұжырымдамасын  жоққа  шығарып, 
зерттеуші `леуметтануды нақты ғылыми п`нге айналдыруды көздеді. Ол үшін, оның пікірі бойынша, 
қоғамдық  өмірдің  шынайы  ерекшелікті  заңдарын  тұжырымдау,  сонымен  қатар  `леуметтік  прогресс 
белгі-өлшемдерін  барынша  мұқияттылықпен  анықтау  қажет  болды.  Бірнеше  тіршілік  иелері  ортақ 
мақсатқа бірлесе күш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады деп ойлап, 
Л.И.Мечников  қоғамда  кооперациялар,  ынтымақтастық  құруға  тырысу  анықтаушы  болатынын  атап 
көрсетті[3]. 
Биологияның  зерттейтін  құбылысы  жан-жануарлар  мен  өсімдіктердің  тіршілік  ету  жағдайынан 
тұратын  болса,  `леуметтануды  тек  ынтымақтастық  ж`не  күштерді  біріктірудің  көрінісі,  яғни  таби-
ғаттағы  кооперация  факторлары  қызықтырады.  dлеуметтануды  дүниедегі  бір  клеткалыдан  бастап, 
адамдардың өндірістік кооперацияларына дейінгі ынтымақтастықтың бүкіл құбылыстарын қамтыған 
ғылым  ретінде  анықтап,  Л.И.Мечников  қоғам  мен  биологиялық  организм  арасындағы  өнімдер 
ұқсастығын  пайдалануға  бағыт  ұстады,  сонымен  қатар  ол  қарапайым  биологиялық  редукционизмді 
жоққа шығарды. 
Қоғамдық  прогресс  идеясы  Л.И.  Мечниковтың  `леуметтану  тұжырымдамаларында  маңызды 
орынға  ие  болды.  Оның  пікірінше,  прогресс  идеясы  болмайынша  адамзат  тарихы  тек  оқиғалардың 
мағынасыз қоймасы болып қалады. Бұл тұрғыдан алғанда `леуметтану міндеттеріне прогресс неден 
тұрады, қоғамның алға қарай дамуын қандай нақты белгі-өлшемдермен анықтап білуге болады деген 
м`селелерді  қойды.  dлеуметтік  прогресс  жолындағы  қоғамның  эволюция  д`режесінің  саңдық 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
233 
индикаторы  ретіңде  Л.И.Мечников  адамдардың  қол  жеткізген  ынтымақтастық  деңгейіне  көңіл 
аударды.  Өйткені  ол  табиғатта  болатын  тіршілік  үшін  күресті  ығыстырды.  Ынтымақтастықтың 
адамдар арасындағы қарым-қатынас ретінде ерікті түрде ж`не күштеу арқылы айқындалғанына көңіл 
аударып,  `леуметтанушы  бұл  процестегі  индивидтердің  еркіңдік  д`режесі  сол  өркениеттің  прогрес-
сивтілігінің басты өлшемі бола алады деп ойлады.  
П.Л. Лавров `леуметтануды нормативті ғылым деп есептеді. Оның көзқарасы бойынша, коғамның 
бір ғана нақты қозғаушы күші тұлға бола алады. Оның мүддесін мойындамау деген сөз аса маңызды 
`леуметтік құбылысты байқамаумен бірдей. Тарихтың барысы объективтік заңдармен анықталса да, 
тұлға  тарихи  процесті  өзінше  түсініп,  өз  алдына  мақсаттар  қояды  ж`не  оған  жетудің  құралдарын 
таңдайды. П.Л.Лавров `леуметтануға анықтама беруге талпыныс жасады. Оның түсінігінде `леумет-
тану  өз  бетінше  өмір  сүрушілердің  арасындағы  ынтымақтастықтың  көріну,  күшею  ж`не  `лсіреу 
формаларын зерттейтін саналы органикалық ғылым.  
Н.К.Михайловскийдің  пікірінше,  адамның  адаммен  қарым-қатынасы  секілді,  оның  табиғатпен 
қарым-қатынасы-ның  арасында  бір-бірімен  жанаспайтын  қарама-қарсы  айырмашылық  бар.  Бірінші 
жағдайда бір ж`й ғана құбылыс деген ой тумауы керек. Өйткені бұл құбылыстың алдына қойылатын 
нақты мақсаты бар. Екіншісінде мұндай мақсат болған емес. Бұл өзгешіліктер аса маңызды болған-
дықтан  адамзат  танымының  екі  ірі  саласыида  `р  түрлі  `дістерді  қолдану  қажеттігін  талап  етеді. 
Қоғамдық  құбылыстарды  тек  субъективтік  деп  бағалауымыз  керек.  Бұл  жерде  жоғары  бақылауды 
субъективті `діс жүзеге асыруы тиіс. Н.К.Михайловский `леуметтану басқа қоғамдық ғылым-дармен 
байланыста  болуы  керек  деп  есептейді.  Ол  қоғамдық  өмір  фактілеріне  `діл  қарауға  болады  деген 
тұжырымды ұстайды[4]. 
dлеуметтенудің `мбебап міндеті – қоғамға жаңадан енуші «жандардың» жүйеге селқостық сезімін 
барынша азайту, керісінше оған жан-т`німен берілгендік сезімін ұлғайту. Оның көзқарасына с`йкес 
адам  қарым-қатынас  жасау  барысында  оның  өзіндік  құндылығы  «беделділерге  қарағанда»  өзін 
толықтырады. Н`тижесіде осы ұстаным жалпыға ортақ нормативті стандарты, оның негізгі жүйесінің, 
қажеттігінің бөлігі болып табылады. Э.Дюркгейм мен Т.Парсонс теориялары көптеген `леуметтенуге 
байланысты зерттеулерге үлкен ықпал етті ж`не `лі де ықпал етуде. 
Тұлғаның  `леуметтік  қалыптасуы  –  үздіксіз,  табиғи  жүріп  отыратын  үрдіс.  Оның  негізінде  адам 
қалай  қалыптасып,  өмірде  өзін  қалай  көрсете  алатындығы,  барлығы  да  `сер  етеді.  Көптеген  адам-
дардың `леуметтік проблемалары ж`не оны өзіндік шешу жолдары `леуметтік дамуына байланысты. 
Жеке  тұлғаны  қалыптастыру,  т`рбиелеумен  қатар  `леуметтендіру  деген  термин  бар.  Өйткені  жеке 
тұлғаның  өзі,  оның  сана-сезімі  құндылықтарды,  `леуметтік  т`жірибені,  м`дениетті  меңгеру  проце-
сінде  үлкен  рөл  атқарады.  dлеуметтенуде,  дейді  Э.В.Ильенков  т`рбиемен  қатар  алдын-ала  `дейі 
дайындықсыз,  өздігінен  туындаған  ықпал  арқылы  адамның  қоғамның  толыққанды,  толыққұқылы 
мүшесі  болуы  байқалады.  Тұлғаның  қалыптасуы,  т`рбиесі,  `леуметтенуі  олардың  даму  деңгейінің 
көрсеткіші.     
А.В.Мудриктің  айтуы  бойынша,  «`леуметтену»  алғашқыда  саяси  экономикадан  келген,  яғни 
жерді, өндірісті т. б. ортақтастыру деп түсінуге болады. Мұның адамға қатысты бейнесі- американ-
дық `леуметтанушы Ф.Г. Гиддингстің 1887 жылғы «dлеуметтенудің теориясы» атты еңбегінде қарас-
тырылған. Ондағы «`леуметтену» термині заман талапбына сай қолданылған. 
Жеке адамның `сіресе балалың ж`не жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен т`рбие-
нің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ т`рбие `серінің д`режесі мен сипаты көп жағдайда т`рбие-
нің даму заңдылықтарын қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, т`рбие мен дамудық 
арасында  екі  жақты  байланысы  болады.  Сондықтан  жеке  адамның  даму  заңдылықтарын  тереңірек 
қарастырған жөн. Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педа-
гогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті м`селелердің барлығында 
қамтамасыз етілмеген. 
Ал  `леуметтік  педагогика  біріншіден,  адам  өміріндегі  белгілі  бір  жағдайға  қандай  да  бір  жас 
ерекшелігінде  болатын  немесе  болуы  мүмкін  жағдайды  болжауға  мүмкіндік  беретін  білім  саласы. 
Екіншіден, адам дамуындағы дұрыс жағдайлардың қалай жасауға ж`не оның `леуметтенуі барысын-
да туындайтын кедергілерді жоюға болатындығы туралы; үшіншіден, келеңсіз жағдайлардың адамға 
ықпалын  тежеу,  адамды  `леуметтенуі  үдерісінде  туындайтын  қиыншылықтардың  үлесін  шегеруге 
мүмкіндік береді.  
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
234 
dлеуметтік педагогиканың терминдері:  
-  `леуметтік орта – біріншіден, айналамыздағы `леуметтік шындық, қоғам, мемлекет, екіншіден, 
баланың қалыптасуына ықпал етуші қоршаған ортасы;  
-  `леуметтік т`рбие – көп өлшемді ұғым. Қоғамның болашақ ұрпаққа деген қамқорлығы, қоғам-
ның,  мемлекеттің  немесе  өзге  бір  адамның  адамға  отбасында,  қоғамда  орнаған  құқықтық,  экономи-
калық, азаматтық ж`не тұрмыстық қатынастарды игеруге көмектесу.  
-  `леуметтік  жұмыс  –  адамның,  топтың  `леуметтік  жағдайын  көтеру  мақсатында  ж`рдем  беру 
жөніндегі к`сіби іс-`рекет.  
-  `леуметтік-педагогикалық  іс-`рекет  –  баланың  өзін-өзі,  өз  психологиялық  ахуалын  қалыптас-
тыруы  ж`не  отбасындағы,  қоғамдағы,  мектептегі  дұрыс  қарым-қатынас  орнауына  көмек  беруге 
бағытталған педагогикалық іс-`рекетті қамтитын `леуметтік жұмыс.  
-  `леуметтену – өте күрделі, көпқырлы құбылыс. Қазіргі жағдайда баланың `леуметтенуі сыртқы 
ортасының  қауіпті  ықпалына  толы  болғандықтан,  оған  ж`рдем  керек.  dлеуметтік  үдерістер  теория-
сын  `леуметтік  педагогикаға  қарай  В.Д.  Семенов  «`леуметтік  ортаның  т`рбиелік  ықпалы  жөніндегі 
ғылым» деп атаған. [5].   
Қазір `леуметтік т`рбиенің гуманистік сипаты деп баламен қарым-қатынаста қысым орнына еркін 
сұхбат,  өзара  түсіністік,  қайшылық  орнына  білім  беруді  түсіну,  қабылдау  түрінде  қалыптастыруды 
түсінеміз. dлеуметтік педагогика отбасылық, ұлттық ерекшеліктерді ескереді.  
dлеуметтік  педагог  баланы  қоғамда  т`рбиелеу,  қалыптастыру  қандай  болуы  керек  деген  сұрақ-
тарға жауап береді.     
Баланың  тұлға  ретінде  қалыптасуына  өмірінде  «Ата-ана  –  бала»  қатынас  жүйесіне  түспеуі  `сер 
етеді. Мінезінде қырсықтық, бірбеткейлік сияқты қасиеттер ерте көріне бастайды. 
Ағылшын  зерттеушісі  Л.Ярроу  балалар  үйінде  т`рбиеленушілердің  даму  жағдайының  4  түрін 
анықтайды. 
1.  Аналық депривация – баланың биологиялық жағынан анасымен байланыстың жоқтығы; 
2.  Сенсорлық депривация – балада `серлердің `р түрлілігі ж`не қабылдау айқындығының кенеттен 
төмендеуі; 
3.  nлеуметтік депривация – баланың басқа адамдармен қарым-қатынастың азаюы; 
4.  Эмоциялық  депривация  -  қоршаған  ортамен  қарым-қатынаста  эмоцияның  `лсіз  көрінуі-  деп 
қарастырады [6]. 
Жасөспірім  барлық  уақытын  жалғыздықта  өткізеді,  тіпті  кейде  басқалардан  бөлектеніп  тамақ 
ішеді, аянышты `уенді тыңдау арқылы ойға шомып, қиялға беріледі. Ішкі жан дүниесінің мазасызды-
ғына күйзеліп, олардың орнын бір н`рсемен толтырғысы келеді. Осыған байланысты олардың қарым-
қатынасқа  қажеттілігі  ұлғаяды.  Өздерінің  көңіл-күйлерін,  бос  уақыттарын  «еш  н`рсесі  жоқтық, 
оқшаулану, зерігу», - деп жазады. Олар назардан тыс қалған кезде, өз күштеріне сенімсіздігін сезінген 
уақытта  өздерін  жалғызбын  деп  есептейді,  ешкімге  сенбей  қоршаған  ортадан  жақсы  н`рсе  күтпейді 
ж`не  де  олардың  достық  қатынастарын  т`ртіпке  келтіру  қиын,  себебі  жабырқаңқылық  сезімдерді, 
үрейлерді байқауға бейім келеді. 
 
Мұндай  ұзаққа  созылған  жағымсыз  эмоциялық  күй,  жалғыздық  олардың  жүйкелік,  психикалық 
бұзылуларға, органикалық ауруларға (гипертония, асқазан жарасы т.б.) `келеді. Тұлғалық бұзылулар 
ең  алдымен  жасөспірімдерде  ауру  синдромдарын  ж`не  қорқыныштарын  тудырады,  осылайша  олар 
ерте психикалық жарақат алуына `кеп соқтырады. 
Ағылшын  психологы  Р.Бернс  «ана  депривациясы»  м`селесін  талдай  келе:  жеке  адамның  тұйық, 
сезімсіз агрессивті Мен – тұжырымдамасының жағымсыз дамуы баланың ата – анаға немесе ата – ана 
роліндегі  адамға  бауыр  басуын  қалыптастырудағы  с`тсіздіктерден  пайда  болады  (интернатты  бітір-
генннен  кейін  қайда  барамын?  не  істеймін?  т.б.  мазасыз  ойлар),  содан  кейін  ол  жағымсыз  «Мен»- 
тұжырымдамасының  негізін жасайды.  
Бұл  өз  кезегінде  адамдармен  қарым-қатынастағы  шиеленістің  пайда  болуына  ж`не  индивидтің 
толық  қабылдауына  дейін  апарады.  Эриксонның  көзқарасы  бойынша,  балада  мұндай  жағдайда  қор-
шаған ортаға деген негізгі сезім қалыптаспайды. 
Сонымен депривация – психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл термин ағыл-
шынның  «deprivation»  сөзінен  шыққан,  қазақша  мағынасы:  өмірлік  қажеттіліктерді  қанағаттандыру 
мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.  
Бала толыққанды дамуы үшін ең алдымен махаббатқа деген қажеттілігі қанағаттандырылуы қажет. 
Кейбіреулер  оны  туылғаннан  бастап  пайда  болатын  қажеттілік  десе,  енді  басқалары  өмір  сүру 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
235 
барысында  қалыптасатын  қажеттілік  деп  есептейді.  Осы  қажеттіліктің  қанағаттандырылмауы  тұлға 
дамуының  бұзылысына  ж`не  эмоциялық  депривацияның  пайда  болуына  `кеп  соғады.  Депривация-
ның осы түрінің айқын көрінісі балалар үйінде т`рбиеленетін балаларда ерекше байқалады.  
Депривацияның келесі түрі- сенсорлық депривация- заттық ортаның болмауы ж`не сезім мүшеле-
рінің қоздырғыштарының жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде т`рбиеленетіндерде 
жиі кездестіреміз.  
Депривация  сонымен  қатар  тек  жетім  балалар  үйінде  т`рбиеленетін  балаларда  ғана  емес,  отба-
сында  т`рбиеленіп  жатқан  балаларда  да  байқалады.  Отбасында  анасы  болмаған  немесе  баласына 
қажетті  эмоциялық  көңіл  бөлмеген  жағдайда  аналық  депривация  туындайды.  Психикалық  депри-
вация,  депривациялық  жағдайда  туындайтын  ерекше  психикалық  күймен  сипатталады.  Аталған 
психикалық  жағдай  мінез-құлықтың  өзгеруінен  байқалады.  Депривация  механизмі  баланың  сыртқы 
орта  адамдарымен  қарым-қатынасының  шектелуімен,  баланың  негізгі  психикалық  қажеттліктерінің 
жеткіліксіз  қанағаттандырылуымен  байланысты.  Сонымен,  психикалық  депривация-  өмірлік  жағдай 
н`тижесінде  туындайтын  нақты  психикалық  көңіл  күй.  Мұндай  жағдай  баланың  негізгі  қажетті-
ліктерін толық қанағаттандыруға қолайлы мүмкіндіктері болмаған кезде туындайды[7].   
Қазақстанда  `леуметтану  жағдайы  айтарлықтай  жылдам  өзгеруде.  dлеуметтану  қоғамның  іргелі 
`леуметтік  проблемаларын  зерделеуге  еніп,  толыққанды  `леуметтік  ғылым  м`ртебесін  алуда. 
`леуметтанудың алдында бұрынғыдан да күрделі м`селелер тұр. Олардың ішінде - дағдарыстан шығу 
жолдарын іздестіру, маңызды мақсаттарға - республиканың шынайы т`уелсіздігіне, қоғамдық негіз-
дердің нығаюына, құқықтық мемлекет құруға, жаңа технологиялық, құрылымдық, институционалдық 
негіздегі  толыққанды  ұлттық  нарықтың  қалыптасуын  қамтамасыз  етуге,  түбегейлі  `леуметтік-
экономикалық ж`не құқықтық реформаларды, т.б. жүзеге асыруға қол жеткізу проблемалары бар. 
Тұлғаның  `леуметтік  типі  дегеніміз-адамдардың  тарихи,  м`дени  ж`не  `леуметтік-экономикалық 
тұрғыдан  алғанда  тұрмыс  құру,  тіршілік  ету  жағдайларының  күрделі  жиынтығының  жемісі. 
dлеуметтануда тұлғаны `леуметтік түрге бөлудің `ртүрлі варианттары ұсынылған. Мысалы, М.Вебер 
түрге бөлудің негізіне `леуметтік `рекеттің ерекшелігін, д`лірек айтқанда, оның ұтымдық д`режесін 
алса,  К.Маркс  формациялық  ж`не  таптық  ұғымға  осы  тегін  жатқызған.  Э.  Фром  болса  орныққан 
мінез-құлықты тұлғаның `леуметтік түрі, индивид пен социумның байланыс формасы деп қарайды.  
dлеуметтік  мінез-құлықтың  түбегейлі  қалыптасуын  Э.Фром  `рбір  тұлғаның  қоғам  талаптарына 
мейлінше  тиімді  бейімделуінде  ж`не  қауіпсіздік  пен  өзін-өзі  қорғадағы  сана-сезімін  нығайтудың 
мүмкіндігінде деп бағалайды. Адамзат тарихын сараптаудың н`тижесінде Э. Фром `леуметтік мінез-
құлықтың бірнеше типтерін: рецептік (енжар), қанаушылық, дүние жинаушылық ж`не нарықтық деп 
түр-түрге бөледі. Қазіргі `леуметтану саласында тұлғаларды олардың құнды бағыт-бағдары мен қадір 
– қасиеттеріне байланысты бөлу кең түрдде тарады. Олар: 
- д`стүршілдер негізінен мынадай құндылықтарды: міндетті, т`ртіпті, жөнге салушылықты, заңды 
қолдаушылықты ұстанса, ал креативтік болса: адамдардың өзін-өзі көрсету, өз бетімен жүру сияқты 
сапаларды  басшылыққа  алады.  Мұндай  мінез-құлықтар  ешкімге  ұнамайды.  Оны  өр  мінезділікке 
ұқсатады;  
- ал идеалистер, керісінше, д`стүрлік нормаларға, т`уелсіздікке бейім болады  ж`не басқа адамның 
беделін  мансұқ етпейді, өзін-өзі ғана басқарады, басқаларға еліктеп алаңдамайды;  
-  фрустрировтік  мінез-құлыққа  адамның  өзін  өзгеден  төмен  бағалауы,  көңіл-күйінің  басыңқы 
болуы, өзін өмір ағымынан тыс қалдым деп сеніуі жатады; 
-  реалистер  өзін-өзі  ел  алдында  айрықша  көрсетуді  міндет  санайды  ж`не  халыққа  деген  жауап-
кершілік  сезімін  дамыта  түсуге  тырысады,  орынды  скептицизмді  өзін-өзі  д`ріптеу  мен  өз-өзіне 
бақылау жасау арқылы жүзеге асырылады; 
-  гедонистік  материалистер  ең  алдымен  «осы  жерде  ж`не  д`л  қазір»  рахатқа  кенелуге  бағыт 
ұстайды ж`не бұл «өмір л`ззатының» ізіне түсуге тырысу қабілеті молшылық тілеуді қанағаттадыру 
формасына айналады.  Батыс `леуметтанушыларының зерттеулері көрсеткендей, қоғамдық өмірдің `р 
саласындағы  бітім-болмыс  пен  ерекше  іс-`рекеттер  тұлғаның  белгілі  бір  сапалары  мен  мінез-құлық 
тұрпаттарының  қандай  тұрғыда  көрінетінін  айғақтайды.  Мысалы,  бұл  сипаттар  нарықтық  қатынас-
тар  прагматизмінің,  қулық-сұмдықтың  өріс  алуына,  өндіріс  саласындағы  эгоизмнің,  мансапқор-
лықтың  қалыптасуына  ж`не  еріксіз  түрде  кооперациялауға  көшуге,  ал  отбасы  саласында  ж`не  жеке 
өмірде – көңіл күй мен адамның ішкі сезімімен т.б. ықпал етеді. Сонымен қатар, `леуметтануда осы 
айтылғандарға қарсы механизмдердің болатыны белгілі.  
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
236 
Сонымен бірге қазіргі `леуметтік-экономикалық жағдайларда тегін білім алу мүмкіндігі шектелген 
кезде, балаларға білім берудегi көптеген м`селелері отбасының материалдық жағдайына байланысты 
болады. Н`тижесінде жағдайы жоқ немесе жағдайы төмен отбасындағы баланың үйлесімді дамуына 
қатысты  қажеттіліктері  өтелмегендіктен  бала  үлгірмеушілер  қатарына  түсіп  сынып  ұжымының 
қудалауына ұшырайды. Осы ж`йттердің салдарынан балада `леуметтік жатсыну пайда болады екен. 
Сондықтанда көптеген оқушылардың `леуметтік дамуы осындай сипатта болуымен анықталады.  
 
1 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность.-М.: Политиздат, 1975.-304с. 
2 Мудрик А.В. Социальная педагогика. М., 2000. 
3 Василькова Ю.В. Очерки по истории социальной педагогики. М., 2001. 
4 Халитова И.Р. nлеуметтік педагогика. Алматы., 2009.  
5 Баширова Ж.Р., Бекмағамбетова Р.К., nлқожаева Н.С., Жұбаназарова Н.С., Ұ.Б. Төлешова  Педагогика, 
eлеуметтік педагогика, өзін-өзі тану тарихы (Оқу құралы) Алматы: Қазақ университеті, - 2012  247 б 
 

жүктеу/скачать 13,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: