Сборник содержит материалы избранных докладов участников международной

аталып,  1991жылы қазан  айында  жарық көрді.  Ол  бойынша,  даму  биологиялық түрлер

тәуелді  тірі  табиғатты қорғауға,  табиғи  экожүйелердің  құрылымдарын,  функциясымен

әртүрлігін  сақтауға  негізделуі  тиіс.  Бұл  түрлерді қорғау  және  ресурстарды  тұ рақты

пайдалануды қамтамасыз  ету  керек. Ұлттық және ғаламдық  қауіпсіздіктің бір  бөлігі

ретінде экологиялық қауіпсіздік туралы зерттеулер басталды.

Жер  планетасының тіршілігін қамтамасыз  ету  жүйелерін қамтамасыз  ету үшін,

тұрақты дамудың идеясын қолдайтынын дәлелдеді. Тұрақты даму концепсиясы академик

В.И.Вернадский ұсынған ноосфера концепциясымен ұқсас келеді.

Тұрақты  дамудың

негізгі  факторларына  экономикалық,  әлеуметтік  және

экологиялық факторлар жатады.

Тұрақты дамудың факторлары[2].

Экономикалық  құрамы – табиғи қорларды  және  экологиялық технологияларды

тиімді  пайдалануы,  соның ішінде  шикізаттарды  алу  мен өңдеу,  экологиялық жағдайда

пайдалануға  болатын өнімдерді  шығару, қалдықтарды  азайту, қайта өңдеу  және  жоюды

коздейді.

Әлеуметтік құрамы- тұрақты дамудың адамға бағытталған және мәдени жүйелердің

тұрақты  сақталуына,  соның ішінде  адамдар  арасында қоршаған  ортаға  зиян  тигізетін

жағдайлары  азайту.  Бұл  ыңғайдың маңызды  аспектісі  барлық игілікті әділетті  бөлу.

Мәдени  капиталды  және әр  алуандылықты ғаламдық масш табта  сақтау  дұрыс,  және

доминантты  емес  мәдениеттерде  бар  тұрақты  даму  практикасын  кең пайдалану.  Тұрақты

дамуға жету үшін қазіргі қоғам шешімдерін қабылдаудың тарихи тәжірибелерді ескеретін

және  плюрализмді қолдайтын  күштірек  жүйе құру  керек.  Тек қана  іш кі  емес, ұрпақтан

ұрпаққа  жалғасып  келе  жатқан  дәстүрлерді  ескеру  маңызды.  Адамның

даму

концепциясының шеңберінде  адам  даму  объектісі  емес,субъектісі  болып  табылады.

Адамды 

ең

бастапқы

құндылығы 

ретінде 

таңдау 

варианттарын 

кеңейтуіне

сүйеніп,тұрақты даму к онцепциясы адамның өзі тіршілік ету сферасын қалыптастыратын

процестерге қатысып, шешімдерді кабылдау және орындау, олардың орындалуын бақылау

керек деп түсінеді.

Экологиялық 

құрамы-биологиялық

және 

физикалық

табиғи 

жүйелердің

біртұтастығын қамтамасыз ету қажет. Әсіресе букіл биосфераның ғаламдық тұрақтылығы

тәуелді экожүйелердің тіршілік ету қажеттілігі ерекше маңызды. Тіпті, «Табиғи» жүйелер

мен  тіршілік  ету  ареалын  кеңірек  түсінуге  болады.  Себебі  оған  адам қолымен  жасалған

жүйелер қосылады,  мысалы, қалал ар.  Мұндай  жүйелердің  «идеалдық» статикалық

жағдайды  сақтау  емес,  оларда өздерін қалпына  келтіру  және  динамикалық адаптацияға

қабілеттерін сақтауға негізгі көңіл бөлінеді. Табиғи ресурстардың деградацияға ұшырауы,

қоршаған ортаның ластануы және биологиялық алуантүрліліктің жойылуы экожүйелердің

өздерін-өзін қалпына келтіру қабілеттерін төмендетеді.

Дамуға жетудің әдісі болатын тұрақты дамудың осы факторларын келістіру және шаралар

қолдану – өте  күрделі  мақсат,  себебі  тұрақты  дамудың барлық  үш  элементтерін  б ірге

үйлесімді қарастыру  керек.  Экономикалық және әлеуметтік  элементтер  бір - бірімен

әсерлесіп,  мына  жаңа  мақсаттарды  тудырады – бір ұрпақ арасында әділеттілікке  жету

және халықтың кедей бөлігіне арнайы көмек көрсету.

1992  жылы  Рио – де – Жанейрода  (Бразилия) қабылданған қоршаған  орта  және

даму декларациясында 27 принциптері келтірілген, оның ішінде:

Тұрақты  дамуды қамтамасыз  ету үшін ұлттық потенциалды  нығайту  мақсатында

мемлекеттер қарым қатынас  жасаулары  керек. Ғылыми - техникалық білімдермен  алмасу

және ұсыныстарды кеңейту,  адаптация,  технологияларды  тарату, ұсыну  (соның ішінде

жаңа технологияларды) арқылы ғылыми түсінікті нығайту [3].

Тұрақты  дамуға  жету үшін  және  барлық мемлекеттердің адамдарын  жоғары  сатылы

тіршілікпен қамтамасыз ету мақсатында, өндірі стің және тұтынудың ескірген моделдерін

жайын немесе пайдалануын шектеп, қажетті демографиялық саясатты қолдау керек.

Мемлекеттер қоршаған  орта  саласында  эффективті құқықтық заңдарды қабылдайды.

Экологиялық

стандарттар  регламентация  мақсаттары  және  приорит еттері,  олар

қолданатын  экологиялық

жағдайларын  және  даму  жағдайларын  көрсетеді.  Бір

мемлекеттерде

қабылданған  стандарттар  басқа  мемлекеттерде  сәйкес  болмауы,

экономикалық және әлеуметтік теріс жағдайларға әсіресе, дамушы елдерде тірелуі мүмкін.

Ғаламдық әріптестікті қалыптастыру  мақсатында,  тұрақты  дамуға  жету  және  барлығына

жақсы болашақты қамтамасыз ету барлық шығармашылық күштерді, идеалдар мен күш

–

жігерді жинау керек.

1992  жылы  Рио – де – Жанейрода  БҰҰ  179 конференция өткізіп,  «ХХІ ғасырдың

күн  тәрті бі»  экологиялық бағдарламасы қабылданды.  Бұл  конференцияда  тұрақты

дамудың қоршаған ортаны сақтау тұрғысындағы бағыттары жан –жақты көрсетілді.

Тұрақты  дамудың негізгі  ережелерін  БҰҰ комиссиясы  дайындап,  ол  1993  жылы  Сан -

Францискода  БҰҰ мемлекеттерінің бас шылары  бас қосқан  конференцияда  мақұлданды.

Тұрақты  даму - табиғаттағы  заттардың айналымын  сақтаудың басты  факторы  ретінде,

тіршіліктің алуантүрлілігін  азайтпауды, қоғаммен  табиғи  ортаны құрайтын, әр  түрлі

деңгейдегі әлеуметтік экожүйенің динамикалық тепе – теңдігін бұзбауды көздейді.

Сессияның ең басты құжаты – мемлекеттер  мен үкімет  басшыларының келісімдері –

тұрақты  даму  стратегиясын  жүзеге  асыруға  бағытталған  терең көзқарастарды  білдіреді.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму  бағдарламасы  (БҰҰДБ) Қазақстанда өз

қызметін  1993

жылы бастаған. Оның негізгі міндеті –адамзат дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Дамудың тұрақтылығы  дегеніміз – адамзаттың  қазіргі  буынының  өз қажеттілігін өтеу

үшін кейінгі ұрпақ үлесіне тиісті сыбағасына қиянат жасамай, олардың қамын ой лау. Осы

мақсатқа жету үшін БҰҰДБ төмендегі үш салаға ерекше көңіл бөлді.

-кедейліктің деңгейін төмендету;

-Демократиялық және экономикалық қайта құру;

-Қоршаған ортаны тиімді пайдалануды күшейту;

-халықтың денсаулығын және тұрмысын жақсарту [4].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1.Сағынбаев Ғ.«Экология негіздері» -Алматы,1995.

2.Бродский А.К. Жалпы экология – Алматы,1997.

3.Экологическое образование школьников. Под ред. И.Д Зверева, Т.И Суравегиной,

Москва.

4.“Қоршаған орта туралы заңдарды қолдану” Алматы 2000.

ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫ ӨНЕРКӘСІП

ОРЫНДАРЫНАН КЕЛІП ТҮСЕТІН ЗИЯНДЫ ЗАТТАРДЫҢ МӨЛШЕРІ

ТУРГЕНОВА ОРЫНГҮЛ МҰҚАШҚЫЗЫ

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе Өңірлік

Мемлекеттік Университеті

жаратылыстану факультеті,

биология ғылымдарының кандидаты,

экология кафедрасының доценті

КЕНЖАЛИНА АЛТЫНГҮЛ САГЫНБАЕВНА

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе Өңірлік

Мемлекеттік Университеті

экология мамандығының 2- курс магистранты

Табиғатты өзгерту, байлықтарын пайдалану қазір өзінің шегіне жеткенген ұқса

йды. Мұны елемей қоршаған ортаны осы қарқынмен тонай берсек, табиғат өздігінен

қалпына келу мүмкіншілігінен айырылып, жер бетіндегі тіршілікке үлкен қауіп төнед

і.

Солардың

бірі

құрылыс

жұмыстары

және

оларды

пайдаланылатын құрылыс материалдары. Олар ең алдымен табиғи ресурстарды құрт

ады. Қазіргі заманды әр материалға мемлекеттік стандарт талаптары қойылады.

Құрылыс материалдарының  өнеркәсібі  республиканың экономикалық  әлеуетіне

байланысты  орасан  зор  саланы    көрсетеді. Материалдарға  жұмсалатын  шығындар

құрылыс құрастыру  жұмыстарының жалпы құнының жартысынан  астамын құрайды  [1].

Құрылыс материалдарының өндірісі толып жатқан шикізаттар шығарумен және өндірумен

байланысты. Құрылыс  кешенінде  күн    сайын  жаңа  технологиялар,  ма териалдар  мен

бұйымдар    пайда  болады,  олар Қазақстан  Республикасының стандарттарымен  және

мемлекетаралық стандарттар талаптарын қанағаттандыруы керек [2].

Қоршаған ортаның ластануының ұлғаюы ауа райының келеңсіз өзгерісінің, адамдар

өмірінің санитарлы – гигиеналық сапасының төмендеуінен,  топырақ - өсімдік  кешеніне

және жануарлардың тіршілік ету ортасына теріс әсерінен көрініс табады.

Қазақстан

Республикасының

кодексінде  тексеріс  жүргізудің

негізгі  іс

–әрекеті

белгіленген.Экологиялық зерттеудің негізгі  принципі,  кодекске  сәйкес,  шаруашылықты

әрекет барысындағы  потенциалды экологиялық қауіптілікті қамтамасыз ету[3].

Кодекс

қоршаған  ортаға  тигізетін әсерді  б ағалауды  жинақы  жүйелілігін,  жобаларды

жүзеге асыруда талап етеді. Бұл бағалау Қазақстан Республикасының қоршаған орта мен

табиғи  ресурстар  министрлігінің бекітуімен ұсынылады.  Сонымен

қатар өндіріс

жұмысын жоспарлаған кезде төмендегідей заңдар мен үкімде рге сүйену керек [4].

Қазақстан

Республикасының стандарттары  және  мемлекетаралық стандарттар

белгілі  пішін  бойынша  шығарылады, өздерінің номері,  бекітілген  күні  және  оларды

күшіне енгізу мерзімі болады.

Барлық құрылыс материалдарының өзіне тән негізгі қас иеттерін мынадай топтарға

бөлуге болады[5]:

1.Физикалық қасиеттері, олар мыналарды сипаттайды:

- хал- жайының параметрлері:  шын  мәніндегі  тығыздығы,  орташа  тығыздығы, үйілген

тығыздығы, салыстырмалы тығыздығы, кеуектігі;

- материалдың суға қатынасы, су сің іруі, тамшы соруы, ылғал тартқышы, дымқылдығы, су

өтпеушілігі, 

гидрофобтығы, 

гидрофильдігі, 

дымқылдық

деформациялары, 

аязға

төзімділігі, суға төзімділігі.

- материалдың жылуға  және  жоғарғы  температураларға қатынасы,  жылу өткізгіштігі,

жылу сыйымдылығы, отқ а беріктігі.

2.  Механикалық    қасиеттері,  материалдың сыртқы  күштер әсеріне қарсы  тұру

қабілетін сипаттайды:  серпінділікті,сынғыштықты,  беріктікті, қаттылықты,  уатылуды,

тозуды, релаксацияны сипаттайды.

3.Химиялық  қасиеттері, әр  түрлі  химиялық орталар әсер еткенде  материалдың

төзімділігін: атмосфераға тұрақтылықты, тұзға төзімділікті, қышқылға төзімділікті, сілтіге

төзімділігін сипаттайды.

4. Ұзақ мерзімді, сенімділік -материалдардың пайдалану барысында өзінің физика -

механикалық қасиеттерін көрсететін қабіл еттілігін сипаттайтын қасиеттері.

Экологиялық шартқа сай құрылыс материалына жер қабатынан қазып алынатын пайдалы

немесе  толық екінші қайтара қолданылатындар  және  ішкі  ортаға  негативтік  ықпалын

жасамайтын,  адамдардың денсаулығына  зиянды  көрсеткіштері  болм айтын әсерлері

жатады. Оларға керамикалық бұйымдар

(кірпіш, черепица, тақта тағы басқалар),  бетон, шыны, алюминий, кейбір шектеулігі бар -

болат ( темір кен қорлары шек қойылған ) жатады [6].

Атмосфералық ауа құрамын  зерттеу  обьекттер әреке ті  аудандағы  азот  диоксиді,  көмір

оксиді, фторлы газтекті қосылыстардың болуын анықтауға бағытталған[7 -8].               .

Судың сапалы  көрсеткіштерінен,  ресурсты  критерийді  бағалау  маңызды.  Жоғары  сулар

ресурстарының сапалық критерийлерін  бағалау  екі  көле мді  көрсеткіште ұсынылады

[9].Место для формулы.

Судың сапалы  көрсеткіштерінен,  ресурсты  критерийді  бағалау  маңызды.  Жоғары  сулар

ресурстарының сапалық критерийлерін бағалау екі көлемді көрсеткіште ұсынылады[10].

Құрылыс матеиалдары  цемент және құрылыс  материалдарын өңдіру  кезінде

қоршаған  ортаға  зиянды  шаңдар  бөлінеді.  Мұндай  шаңдар  технологиялық процестер -

жартылай  дайын өнімдерді,  шикізаттарды  майдалау,  температуралық  өңдеу  кезінде

бөлінеді. [11].

Химия өнеркәсібі (пластмасса, майлайтын м атериалдар, тұрмыстық химия заттары

және  т.б.).  Бұл өнеркәсіп  саласынан  бөлінетін  зиянды  заттар  адам  организмі үшін

қауіптілердің бірі.  Химиялық  өнеркәсіптерден қоршаған  ортаға  IV  валентті  көміртегі

оксиді, IV валентті азот оксиді, күкіртті ангидрид, аммиак, күкіртті сутек, хлорлы, фторлы

қосылыстар және т.б. бөлінеді.

Зауыттың ауа бассейніне әсері

Зиянды әсерлерді төмендету және ластану әсерлерін бағалау іс – шаралары.

Ауданның климаттық жағдайы  жұмыстарын өткізу,  атмосфералық ауаны  зиянды

заттардан тазарту болып табылады.

Зиянды  заттар қалдықтарының инвентаризациясын өткізу,  зиянды  заттардың

әсерін бағалауды негіздейді. [12].

Есептеу  мәліметіне  сәйкес  зиянды  заттар  көлемі  жылына  он  жеті  мың тоғыз  жүз

тоқсан сегіз тоннаны құрайды, соның ішінде

қатты- бес мың бір жүз отыз тоғыз тонна жылына

газ тәріздес – он екі мың бес жүз сексен тоғыз тонна жылына

зиянды заттар

* азот оксиді

* көмір оксиді

* неорганикалық шаң

* темір триоксиді

* марганец және оның қосылыстары

* көміртегі

* күкірт диоксиді

* фторлы және газтәріздес қосылыстар

* эмульсол

Әсер

ету  сипаты.  Зиянды  заттардың

атмосферада  тарауының

модельдеу

нәтижесінде  зиянды  заттардың атмосфералық ауада  тарауы  локальды  сипатқа  ие,яғни

нормативті қорғаныс алаңы шеңберінде бес жүз метр радиуста тарай ды.

Әсер ету деңгейі. Зиянды заттардың тарауы жақын аудандардың атмосфералық ауа күйіне

әсер етпейді. [13].

Зиянды  заттар  концентрациясы  мекеме  айналасы  шеңберіне қысқа  мерзімді  түрде

тарайды. Өндіріс айналасында ластану көлемі әлсіз. Әсер ету деңгейі әлсі з

Ауа  бассейні    мониторинг  мақсаты – Кірпіш  зауыты  іс - әрекетінің ауа  бассейніне

тигізетін әсерін  бағалау,  атмосфералық ауаға  зиянды  заттардың эмиссиясы  туралы

мәліметтерді  алу.  Атмосфералық ауадағы  азот  диоксиді,  көміртек  оксиді  және  тағы  да

басқаларының мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді (1 -кесте).

1-кесте.Эмиссия мониторингі

Орналасу нүктесі

Қаралатын заттар

Тексеру кезеңі

Кірпішзауытының өндіріс

Азот диоксиді

Әр кварталды

аумағы жағу пешімен

кептіру.

Күкірт диоксиді

Көміртек оксиді

Кірпіш зауытының өндіріс

аумағы асхана түтін

шығатын трубасы

Күкірт диоксиді

Жылу беру кезеңі

Кірпіш зауытының өндіріс

аумағы жатақхана

Көміртек оксиді

Жылу беру кезеңі

Атмосфералық ау күйін басқару және монитрингті ұйымдастыру жөніндегі ұсыныстар.

Кірпіш зауытын қоршап тұрған ортаның ластану жөніндегі өндіріс мониторингі жүйесін

ұйымдастырудың негізгі мақсаттары:

- Өдіріс обьектісі орналасқан ауданның экологиялық жағдайын білуге құқылы тұлғаларға

мемлекеттік  басқару  және  бақылау қызметтеріне,  бас қару мүшелеріне,  толық, шынайы,

оперативті мәлімет беру,

- Қоршаған ортаға құрылыс жүріп жатқан обьектілердің әсерін бағалау,

- Қоршаған ортаның экологиялық күйі жайында база жинақтау,

- Ластану мүмкіндігін болжау,

- Авария мүмкіндігін болжау, алдын – алу

Экологиялық мониторинг  саласындағы әлемдік  нормаларға  сәйкес,  табиғи  ортаның

ластану мониторинг жүйесін құру.

Ауа  бассейні  мониторингі,  Кірпіш  зауыты  іс – әрекетінің ауа  атмосферасына  тигізетін

әсерін бағалау.

Әсер

ету  мониторингі  мекеменің

санитарлы

қорғалған

алаңы  шекарасында

қалдықтардың атмосфераға тигізетін әсерін бақылау негізінде жүзеге асады.

Эмиссия  мониторингі  нақты қалдықтарға  тиесілі  алаңда  ауаны  тексеру  жұмыстарын

ұйымдастыру. Әрбір алаңда үш рет тексеріс жүреді.

Нәтиженің шынайылылығы үшін, 10,0 метр арақашықтықта жүргізіледі, метеорологиялық

сипаттар ескеріледі.

Топырақ жамылғысына әсері

Қарастырылып отырған  аймаққа  топырақ жамылғысының жиынтықтылығы  тән,

мұнда  негізінде

әр  деңгейде  сортаңдалған  ашық -сарғылт қыртыстың  әр  тү рлі

қосылыстары  кездеседі.  Бұл қыртыстар  жер  бедерінің  әр  түрлі  элементтерінде  дамыған.

Олардағы топырақта құраушы жыныстар барлық сарғылт түсті топырақтарда болатындай

әртүрлі:  саздар,  саздақтар, құмдақтар  және  бор  шөгінділері.  Көбіне  бұл  жыныстар

сортаңд алған.

2-кесте. Топырақ жамылғысының компоненттерінің тізімінің анализі

Басқару

орталықтарының

орналасуы

Бақыланатын заттар

Бақылау кезеңі

Кірпіш зауыты №1алаңы

Кірпіш зауыты №1

рН,

гумус,

нитраттар

хлоридтер

сульфаттар

кадмий,

қорғасын

мырыш

Жылына бір рет

Санитарлы- қорғау алаңы

Саз балшық №2алаңы

Саз балшық

№2

рН,

гумус,

нитраттар

хлоридтер

сульфаттар

кадмий,

қорғасын

мырыш

Жылына бір рет

Санитарлы- қорғау алаңы

Құм №3 алаңы

құм

№3

рН,

гумус,

нитраттар

хлоридтер

сульфаттар

кадмий,

қорғасын

мырыш

Жылына бір рет

Санитарлы- қорғау алаңы

Сарғылт қалыпты  жартылай  саздақты  және қиыршықты  топырақ суреттеліп

отырған  территорияның барлық жерінен  кездеседі.  Топырақтарда  көбінесе  жеңіл

механикалық  құрам  болған

жағдайларда  олар  гомогенді  контур  түзеді.  Ауыр

құрамдылары  көбірек  болған  кезде    кешеннен  немесе  ақшыл -сарғылт құмдауыт  топырақ

пен  далалық-шөлді құмдауыттан  тұратын  дақты  ақшыл -сарғылт қалыпты  топырақтан

құралған контур қалыптасады.

Қоршаған орта сапасы- халықтың денсаулығына айтарлықтай әсер ететін маңызды

фактор.  Сонымен, қоршаған  ортаны қорғау,  табиғи қорларды  дұрыс қолдану  мәселесі

өнеркәсіптік кәсіпорындар сияқты ірі тұтынушыларға ғана емес, әрбір елді

-мекеннің кез -

келген тұрғыны үшін өзекті мәселе болып отыр.

Қолданылған әдебиет:

1. Государственный доклад о состоянии окружающей природной среды КР в 1999 г.б. 89-

90.

2.  ГОСТ  12.1.016-79.  Система  стандартов  безопасности  труда.  Воздух  рабочей  зоны.

Требования к методам измерения концентрации вредных веществ

3.Экологический кодекс МООС РК, 9 января 2007 г. (с изменениями и дополнениями по

состоянию на 29.12.2014 г.)

4.Санитарные  Правила  «Санитарно – эпидемиологические  требования  к  атмосферному

воздуху  в  городских  и  сельских  населенных  пунктах,  почвам и  их  безопасности,

содержанию  территорий  городских  и  сельских  населенных  пунктов,  условиям  работы  с

источниками 

физических 

факторов, 

оказывающих 

воздействие 

на 

человека»

Постановление Правительства РК от 25 января 2012 года №168.

МҰҒАЛЖАР АУДАНЫ «САРЫТАУ» ӘКТАС КЕН ОРНЫНЫҢ ҚОРШАҒАН

ОРТАҒА ӘСЕРІ

ТургеноваОрынгүлМұқашқызы

биология ғылымдарының кандидаты

НұрмұхановаГүлнарЕркінқызы

педагогика ғылымдарының кандидаты

ИсенгалиеваГуляАмиржановна

техника ғылымдарының кандидаты

turgenova55@mail.ru

Қ.ЖұбановатындағыАқтөбеөңірлікмемлекеттікуниверситеті

Мұғалжарауданы – бұрынғыМұғалжаржәне    Октябрь  атанғанекіаудан  1997

жылыбірігіп, осы атауыменаталады. ОблыстыңоңтүстікшығысындаЕлекөзенібастауалады.

Жеркөлемі  28  мыңшаршы  км.  9  селолықокругкебөлінген.  Орталығ ыҚандыағашқаласы.

Елдімекендер:  Ақкемер,  Жағабұлақ, Бұлақты, Құмсай,  Сағашилі,  Талдысай,  Жұрын,

Бірлік, Жем, Ембі, Мұғалжар.

Жерінегізіненсолғынқоңыржәнеқызылбозтопырақтыкеледі.  Шөптеріжусан,  бетеге,

селеу, көкпек, бұйырғын, боз, еркек, бидайық, ақжусан, ағаштардан –қайың, қарағайөседі.

Жабайыхайуаннан –қасқыр,  түлкі, қарсақ,  қоян,  елік,  бөкен,  күзен, құстардан

–бүркіт,

қаршыға, қырғи, дуадақ, құр, тырна, қаз, үйрект.б.мекендейді.

Ауданжерітаулы, қыраттыкеледі.  ШығысындаМұғалжартауы,  батысында  Орал

тауыныңүстірттерінентұрады.  Абсолюттікбиіктігі  250-630м  дейінжетеді.  Таулары:

Айырық, Дәутау, Шымылдықтау, Мұғалжар, Кеңқуыс, Жалпақ, Жұрын, ал өзендері: Жем,

Елек,  Темір,  КөлденеңТемір,  Көбелей,  Атжақсы,  Жайынды,  Ақсу.  Көлдері: Қамыстыкөл,

Қаракөл, 

Сабындыкөл, 

С оркөл.

Құмдары:

Құмжарғын, 

Көкжиде, 

Аққұм.

Пайдалықазбалардан фосфорит, ұсақтас, құм, мұнай, газ, алтын бар.

Орналасуыбойыншазерттеуаймағы  Орал –Ембіүстіртініңорталықбөлігінежатады.

Олгеологиялыққұрылымы 

мен 

рельефтіңтығызболуыменбайланыстысипатталады.

Үстіртмезазойжәне  палеоген  шөгінділерініңқалыңқабаттарынанқұралған.  Олқұм, құмдақ,

саз  және  мергель  түріндеберілген.  Олардислоцирленгенқабаттарға  аз  бөлініп,  тұзды

тектоника әсеріненкөптегенкүмбез, брахиқабаттарменжәнемульдаларменкүрделенген.

Аудан  климаты  шұғылконтинентальды, қуаңшылықты,  жазықұрғақжәнеыстық, ал

қысы–аз

қарлы.

БұлОрталықСібірденауысатынауамассаларыменжәнеауданныңциклондытерриторияданқа

шықорналасуыменбайланысты. 

Осыданкеліп,аудандажауын

–

шашынмөлшерітөменболып,азбұлттыболады.

Аймақтыңклиматты қсипаттамасыМұғалжар,

ТеміржәнеҚожасайметеостанцияларындакөпжылдарбойыжүргізілгенбақылауларнәтижесі

менберілген.

Температуралық режим. Температуралық режим  шұғылконтинентальды,  орташа

шамалардың жоғары жылдық және тәуліктік амплитудасы мен сипатталады.

Еңыстық

ай –шілде,  алеңсуық–қаңтар.  Шілдедегі  температура  ауытқулары

+25˚С,+24˚С. Қаңтардағыорташа  температура

-14˚С құрайды.  Температураның орташа

тәуліктік ауытқулары 12-15˚С жетуімүмкін, тек кей жағдайларда 20˚С –дан  жоғары болуы

мүмкін.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: