Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

349 

 

культурология, 2006-2007 / Рос.  акад.  наук,  Музей  антропологии  и  этнографии  им.  Петра  Великого  (Кунсткамера).  – 

Санкт-Петербург: РИО МАЭ, 2007. – 294 с. 

8.

 

Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. – Алматы: Евразия, 1993. – 79 с. 

9.

 

 Тохтабаева Ш.Ж. Шедевры Великой степи. 

–Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 240 с. 

10.

 

 Кобланды: Казахский героический эпос. / Перевод С. Санбаева. – Алма-Ата: Жалын, 1981 г. – 100 с. 

11.

 

 Ер-Тостик // Казахские народные сказки. Т.1. – Алматы: Балауса, 1994. – С. 4

–22 

12.

 

 Казахский эпос. – Алматы: Принт Экспресс, 2010. – 472 с.  

13.

 

 Смирнова Н.С. Исследования по казахскому фольклору. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2008. – 526 с.  

14.

 

 Николаева  Д.А.  Мифологические  представления  о  материнстве  в  традиционной  культуре  бурят// 

http://www.portal-credo.ru 

15.

 

 Альпеисова  Г. Колыбельные  мира: дневник фестиваля // Критико-аналитический art журнал  АЙТ. № 3 осень 

2007.  

16.

 

 Климишин И.А. Календарь и хронология. М: Наука, 1985. - 320 с. 

17.

 

 Николаева  Д.А.  Женщина  в  традиционной  семье  бурят / Д.А.  Николаева VII Конгресс  этнографов  и 

антропологов России. – Саранск, 2007. – С. 223 – 224.  

18.

 

 Беккулова С. Па

литра, поющая Женщину//Журнал «Нива», № 4, 2013. – С. 158–161. 

 

 

С.К. Осмонова 

старший преподаватель Ошского государственного университета (г. Ош, Кыргызстан) 

 

ОСНОВНЫЕ ФУНКЦИИ КЫРГЫЗСКОЙ СЕМЬИ (ПО МАТЕРИАЛАМ ЮГА 

КЫРГЫЗСТАНА КОНЦА XIX – НАЧАЛА XX ВВ.) 

 

По имеющимся источникам конца XIX – начала XX вв. ясно, что господствующей формой семьи 

у кыргызов была большая патриархальная семья, то есть большие неразделенные семьи, состоявшие 

из  родственников  трех  и  более  поколений,  жившие  общим  домохозяйством  и  в  количественном 

отношении  доходивших  до  нескольких  десятков  человек.  Существование  патриархальной  семьи  у 

кыргызов  было  отмечено  многими  авторами,  в  частности,  С.М.  Абрамзоном [1, с. 253], А. 

Джумагуловым [2, с. 14–18], К. Мамбеталиевой [3, с. 81–85].  

Аналогичные  сведения  были  приведены  А.  Гребенкином [4, с. 62], отмечавшим,  что  «у  части 

узбекских полукочевых родов, женившиеся сыновья жили вместе с отцом, в этом случае семейство, 

состоящее из 10 женатых сыновей, имеющих в свою очередь детей, считалось за один двор» [4, с. 17]. 

Кроме  этого,  краткие  сведения  о  существовании  патриархальных  семей  у  казахов,  каракалпаков, 

туркмен и алтайцев содержатся в трудах Х.А. Аргынбаева [6, с. 244–259] А.Б. Калыша [7, с. 27-52] 

Т.А. Жданко [8, с. 81], Г.П. Васильевой [9, с. 187–188], Л.П. Потапова [10, с. 261–262]. 

Таким  образом,  большие  патриархальные  семьи  у  кыргызов  не  представляли  собой 

изолированного  социального  явления,  они  были  проявлением  одной  из  разновидностей 

патриархально-общинных отношений. 

Интересы  семьи  в  обществе  представлял  отец  семейства – старший  из  мужчин.  Другие  же 

вопросы  повседневной  жизни  совместно  решали  родители.  Все  члены  семьи,  сообща  владевшие 

совместным  имуществом,  в  зависимости  от  своих  способностей,  навыков  и  умений,  занимались 

скотоводством  и  земледелием,  отчасти  промысловой  охотой.  Все  необходимое  для  жизни  они 

изготавливали в своем хозяйстве кустарным способом. Многообразную продукцию живодноводства 

и  земледелия  семье  надо  было  своевременно  и  полностью  переработать,  подготовить  к 

использованию или хранению – от чего не в малой степени зависело ее благосостояние. И эта работа 

в  основном  ложилась  на  женские  плечи.  Многие  авторы  обращали  внимание  на  постоянную 

занятость кыргызской женщины в домашнем хозяйстве, интерпретируя это как рабскую зависимость 

от мужа. Но в действительности, играя большую роль в производстве материальных благ для семьи, 

женщины имели свободу действия и самостоятельность в сфере домашнего хозяйства. 

Вместе  с  тем,  С.М.  Абрамзон,  А.  Джумагулов,  знакомясь  с  жизнью  кыргызов,  видели  только 

внешнюю её сторону, недооценивали роль мужского труда в ведении хозяйства. Если женский труд 

был необходим в выполнении ежедневной работы в домашнем быту, то мужской труд использовался 

в  сезонной  работе,  где  нужна  была  физическая  сила.  В  обязанности  мужчины  входили:  выбор 

пастбища и места для перекочевки, уход за скотом и приучение лошадей для езды, установка юрты и 

постройка загона для скота.  

Таким образом, мужской и женский  труд являлся равнозначным в хозяйстве  кыргызской семьи, 

как  самостоятельной  экономической  единицы  общества,  основанной  на  частном  производстве  и 

индивидуальном потреблении.  

Большая  патриархальная  семья  у  кыргызов  проживающих  на  юге  Кыргызстана  была 

многофункциональной  социальной  группой,  осуществлявшей  хозяйственную  и  общественную 

функции. Также она выполняла важную функцию продолжения рода и воспитания детей, так как в ее 

рамках, в значительной степени, происходила социализация личности.  

350 

 

У  кыргызов  большим  счастьем  считалось  многочисленное  потомство,  а  отсутствие  детей 

осознавалось  величайшим  несчастьем.  Взрослые  относились  к  детям  с  большим  вниманием  и 

любовью.  Терпеливо  заботясь  о  детях,  родители  в  то  же  время  приучали  их  с  ранних  лет  к  труду, 

прививали им правила поведения в семье и обществе, послушание и почтение к старшим. В сыновьях 

с  раннего  возраста  воспитывали  самостоятельность,  интерес  к  мужским  занятиям – отец  обучал  их 

ведению хозяйства, различным ремеслам, охоте, разным способам забоя скота и т.д. Дочерей обучала 

мать – экономно вести домашнее хозяйство, правильно ухаживать за скотом, искусно прясть, шить, 

вышивать, вкусно готовить пищу и т.д.  

Кроме этого нормы традиционной семейно-брачной обрядности ясно определяли статус девушки 

в  каждый  соответствующий  половозрастной  период  ее  жизни,  как  в  семье,  среди  подруг,  так  и  в 

обществе, в целом. В отцовском доме дочь с детства готовили к замужеству, то есть приобщали ее к 

семейному  быту.  Девушку  последовательно  и  целеустремленно  обучали  умению  экономно 

хозяйничать, ухаживать за скотом, вкусно готовить пищу, умело прясть и разным другим способам 

рукоделия. В девушке, как в будущей невесте, ценились трудолюбие и талант мастерицы.  

В  четырнадцать – пятнадцать  лет  девушка  переходила  в  новую  половозрастную  группу. 

Хозяйственные  функции  ее  оставались  прежними,  но  изменялся  характер  ее  поведения, 

определяемый традиционными нормами семейно-брачной обрядности.  

С  достижением  совершеннолетия  изменялось  положение  молодежи  в  обществе:  окружающие 

старались  относиться  к  ним  с  уважением,  одобрением,  создавали  и  укрепляли  им  положительную 

репутацию. Народные традиции предписывали молодежи образец сдержанного поведения, особенно 

в  присутствии  посторонних  и  старших  лиц.  Большое  значение  придавалось  скромности  и 

целомудренности юных девушек.  

В  любой  семье  свадьба  сына  или  дочери  являлось  знаменательным  событием.  Для  кыргызов 

всегда на первом месте была прочность родственных уз, поэтому в создании новой семьи принимали 

активное участие все родственники обеих брачующихся сторон.  

Традиционные  устои  семьи  диктовали  ее  членам  определенное  социальное  поведение.  В  брак 

вступали  только  по  старшинству  и  каждый,  достигший  совершеннолетия,  обязан  был  создать  свою 

семью.  Безбрачные  члены  семьи  не  имели  никакого  авторитета,  и  положение  их  было 

неопределенным. Влиянием в обществе пользовались только женатые и замужние – «үй бүлөлүү».  

В особую категорию безбрачных входили вдовые люди обоего пола, для которых существовали, в 

соответствии с древними традициями, ограничения их участия в различных свадебных обрядах, таких 

как заплетание кос и переодевание невесты. Это объясняется не только традиционными верованиями, 

сколько явным ритуальным смыслом, сформированного веками традиционного отношения кыргызов 

изучаемого региона к браку. По данным информаторов, здесь соблюдали обычай левирата – выдачи 

замуж  вдовы  за  младшего  брата  мужа,  особенно  в  тех  случаях,  когда  были  дети  от  предыдущего 

брака. В то же время, строго исключалась женитьба вдовца на сестре жены (сорорат).  

В  развитии  семейно-брачных  отношений  в  данном  регионе  большое  значение  придавалось 

родовой  экзогамии,  сохраняющей  принадлежность  каждого  из  них  к  определенному  роду.  Брачные 

запреты  свято  соблюдались  кыргызами  данного  региона.  Согласно  экзогамным  правилам, 

запрещались  браки  между  представителями  одного  рода  «карындаш  урук».  Игнорирование  этого 

обычая считалось недопустимым. Кроме этого, юноша обязан был жениться только на той девушке, 

которую выбирали его родители.  

Нормы вступления в брак при родовой экзогамии взаимосвязаны с системой терминов родства по 

браку,  выступающей  как  один  из  аспектов  традиционно-бытовой  культуры  общения.  Поэтому 

объектом  данного  исследования  стали  взаимоотношения  между  членами  рода,  а  не  собственно 

термины.  

У кыргызов родство отражалось на двух уровнях – по крови и по браку. Законы патрилинейного 

рода определяли брачные возможности своих членов, запрещая свадьбы между потомками братьев – 

представителями  одного  рода  «ака  үканин  балдары»  и  разрешая  браки  между  детьми  сестер  «эже 

сиңдинин балдары».  

В  системе  терминов  родства  четко  разграничиваются  родственники  отца  и  матери.  Отличие 

состоит  в  том,  что  родственники  отца  различаются  по  возрасту:  старший  брат – «акам,  авам», 

младший – «үкам»; старшая сестра – «эжем, аммам», младшая – «сиңдим». Обозначение старших и 

младших  родственников  мужа  образуется  при  помощи  характерной  составной  частицы  «кайын». 

Любой, принадлежащий роду отца мужа, для невестки является «кайын». По отношению к старшим 

она должна соблюдать все нормы обычая избегания.  

Родственники же по материнской линии не различаются по возрасту и поколениям. Старший брат 

для детей матери является «тага» – «дядя». Старшая сестра для детей матери являются «тай эже», а 

для  их  жен  и  мужей – «кайын  тага», «кайын  тай  эже».  В  свою  очередь,  дети  матери  для 

родственников по материнской линии являются «жээн» – племянниками.  

351 

 

Таким  образом,  у  кыргызов  юга  различие  родственников  по  матери  и  отцу  особенно  четко 

прослеживается  в  системе  терминов  родства.  Их  номенклатура  является  классификационной  и 

практически  аналогичной  подобной  системе  терминов  родства  тюркских  народов  Средней  Азии  и 

Южной  Сибири [11, с. 27–40]. Приведенные  групповые  термины  используются  для  обозначения 

отдельной  категории  родственников  и  являются  взаимосвязанными  с  терминологией  родства, 

употребляемой для обращения к родственникам по браку.  

В  отличие  от  кыргызов  севера,  у  кыргызов  юга  наблюдается  своеобразное  произношение 

терминов: по местному диалекту старших братьев мужа называют – «акам», именно этим термином 

определяли, что она является им невесткой, так как своих родных старших братьев невестка называла 

«авам», младших – «укам», а братьев со стороны матери – «тагам». Относительно женщин племени 

кесек – в селах, где проживали по соседству с узбеками, старших женщин со стороны мужа называли 

после замужества термином, заимствованным у узбекского населения – «аммам».  

Исходя из вышеизложенного, явствует следующий вывод, что у кыргызов исследуемого региона в 

условиях  натурального  хозяйства  господствовала  большая  патриархальная  семья  со  всеми  своими 

многофункциональными  обязанностями,  вытекающими  из  ее  хозяйственной,  общественной  и 

воспитательной роли.  

В  обществе  доминировали  экзогамные  нормы  вступления  в  брак,  которые  и  определяли 

принадлежность каждого члена к определенному роду. Родство утверждалось по отцовской линии, и 

все  родственники  по  отцу,  матери,  жене  и  мужу  сохраняли  между  собой  четкое  разделение, 

закрепленное в системе терминов родства по браку.  

Приведенные параллели с другими народами, даёт нам возможность предположить, что основные 

функций  кыргызской  семьи  складывались  в  однородной  этнокультурной  среде,  с  одинаковым 

уровнем  социального  развития  в  начальный  период  сложения  патриархальной  общины,  когда 

особенности предыдущего общественного и семейного строя еще были в достаточной силе. 

 

Литература: 

1.

 

Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Фрунзе: Кыргызстан, 1990. – 

480 с. 

2.

 

Джумагулов А. Семья и брак у киргизов Чуйской долины. – Фрунзе: Изд-во АН КиргССР, 1960. – 96 с. 

3.

 

Мамбеталиева, К. Быт и культура шахтеров-киргизов каменноугольной промышленности Киргизии. – Фрунзе: 

Изд-во АН КиргССР, 1963. – 123 с. 

4.

 

Гребенкин А. Узбеки // Русский Туркестан. – 1872. – Вып. 2. – С. 92–93.  

5.

 

Аргынбаев Х.А. Традиционные формы брака у казахов // Х.А.Аргынбаев. Этническая история и традиционная 

культура народов Средней Азии и Казахстана. – Нукус, 1989. – С. 244–259.  

6.

 

Калыш А.Б. Семья и брак в современном Казахстане. Монография. – Алматы: Арыс, 2013. – 472 с. 

7.

 

Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. – М., 1950. – 81 с. 

8.

 

Васильева Г.П. Туркмены-нохурли // Среднеазиатский этногр. сборник. Тр. Ин-та этнографии. – Т. ХХI. – М., 

1954. – С. 215. 

9.

 

Потапов Л.П. Очерки по истории алтайцев. – М.–Л.: Изд-во АН СССР, 1953. – 444 с. 

10.

 

 Бекмуратова А.Т. Терминология родства у каракалпаков // Семья и семейные обряды у народов Средней Азии 

и Казахстана.– М., 1978. – С. 27–40. 

 

 

Ж.С. Тлеукенова 

ҚазМемҚызПУ-дың əлеуметтік жəне гендерлік ғылыми-зерттеулер  

Институтының а.ғ.қ. (Алматы қ.) 

 

ОТБАСЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

 

Қазіргі əлеуметтік ғылыми зерттеулерде əлеуметтендіру институттары деп өмірге жаңадан келіп, 

жетіліп,  өсіп-өніп  келе  жатқан  жеткіншектердің  ұрпақтан-ұрпаққа  беріліп  келе  жатқан  əлеуметтік 

тəжірибені, рухани жəне материалдық құндылықтарды, қоғамда қалыптасып, тұрақтанған əлеуметтік 

нормаларды,  тəртіп  ережелерін,  мінез-құлық  үлгілерін  меңгерулеріне  ықпал  ететін  нақты  топтар 

танылады. Мұндай нақты топтарға, яғни əлеуметтендіру институттарына отбасын, мектеп алды білім 

беру  мекемелерін,  мектепті,  арнаулы  орта  жəне  жоғары  білім  беру  оқу  орындарын,  еңбек 

ұжымдарын, бейресми топтар мен бірлестіктерді жатқызуға болады.  

Осыған  қарап  əлеуметтендіру  институттары  сыртқы  ортаға  тəн,  бірақ  жеткіншектердің  тұлға 

ретінде қалыптасуына тікелей ықпал ететін  барлық əрекеттерді – əр келкі əлеуметтік нормалар  мен 

жүріс-тұрыс  ережелерін,  идеологиялық,  саяси,  этикалық,  құқықтық  жəне  қоғамдық,  ұжымдық, 

топтық  құндылықтыр  мен  нормативтерді  жеткіншектердің  бойына  сіңдіріп,  саналығын 

қалыптастырушы  əрі  олардың  мінез-құлқын,  жүріс-тұрысын,  моральдық-психологиялық  болмысын, 

олар өмір сүріп отырған нақты орта талаптарына сай реттеп отырушы күш ретінде танылатындығын 

байқауға  болады.  Себебі  кез-келген  қоғамда  тұрақтанып, орныққан  əлеуметтік  нормалар  мен  тəртіп 

352 

 

ережелері  баланың  белгілі  бір  жағдайға,  немесе  əрекетке  орай  мінез-құлқының  көпшілікке  ұнамды 

қалыпта жауап қайтаруының ішкі түрткілік тетіктерін реттеуші тұтқа болып есептеледі.

  

Əлеметтендіру  екі  жақты  үдеріс  болып  саналады.  Бір  жағынан  əлеуметтік  тəжірибені  (яғни, 

ортаның  индивидке  əсері)  игеру  болса,  екінші  жағынан – əлеуметтендіру  əлеуметтік  тəжірибенің 

яғни, адамның ортаға əсер етуі. Гендерлік əлеуметтендіру шеңберінде, бала туылған сəттен ұл болу 

қандай,  қыз  болу  қандай,  ер,  əйел  болу  қандай  деген  əлеуметтік  қалыптасқан  мінез-құлық 

модельдерін  игере  бастайды.  Осылайша  қоғам  адамға  қатал,  қатып  қалған  жыныстық-типтік  мінез-

құлық түрін ұсынады. Адам осы моделдерді игере отырып, оны жүзеге асырады.  

Қоғамда  қалыптасқан  барлық  əлеуметтік  институттар  негізгі  (сол  сияқты  іргелі,  негізгі  деп  те 

айтады)  жəне  негізгі  емес  (негізгі  емес,  жеке).  Екіншісі  негізгісінің  құрамына  кіреді.  Негізгі 

институттардың саны бесеу: өндіріс, отбасы, мемлекет, білім мен дін, ал негізгі емесі шексіз, олардың 

саны жыл сайын өсуде. Институттар құрлықтар сияқты өте ертеде пайда болған. Өндіріс 2 млн жыл, 

отбасына антропологтар екінші орынды береді, оған – 500 мың жыл. Ол өзінің пайда болған кезінен 

бастап  бірнеше  түрлерге  бөлінді:  полигамия,  полиандрия,  моногамия,  азаматтық  неке,  нуклеарлық, 

кеңейтілген,  толық  емес  отбасы.  Мемлекеттік  институт  білім  беру  институттымен  бірдей,  яғни 5–6 

мың жыл. Дін ең алғашқы түрі (фетишизм, тотемизм, анимизм) 30–40 мың жыл бұрын пайда болған. 

Сол институттардың ең маңыздысы – ол отбасы. Өйткені ол адамзат қоғамының негізгі институты.  

Əлеуметтендіру үдерісіндегі гендерді қалыптастыру негізінен қоғамның əлеуметтік институттары 

арқылы  жүзеге  асады.  Ол  институттар – отбасы,  білім  беру  орны,  еңбек  ұжымдары,  дін,  жəне  т.б. 

əлеуметтік институттар өз мəдениетінде қалыптасқан түсініктерді, ұл бала мен қыз бала, бойжеткен 

мен бозбала өзін-өзі қалай ұстау керек, ерлер мен əйелдер қандай тұлғалық ерекшеліктерге ие болу 

керек деген ұғымдарды ұрпақтан ұрпаққа береді. Тұлғаның гендерлік əлеуметтенуі əр түрлі деңгейде 

өтеді.  Бір  жағынан  сол  қоғамның  құрылымы  ерлер  мен  əйелдердің  жыныстарына  байланысты  іс-

əрекетпен айналысуға, əлеуметтік мəртебелерге ие болуды ұсынады, тіпті кейде міндеттейді. Екінші 

жағынан  тұлға  кішігірім  топта  басқалармен  қарым-қатынасқа  түсіп,  қарым-қатынас  пен  əрекет 

арқылы ерлер мен əйелдерге тиісті əлеуметтік нормалар мен ұстанымдарды игереді.  

Гендерлік  əлеуметтену  институттары.  Отбасы  институты – адам  тарихындағы  əлеуметтік 

институттардың  ішіндегі  ең  көнесі.  Ата-ана – отбасы  институтының  негізгі  (іргетасы)  жеке 

əлеуметтік институты. Ол екі түрлі немесе екі əлеуметтік институттан тұрады, ол: ана жəне əке. Ата-

ана институтының тарихы өте ұзақ əлеуметтік-мəдени эвалюцияны қамтиды.  

Отбасы – балаларына бірлесіп тəрбие беріп, оларды өсіріп жетілдіретін адамдар тобынан тұратын 

əлеуметтік институт. Туысқандық – қандас, туысқан, некемен дəнекерленген немесе бала асырап алу 

нəтижесімен белгіленеді. Өзі туылған, сонымен қатар оған ата-аналары, мен туған іні-қарындастары 

кіретін  отбасын – бағытты  отбасы  деуге  болады,  өйткені  ол  индивидтті  əлеуметтендіру  процесінде 

зор рөл атқарады. Бала үлкейгенде өз балаларын тəрбиелеп жеткізу үшін отбасын құрады. Отбасылық 

əлеуметтену  алғашқы  жəне негізгі  болып  келеді,  оның  негізгі бағыты – əлеуметтік  жауапкершілікті 

қалыптастыру жəне жекені жалпыға бағындыра білу.  

Қазіргі  заманғы  зерттеулер  ата-аналардың  балаларға  əсер  ету  ерекшеліктерін  төмендегідей 

көрсетті: 

–  Əкелер  аналарына  қарағанда  баланың  жыныстық  ерекшеліктеріне  көбірек  көңіл 

аударады. 

–

 

Ана əкеге қарағанда аралас жынысты балалардың жыныстық ерекшеліктеріне 

аз  көңіл  бөледі.  Аналар  қызбалаларына  қарағанда  ұл  балаларға  аса  шыдамдылықпен 

қарайды. 

Отбасында  əкесіз  өскен  ұл  бала  толық  отбасында  өскен  ұл  балаға  қарағанда  көп  жағдайда 

бағынышты  жəне  агрессивті  болып  келеді,  оларға  ерлерге  тəн  жыныстық  рөлдерді  меңгеру  қиынға 

соғады, олар өздерінің маскулиндігін дөрекілігі мен сотқарлығы (төбелескіштігі) арқылы шектен тыс 

асырады. 

–  Əкесіз  өскен  ұл  баланың 4 жасқа  дейінгі  кезеңі,  ересектік  кезеңмен  салыстырғанда  жыныстық 

бейімделуі қиынға түседі.  

– Ата-аналар ұл балалардың өзбетімен бола алмауын талқылауға бейім (ұлбала өзі жеңіске жетуі 

үшін, өзін сыйлауға қол жеткізу үшін түрлі ұстанымдарды меңгереді). 

–  Ата-аналар  қыз  баланың  біреуге  бағынышты  болуына  жол  береді,  тіпті  мұны  қолдайдыда. 

(Нəтижесінде  көп  жағдайда  қыз  балалардың  өзін-өзі  сыйлауы  қоршаған  ортаның  өзіне  деген 

құрметіне байланысты болады). 

–  Ата-аналар  ұл  баланың  жыныстық  əлеуметтенуіне  қыз  балаға  қарағанда  ерте  көңіл 

бөледі. 

– Ұл балаға өздерінің жыныстарына қарсы келетін іс-əрекеттер мен талаптарды орындамау үшін 

үлкен қысым жасалады.  

– Көп жағдайда ерлердің жыныстық рөлдерінің құндылықтарына ерекше көңіл бөлінеді. 

353 

 

– Қоршаған орта ұл балалардан оның гендерлік рөліне сай іс-əрекеттерді күтеді. Рөлдік моделдің 

жетіспеуінен  ұл  балалар  көп  жағдайда  өздерінің  жыныс  сəйкестіктерін  ескере  отырып, - қыз 

балаларға ұқсамайтын, қыздар ойнайтын ойындарды ойнамайтындай өздеріне қарама-қарсы келетін 

іс-əрекеттерді жасамауға тырысады.  

Əлеуметтендіруші интституттардың бірі – құрбылар.  

Зерттеулерге  сүйенсек  баланың  гендерлік  əлеуметтенуіне  құрбыларының  əсері  төмендегідей 

жіктеледі: 

– 3 жастан  баста

п  балалар  (қабылдайды  жəне  кінəлайды)  белгілі  жыныстың  типтік  жəне  типтік 

емес бір-бірінің мінез-құлқын нығайтады. Бұл жерде ұл балалар көбіне белсенді келеді; 

–  феминденген  ұл  балалар  маскулиндік  балаларға  жоламайды,  есесіне  қыз  балалармен  тез 

татуласады, ал маскулинденген қыздарды қыз балаларға қарағанда ұл балаларды жақсы қабылдайды; 

–  бірақ  маскулинденген  қыздарға  қыздар  оң  көзбен  қарайды,  ал  ұлдар  арасындағы  феминденген 

ұл баланы бірден шеттетеді; 

Балалардың  белгілі  бір  жас  кезеңдерінде  өз  өмірлік  жолын,  стилін,  мамандығын  таңдағанда 

құрбылардың əсері көп болады. Өз құрбыларының арасында өзін таныту үшін, индивид өзінің барлық 

білім-біліктіліктерінен бастартып, өмірлік жоспары мен бағыт-бағдарын өзгертуге дейін барады. 

Кішкентай  кезінен  бастап  қыз  бала  басқалармен  қарым-қатынас  жасағанда  тұлға  аралық 

қатынастарға  бағытталады.  Дарынды  қыз  бала  өзінің  аса  сезімталдығының  арқасында  əлеуметтік 

бейімделуі жоғары болады жəне əлеуметтік ұстанымдарды тез қабылдайды, бірақ өсе келе өздерінің 

ақыл-ой қабілеттелігін саналы түрде жасыратын болады. Қыз балалар үшін құрбылардың ықпалы өте 

күшті. 

Ғалымдар  балалардың  гендерлік  қалыптасуына  құрдастарының  əсерін  көп  зерттемеген.  И.С. 

Конның  айтуынша  «Құрдастар  қоғамы,  ол  өзінің  жыныснан  болсын  немесе  қарама-қарсы  жыныс 

болсын гендерлік əлеметтендірудің əмбебап түрі болып саналады». Бала өзінің құрбы-құрдастарының 

арасында белгілі бір жыныс өкілі ретінде өзінің отбасынан алған жыныстық-рөлдік таптаурындарды 

«жүргізеді»,  жəне  оны  өз  бетінше  қалыпқа  келтіреді.  Феминденген  ұл  балаларды  ұлдар 

қабылдамайды, есесіне қыздар жақсы қабылдайды, ал маскулинденген қыздарды қыздарға қарағанда 

ұл балалар жақсы қабылдайды.  

Əлеметтендіруші  келесі  институт  ол – мектеп.  Баланың  гендерлік  əлеуметтенуіне  мұғалімнің 

əсерінің келесідей тенденциялары анықталған: 

–  педагогтар  тарапынан  ұл  балаларға  көп  көңіл  аударылады.  Мұғалімдер  қыз  балаға  орташа 

есеппен алғанда тек 20 % уақытын бөледі екен.  

–  мұғалімдер  ұл  балалардың  абстракты  ойлау  қабілеттерінен  жоғары  нəтижелерді  күтеді  жəне 

олардың еңбегін жоғары бағалайды. 

– қыздарға қарағанда ұлдарды көбірек мақтайды. Ұл балаларды білімі мен дұрыс жауаптары үшін 

мақтайды,  ал  қыз  балаларды  əдептілігі  мен  ыждағаттылығы  үшін  мақтайды.  Сол  сияқты  ұл 

балаларды  өзін-өзі  ұстай  алмағандығы  үшін  ұрсса,  қыздарды – жауап  беруде  қателескендері  үшін 

ұрсады. 

–  мұғалімдер  əр  түрлі  жыныстағы  балалардың  үлгерімінің  төмендігін  əр  түрлі  түсіндіреді: 

қыздардың  төмен  үлгерімін – қабілетінің  төмендігі  деп  санаса,  ұл  балаларда – еңбекқорлығы  мен 

шыдамдылығы жетіспейді деп есептейді. 

–  ұл  балалардың  үлгерімі  жоғары  болу  үшін  оларды  көбірек  ынталандырады.  Бірақ  бұл  көбіне 

ресейдегі жағдай, ал қазақстандағы гендерлік жағдай басқаша – сыныптағы белсенділер қыз балалар, 

олар бастауыш сыныптан бастап белсенді болып көзге түседі. Ал керісінше орта буын сыныптарда ұл 

балалар белсенді болып мектептің, сыныптың қоғамдық жұмыстарына белсенді араласады. Осындай 

жəне  басқа  да  тəрбиедегі  қарама-қайшылықтар  білім  беру  мекмелерінде  ауқымды  гендерлік 

зерттеулер жүргізуді қажет етеді, сонымен қатар сабақтарға гендерлік сараптамалар жасау қажет.  

«Адамның  адамшылдығы – ақыл,  ғылым,  жақсы  ата,  жақсы  ана,  жақсы  құрбы,  жақсы  ұстаздан 

болады»  деп  Абай  атамыз  айтқандай,  адамның  гендерлік  əлеуметтендіруіде  оның  бүкіл  өміріне 

созылады  жəне  əр  түрлі  əлеуметтік  топтарда  (əлеуметтендіру  институттарында)  жүзеге  асады.  Сол 

топтардың  маңыздыларының  бірі – отбасы  болып  табылады.  Бала  тұлғасының  қалыптасуын 

отбасының  үлгісі,  құрамы,  құрылымы,  бала  туылуының  реті,  ата-аналардың  кəсіби  рөлдері, 

жұбайлық жəне ата-ана мен баланың қарым-қатынас сипаты əсер етеді.  

Осылайша  əлеуметтену  үдерісінде  тəрбие  беру  мен  оқытуда,  тұлғаның  іс-əрекеті  мен  қарым-

қатынасында, тұлғалық қатынастар арасында, əр түрлі жыныс өкілдеріне қойылатын талаптарда жəне 

т.б. гендерлік теңсіздіктер туындайды. Əрине бұл кейбір тараптардың құқығына шек қоюмен, көбіне 

биологиялық  жаратылысына  байланысты  ерлер  мен  əйелдер  арасындағы  теңсіздіктер  болып 

табылады, олардың əлеуетті қабілеттері мен табиғи дарыны, тұлғаның жеке типтік ерекшеліктеріне, 

темпераментіне,  мінез-құлқына,  қабілетіне,  жəне  де  ең  алдымен  олардың  қоғамдағы  гендерлік 

рөлдеріне байланысты болады. Бұдан əр түрлі жыныс өкіліне қойылатын талаптарда əр түрлі болады.  

354 

 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: