Шұбар: шұбаршөп.   Бөрте: бөрте жусан

     
 
 
125 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
Исследование  последствий  многолетнего  применения  ядохимикатов  для 
обработки  и  удобрения  сельскохозяйственных  культур.  Выявления  вреда 
нанесенного  «Складом  сельскохозяйственной  химии».  Разработка  методик 
безопасной утилизации сельскохозяйственных химических отходов.   
Влияние  химического  склада  на  экологию  Бактыбайского  сельского  округа  с 
годами  изменяется  в  положительную  сторону,  агрессивность  ядохимикатов 
снижается по причине разрушения их структуры, снижения концентрации в почве 
и оросительных водах. 
Study the effects of long-term use of pesticides and fertilizers for processing crops. 
Identifying  the  harm  inflicted  "Warehouse  of  agricultural  chemicals."  Development  of 
methods for safe disposal of agricultural chemical wastes. 
Influence of chemical warehouse on the environment Baktybayskogo rural district 
over the years changed in a positive way, the aggressiveness of pesticides is reduced due to 
the  destruction  of  their  structure,  reducing  the  concentration  in  the  soil  and  irrigation 
waters. 
Ключевые  слова:  водоем,  суспензий,  тяжелые  металлы,  полихлорированные 
бифенилы, пероксодисульфаты. 
 
 По  разнообразию  биологической  активности  гетероциклические  соединения 
занимают  одно  из  первых  мест  среди  других  классов  органических  соединений. 
Среди  гетероциклических  соединений  с  одним  гетероатомом  в  цикле  найдены 
инсектициды, акарициды, фунгициды, бактерициды, гербициды и  регуляторы роста 
растений.  В  качестве  пестицидов  в  сельском  хозяйстве  используются  некоторые 
алкалоиды гетероциклического ряда, в частности, никотин и анабазин, обладающие 
инсектицидными свойствами  [1]. 
С  хозяйственно-бытовыми  и  производственными  сточными  водами,  в  том 
числе со стоками с промплощадок, в водоемы попадают белки, жиры, масла, нефть и 
нефтепродукты, красители, смолы, дубильные вещества, моющие средства и многие 
другие  загрязнения.  С  полей  вымываются  удобрения  и  пестициды  —  средства 
борьбы  с  вредителями  сельскохозяйственных  культур.  Поэтому  в  водах  открытых 
источников водоснабжения в разных концентрациях содержатся фактически любые 
химические  элементы,  в  том  числе  такие  вредные  для  здоровья,  как  свинец,  цинк, 
олово,  хром,  медь.  Не  имея  целью  дать  полный  обзор  состава  загрязнений, 
попадающих со сточными водами, являются широкая распространенность, особенно 
в последние годы токсические свойства трудное отделение при очистке сточных вод 
медленное  окисление  и  разложение  в  открытых  водоемах  мешающее  действие, 
оказываемое  на  процессы  очистки  воды,  в  том  числе  на  коагуляцию  способность 
быть индикаторами глубины очистки воды от отдельных элементов  [2]. 
При  обработке  листвы  пестицидами  применяются  смачивающие  вещества, 
вводимые  вместе  с  суспензией  или  раствором  пестицида.  При  этом  на  стебле  и 
листьях образуется пленка, что обеспечивает равномерное распределение пестицида 
и  соответствующую  обработку  всех  очагов  заражения.  В  ходе  экспериментов, 
посвященных  отбору  инсектицидов,  биологи  обратили  внимание  на  значительное 
повреждение  листвы  всякий  раз,  когда  в  качестве  смачивателей  брали  некоторые 
соли  четвертичного  аммониевого  основания.  Это  наблюдение  побудило  ученых 
заняться изучением свойств соединений родственной химической структуры[3]. 
Природный 
осадок 
и 
поверхностная 
пленка 
являются 
зонами 
концентрирования  загрязняющих  воду  веществ.  На  дно  оседают  нерастворимые  в 
воде  соединения,  а  сам  осадок  является  хорошим  сорбентом  для  многих  веществ. 
Например,  нерастворимые  в  воде  хлорорганические  соединения  оседают  на  дне  и 
сохраняются  там  длительное  время.  Вода  является  хранилищем  устойчивых 

     
 
 
126 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
пестицидов.  Донные  осадки  могут  обладать  окислительно-восстановительными 
свойствами  и  биологической  активностью,  могут  катализировать  некоторые 
реакции[4]. 
Приведенные данные о свойствах некоторых пестицидов подтверждают, что 
фосфорорганические  и  карбаматные  (например,  севин)  соединения  значительно 
менее 
стойки, 
чем 
хлорорганические. 
Уже 
в 
организме 
животных 
фосфорорганические вещества разрушаются до нетоксичных метаболитов [4]. 
Пероксодисерная  кислота  и  ее  соли  —  пероксодисульфаты  обладают 
сильными окислительными свойствами. Практически вся пероксодисерная кислота и 
большая  часть  пероксодисульфатов,  получаемых  электрохимическим  методом, 
используются для получения пероксида водорода. Пероксодисульфаты применяются 
в  аналитической химии,  при  отбеливании  жиров  и  мыла,  в  фотографии,  в  качестве 
инициаторов  процессов  полимеризации.  Пероксодисульфат  калия  используют  при 
получении смесевых взрывчатых веществ  и некоторых пестицидов  [5]. 
Протекторная  функция  ГВ  в  почве  защищают  или  сохраняют  почвенную 
биоту,  растительный  покров  в  случае  возникновения  различного  рода 
неблагоприятных  экстремальных  ситуаций  Гумусированные  почвы  лучше 
противостоят  засухе,    переувлажнению,    меньше  подвержены  эрозии  и  дольше 
сохраняют  удовлетворительные  свойства  при  орошении  вообще,  в  том  числе  — 
повышенными  дозами  воды  или  минерализованными  водами  Почвы,  богатые  ГВ, 
выдерживают  более  высокие  техногенные  нагрузки,  сглаживают  токсическое 
действие тяжелых металлов на растения [5] ГВ довольно прочно связывают многие 
радионуклиды, детергенты, пестициды, предупреждая тем самым их поступление в 
растения,    Инкорпорируя  некоторые  пестициды,  ГВ  надолго  выводят  их  из  сферы 
прямых контактов с живыми клетками, причем с течением времени трансформация 
самих ГВ может  сопровождаться разрушением  некоторых  токсичных органических 
соединений или превращением их в неактивные соединения  [6]. 
Говоря  о  конкретных  источниках  загрязнения  окружающей  среды 
суперэкотоксикантами,  нельзя  не  обратить  внимания  на  неблагоприятные 
последствия  применения  ядохимикатов,  поскольку  не  существует  нетоксичных  для 
человека пестицидов. По данным американских ученых, 60% всех гербицидов, 90% 
фунгицидов и 30% инсектицидов вызывают опухоли у животных [6]. Многие из этих 
веществ помимо высокой токсичности обладают ярко выраженными кумулятивными 
свойствами,  последствия  которых  проявляются  в  изменении  иммунологического 
статуса  организма,  мутагенном  и  тератогенном  действии.  Свободный  или  слабо 
связанный  хлор  никогда  не  встречался  в  природе.  Поэтому  некоторые  его 
соединения вызывают у живых организмов недомогания.  
Многие  соединения  меркаптанов  являются  физиологически  активными 
веществами и обладают антидотными свойствами. В качестве лечебных средств при 
отравлении  пестицидами  испытаны  тиоловые  соединения  унитиол  и  меркаптид,  а 
также  некоторые  синтезированные  соединения.  Исследования  показали,  что 
указанные  соединения  с  успехом  можно  применить  в  качестве  антидотов. 
Препараты,  не  содержащие  сульфгидрильной  группы,  положительного  эффекта  не 
проявляли,  что  указывает  на  возможность  обезвреживания  яда  путем 
непосредственного  его  связывания  с  образованием  новых  связей  углерод—сера 
наряду  с  более  сложными  процессами.  Токсические  свойства  некоторых 
производных  меркаптанов  обусловили  их  применение  в  сельском  хозяйстве  в 
качестве инсектицидов. Так, метилмеркаптофос является эталоном средств борьбы с 
вредителями хлопчатника (например, паутинным клещиком).   
Отличительной  особенностью  большинства  хлорорганических  инсектицидов 
является  их  стойкость  к  воздействию  различных  факторов  внешней  среды 

     
 
 
127 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
(температуре,  солнечной  инсоляции,  влаге  и  др.).  Это  определяет  их 
продолжительное  защитное  действие,  но  в  то  же  время  представляет  опасность 
загрязнения  сельскохозяйственной  продукции  и  окружающей  среды.  К 
отрицательным свойствам некоторых хлорорганических пестицидов относятся и их 
способность  к  накоплению  (кумуляции)  в  органах  и  тканях  животных  при 
многократном  поступлении,  что  может  способствовать  развитию  хронического 
отравления.  Поэтому  применение    ряда    хлорорганических  препаратов, 
представляющих опасность в этом отношении, таких, как ДДТ, альдрин, дильдрин и 
других, не разрешается.  
Устойчивость  вредителей  к  ядам  зависит  и  от  анатомоморфологических 
особенностей строения их тела. Кожные покровы с их  различной проницаемостью, 
обусловленной строением, толщиной, наличием на них  особых образований в виде 
восковых  налетов,  щитков  и  т.  п.,  представляют  собой  барьеры  на  пути 
проникновения  контактных  инсектицидов  в  тело  насекомых.  Барьером  является  и 
прилегающее к кожным покровам и гиподерме жировое тело, в котором инсектицид 
может  локализоваться  и  подвергнуться  разложению  еще  до  того,  как  он  достигнет 
жизненно важных центров насекомых. Отсутствие овицидных свойств у некоторых 
пестицидов  обусловлено,  в  частности,  затруднениями  при  проникновении  их  через 
оболочку яйца (хорион).   
Репеллентными  свойствами  по  отношению  к  птицам  обладают  некоторые 
пестициды — ТМТД, фосфид цинка, хлорированный камфен и др.    
В  последние  годы  установлено,  что  некоторые  пестициды  обладают 
аллергенными  свойствами.  Они  вызывают  изменение  реактивности  организмов  на 
повторные  обработки.  При  первичном  воздействии  таких  веществ  в  организме  в 
результате  защитной  реакции  образуются  белковые  антитела.  Измененная  реакция 
организма  выражается  в  понижении  или,  чаще,  в  повышении  чувствительности 
организма к данному аллергену, причем аллергенный эффект может сказываться при 
очень малых дозах. 
Как  показали  исследования,  для  изменения  физико-химических  свойств 
раствора  пестицида  необходима  определенная,  критическая  концентрация  ПАВ. 
Наибольшее  снижение  поверхностного  натяжения  водных  растворов  отмечают  при 
концентрациях  ПАВ  в  пределах  0,01—0,1%-  При  более  высоких  концентрациях 
ПАВ, 
превышающих 
критическую 
концентрацию 
ми-целлообразования, 
поверхностное  натяжение  раствора  остается  неизменным,  но  мицеллы  могут 
способствовать  растворению  кутина  и  частичному  удалению  из  него  воска.  Как 
показал  Вортман,  добавление  ПАВ  к  водному  раствору  натриевой  соли  2М-4Х 
способствовало  изменению  строения  кутикулярного  воска  и  усилению 
смачиваемости  листьев  брюквы  и  пшеницы  при  добавлении  к  растворам 
производных феноксиуксусной кислоты  усиление гербицидного действия отмечено 
при  концентрациях  ПАВ  от  0,1—0,25  до  5%.  В  целом  катионные  ПАВ  наиболее 
фитотоксичны,  неионогенные  занимают  промежуточное  положение,  а  анионные 
характеризуются  минимальным  фитотоксическим  действием.  Фитотоксическое 
действие  высоких  концентраций  ПАВ,  по  мнению  Дженсена  ,  заключается  в 
растворении  некоторых  компонентов  кутикулы  и  повреждении  расположенных 
непосредственно  под  ними  клеток  мезофилла.  Из-за  частичного  растворения 
клеточных  оболочек  под  действием  ПАВ  содержание  клеток  может  перетекать  в 
межклетники. 
Некоторые  пестициды  во  время  хранения  при  очень  низких  или  высоких 
температурах  могут  изменять  свои  свойства  в  худшую  сторону.  Поэтому  для 
хранения таких препаратов в складах надо создать соответствующий температурный 
режим. 

     
 
 
128 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
Необходимо, однако, отметить, что такое деление в известной степени носит 
условный характер, так как ядовитость пестицидов для человека и животных зависит 
не только от абсолютного значения смертельных доз препарата, но и от ряда других 
условий. При определении степени ядовитости препарата необходимо принимать во 
внимание  его  хроническую  токсичность,  возможность  накопления  в  организме 
человека и животных, обратимость и необратимость токсических воздействий, пути 
поступления в организм и ряд других факторов, а также токсичность продуктов его 
метаболизма в растительных и животных клетках. Последнее свойство важно еще и 
потому,  что  продукты  метаболизма  некоторых  пестицидов  более  токсичны,  чем 
исходные  соединения.  В  связи  с  этим  для  правильного  определения  возможной 
опасности  пестицида  необходимо  не  только  определение  ЛД50,  но  и  изучение  его 
метаболизма. 
Обычно  не  исследуют  природу  химических  соединений  или  мешающих 
органических  примесей,  которые  могут  быть  отделены  от  интересующего 
органического  материала.  Мешающие  примеси  могут  меняться  при  переходе  от 
одного водного экстракта к другому в любой проточной водной системе или в любой 
микробиологически  активной  системе.  Поэтому  методы  очистки  не  являются 
универсальными  и  могут  быть  модифицированы  в  частных  случаях.  Степень 
очистки  отчасти  может  зависеть  от  метода  количественного  или  качественного 
анализа.  Однако  знание  природы  мешающих  веществ  иногда  необходимо,  так  как 
свойства некоторых из них могут быть близки к свойствам анализируемых веществ. 
Имен - но так обстояло дело в случае анализа полихлорированных бифенилов (ПХБ), 
которые  не  отделялись  от  пестицидов  и  методом  ГХ  были  ошибочно 
идентифицированы  как  хлоруглеводородные  пестициды.  Точная  идентификация 
соответствующих пиков осуществлена методом спектроскопии.    
Характеристика  решения  поставленных  задач:  для  увеличения 
экологической  безопасности  региона  в  целом,  граждане  Республики  Казахстан 
должны  получать  информацию  со  всех  источников  вещания  населению  и  знания о 
ядохимикатах  должно  быть  полными  и  обязательными.  Защитой  населения  от 
пагубного  воздействия  ядохимикатов    должно  быть  ужесточение  контроля  по 
отношению к обороту, хранению и применению ядохимикатов в сельском хозяйстве. 
Законодательство четко регламентирует все процессы, связанные с ядохимикатами. 
Основной  проблемой  остается  нерациональное,  бездумное,  халатное  применение 
непосредственно  на  полях.  Каждый  человек  в  Казахстане  и  мире  в  целом    обязан 
осознавать  свою  причастность  к  экологии,  эта  обязанность  должна  прививаться  со 
школьной скамьи! Данная работа выполнялась с целью пробуждения чувств любви к 
Родной Земле, ответственности перед будущими поколениями. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.  «Справочник  по  пестицидам»  Н.  Н.  Мельников,  К.  В.  Новожилов,  С.  Р. 
Белан, Т. Н. Пылова. М.: Химия . 2003. 
2. http://urozhayna-gryadka.narod.ru/biologizacia.htm 
3. http://liceum1535.ru/about/conference/papers/2_Maslovskiy.pdf 
4.  Константинов  В.  М.  Охрана  природы.  –  М.:  Издательский  центр 
«Академия»,2011. 
5. Боков В. А. и др. Геоэкология. – Симферополь: Таврия, 2006. 
6.  Акимова  Т.  А.,  Хаскин  В.  В.  Экология.  Человек  –  Экономика  –  Биота  – 
Среда. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2013 
 
 

     
 
 
129 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
 
 
 
 
 
 
                                                       
 
 
\ 
 
                 ЮРИСПРУДЕНЦИЯ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     
 
 
130 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
ӘОК 347.78 
 
АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ, ОНЫ 
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ АСПЕКТІЛЕРІ  
 
Амирова Бота Кыдырханқызы, з.ғ.м., аға оқытушы  
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған 
қаласы,  
botaa_1981@mail.ru
    
 
В данной статье рассматриваются проблемы гражданско-правовой защиты 
 авторских  прав  в  Республике  Казахстан  а  также  зарубежом.  Сделан  анализ 
авторского  законодательства  в  Республики  Казахстан  на  основе  зарубежных 
практик  и  предлагается  некоторые  предложения  по  усовершенствованию 
законадательства РК в сфере авторского права.
 
This article discusses the problem of civil protection of copyright in the Republic of 
Kazakhstan  and  abroad.  Made  analysis  of  copyright  legislation  of  the  Republic  of 
Kazakhstan 
Мақалада  Қазақстан  Республикасында  және  шет  мемлекеттердегі  
авторлық  құқықты  азаматтық-құқықтық  қорғау  мәселелері  қарастырылған.  
Қазақстан  Республикасы  мен  шет  мемлекеттердегі    авторлық  құқық 
заңнамаларына  сараптама  жасалып,  Қазақстан  Республикасы  авторлық  құқық 
саласына арналған заңнаманы жетілдіруге бірқатар  ұсыныстары жасалған.  
Кілт  сөздер:  Автор,  авторлық  құқық,  меншік,  туынды,  Конвенция, 
санаткерлік,  
 
Қазақстан  Республикасының  Құқықтық  Саясат  Тұжырымдамасында 
«...құқықтық мемлекеттің конституциялық идеялары заңнаманың құқық, әділеттілік, 
гуманизм  идеяларын  арқау  ете  түзілуінде,  құқықтық  тәртіпті,  адам  мен  азаматтың 
құқықтары  мен  бостандықтарының  материалды,  ұйымдық-құқықтық,  саяси 
кепілдіктерін  нығайтудың  пәрменді  құралдарының  жасалуынан  көрініс  табуға 
тиіс...»  деп  көрсетілген  [1].  Ол  ең  алдымен  құқықтық  қатынастардың,  оның  ішінде 
авторлық құқық және сабақтас құқықтар саласының дамуына және өркендеуіне жол 
ашады. 
Сондай-ақ, 
авторлық 
құқықты 
қорғау 
Қазақстан 
Республикасы 
Конституциясы 
нормаларымен 
де 
анықталады. 
Қазақстан 
Республикасы 
Конституциясы 20-бап, 1-тармағында: «Сөз бен шығармашылық еркiндiгiне кепiлдiк 
берiледi» [2]. 
Авторлық құқық – санаткерлік меншік саласында ғылым, әдебиет және өнер 
туындыларын 
(авторлық 
құқық), 
қойылымдарды, 
 
орындаушылықты, 
фонограммаларды, эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларын 
(сабақтас құқық) жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды 
реттейді.  Осы  Заңның  мақсаты  үшін  төменде  көрсетілген  терминдердің  мынадай 
мәні бар. Автор – шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға. Авторлық 
құқық  -  автордың  мүліктік  және  мүліктік  емес  жеке  құқықтары.  «Авторлық  және 
сабақтас  құқықты  қорғаудың»  түсінігі  азаматтық  құқықтын  негізгі  бір  түрі 
болғандықтан өз тарапынан нені ұсынатындығын анықтауға болады.  
Сонымен  авторлық  және  сабақтас  құқықтар  азаматтық  құқықтың  бір  бөлігі 
болып  танылады,  яғни  бұл  анықтама  оларға  таратылады.  Осындай  жағдайлармен, 
авторлық  және  сабақтас  құқықтарды  қорғау  -  бұл  заң  жүйесімен  қарастырылған, 
құқыққа қол сұғушылықты қанағаттандыруға бағытталған, оны іске асыру, бұзылған 
жағдайда  қалпына  келтіру  және  бұзушылықтың  залалын  тарату  шарасы.  Мұндай 

     
 
 
131 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
авторлық  және  сабақтас  құқықтарды  қорғаудың  түсініктемесі  1996  жылғы  10 
маусымдағы  «Авторлық  құқық  және  сабақтас  құқықтар  туралы»  Заңның 
сұраныстарына  жауап  береді    және  заң  әдебиеттеріндегі  әр  түрлі  авторлардың 
көзқарастары мен айтқандарымен келістіріледі. 
Өз деңгейінде аяғында тұрған жүйені тек қана мына жағдайларда ғана айтуға 
болады,  яғни  өз  бетімен  өзін-өзі  басқара  алатындығы,  азаматтық  айналымдағы 
тұлғалардың  өз  іс  әрекеттерімен  өз  заңды  құқықтарын  мұқият  білуі  арқылы 
авторлық  және  сабақтас  құқықтарды  нарыққа  байланысты  тәртіппен  талап  етіп, 
тиісті жағдайларда  қорғана білуі,  тіпті  қиын жагдайларда мемлекет  тарапынан оны 
күштеу шарасы арқылы қорғау құқығына ие болуы.  
Авторлық  құқық  –  цивилистік  категория  болғандықтан,  ғылым,  әдебиет 
және өнер салаларындағы тұлғаның шығармашылық қызметінің нәтижесі болып 
табылатын  туындыларды  пайдалануды  реттеуге  және  қорғауға  бағытталған 
нормалар жиынтығы болып табылады.  
Халықаралық  деңгейде  авторлық  құқық  туралы  идея  көптеген 
зерттеушілердің  айтуынша  кітап  басу  ісімен  және  техниканың пайда  болуымен 
тікелей  байланысты  XVI  ғасырда  пайда  болды.  XVI  ғасырда  Иоганн  Гутенберг 
жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап 
шығару күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Шығармашылық еңбек 
саудаға айналды. Жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, кітап басу арқылы пайда 
табатындар арасында бәсекелестік алғашқы  «әдебиет қарақшыларын» тудырды. 
Баспа өнімдерінің экономикалық пайдасымен қоса, саяси және әлеуметтік күш-
қуатын  тани  білген  билік  иелері  ХV  ғасырдың  соңында  ыңғайлы  жеке 
баспагерлерге  ғана  ерекше  мүмкіндік  тудырып,  қалғандарды  король 
жарлығымен  тежеп,  реттеп  басқарып  отырды,  яғни  Англия  мен  Францияда 
корольмен,  германдық  князьдықтарда  князьдармен  берілетін  құзыреттер  пайда 
болды. 
Англо-американдық 
құқық 
жүйесі 
елдерінде 
авторлық 
қарым-
қатынастарды  реттеудің  сот  прецедентімен  қатар  маңызды  рольге  заңнама  ие 
болды.  Еуропада  осы  саладағы  алғашқы  заң  XVIІ  ғасырда  қалыптасты. 
Ағылшын  баспагерлері  мен  кітап  саудагерлері  компаниясының  автор  құқығын 
қорғауға  байланысты  талаптарына  сәйкес  әзірленген  заң  жобасы  1709  жылы 
талқыланып,  1710  жылы  сәуірде  «Королева  Аннаның  Сатуты»  деген  атпен 
күшіне енді. Бұл заң алғашында тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады кейін 
басқа да буржуазиялық мемлекеттермен қабылданғандықтан туындыға айрықша 
құқықтарды  қорғаудың  фундаментальды  қағидалары  бекітілді.  Қазіргі  кезде 
Англияда  1956  жылғы  заңның  орнына  келген  1988  жылғы  Авторлық  құқық 
туралы  заң  қолданыста.  Ал  суретшілердің  авторлық  құқығы  туралы  заң 
Англияда 1735 жылы қабылданған [3,213]. 
Әдеби  меншік  туралы  ұғым  Францияда  пайда  болғанымен,  1777  жыл  XVI 
Людовиктің  күш  салуымен  бір  жүйеге  келтіріліп,  автордың  шығармасын  басып 
шығару  мен  сатуға  құқық  заңдастырылды.  Ал  1791  және  1793  жылғы  декреттерде 
автор өз шығармасын қалай пайдаланып, қанша рет басып шығарамын десе де еркі 
бары айрықша құқық деп көрсетілген.  
Германияның  әр  түрлі  аймақтарында  автордың  құқығын  мойындайтын 
құжаттар  1686  жылдан  бастап  қабылданғанымен,  Бүкілгерманниялық  алғашқы  заң 
1837 жылы жарық көрді [4,121]. 
Ал Дания мен Норвегияда 1741 жылы қабылданып, 1814 жылға дейін күшін 
сақтаған декретте автор мен оның мұрагерлерінің құқығы өмір бойы сақталады деп 
көрсетілген.  1762  жылы  Үшінші  Карл  патшалығы  кезінде  Испанияда  қабылданған 
заң кітап шығару тек автордың айрықша құқығы деп бекіткен. 

     
 
 
132 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
Интеллектуалдык  меншікті  қорғауда  өз  жүйесін  қалыптастырған  Америкада 
авторлық құқық туралы заң тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған. Авторлық құқықты 
қорғаудың американдық жүйесі қазір әлемнің қай еліне болса да өз ықпалын тигізіп 
отырғаны ақиқат [5,17]. 
Ресейде  авторлық  құқықтың  негізгі  ерекшелігі  цензуралық  заңнамамен 
байланыста  болғандығы.  1771  жылға  дейін  кітап  шығарушылық  қызмет  Ресейде 
монополия  қатарына  жатты.  1771  жылы  Петербургте  шет  тілдерінде  кітап  басып 
шығаруға құзыреттілік берілгендіктен, ол кезде шетелде цензура енгізілген болатын. 
Орыс  тілінде  кітап  басып  шығаруға  рұқсат  тек  1783  жылғы15  қаңтардағы 
Жарлықпен  ғана  пайда  болды,  бірақ  ол  13  жылдан  соң  либералды  нормативтік  акт 
ретінде күшін жойды. Ең бірініші авторлардың өз әдеби туындыларына құқықтарын 
бекіткен  заң  1828  жылы  Цензуралық  жарлықтың  арнайы  бір  тарауы  ретінде  пайда 
болды  және  оның  шығуына  А.Н.  Островский,  А.К.  Толстой,  И.С.  Тургенев,  Н.С. 
Лесков сияқты ірі тұлғалар күш салған [6,136]. 
Қазіргі кезде Францияда жүзеге асып отырған авторлық құқық туралы негізі 
заң 1957 жылы 11-наурызда қабылданған. Әдебиет және көркемөнер меншігі туралы 
заң (соңғы өзгеріс 1985 жылы болған), ал ГФР-дағы авторлық құқық туралы заң 1965 
жылы 9-қыркүйекте (соңғы өзгеріс 1972-1973 жылдары болған) қабылданған [7,166]. 
АҚШ-та 1976 жылы Авторлық құқық туралы жаңа заң қабылданып, ол 1978 
жылы  1-қаңтарда күшіне енген. 1988 жылы АҚШ Берн конвенциясына қосылуымен 
оған  өзгерістер  енгізілген.  Авторлық  қатынастар  АҚШ  конституциясына  сәйкес 
жекелеген  шататтардың  заңнамаларымен  емес  федеральдық  заңнамамен  реттеледі, 
сондықтан федералдық заң деп аталады [8,320]. 
Бүгінгі  таңда  Қазақстанда  авторлық    құқықтар  жөніндегі  мынандай 
халықаралық  және  аймақтық  келісімдер  мен  конвенция  талаптарын  орындауға 
міндетті: 
1.
 
1886 
жылғы 
9-қыркүйектегі 
Берн 
Конвенциясы; 
Қазақстан 
Республикасының  Президенті  «Қазақстан  Республикасының  Әдеби  және  көркем 
туындаларды  қорғау  жөніндегі  Берн  конвенциясына  косылу  туралы»  Заңына  1998 
жылы қарашада қол қойды. 
2.
 
Берн Конвенциясындағы авторлар құқықтарын қорғаудағы қатаң талаптар 
мен  тәртіптердің  орындалуын,  материалдық-құқықтық  нормалар  аздығын,  ұлттық 
заңнамаларға  сілтемелердің  көптігін  негізге  ала  отырып,  дамушы  елдердің 
мүдделерін  ескеру  мақсатында  1952  жылы  6-қыркүйекте  Женевада  Дүниежүзілік 
авторлық  құқық  жөніндегі  конвенциясының  қабылданған.  Осы  конвенцияның 
кіріспе  бөлімінде  интеллектуалдық  меншік  саласындағы  тұлғалардың  құқықтарын 
сақтау,  оларды  сыйлау,  әдебиет,  ғылым  және  өнердің  дамуына  ықпал  жасау  – 
халықаралық  өзара  түсіністікке  игі  әсерін  тигізетіндігі  нық  айтылған.  Аталған  екі 
Конвенциялардың соңғы мәтіні 1971 жылы Парижде қабылданған. 
3.
 
Қазақстан  Республикасы  1996  жылы  20-желтоқсанда  Женевада 
қабылданған  Туындылардың  кейбір  түрлеріне  жекелеген  құқықтарды  қорғауға 
байланысты  авторлық  құқық  туралы  ДСМҰ  келісім  шартына  2004  жылы  16-
сәуірдегі Заңымен қосылды.  
4.
 
1936  жылы  Австрияда  1941  жылы  Италияда  құрылған  жиналыс 
қатысушылары авторлық құқық идеясы жаңадан пайда болған құқықтар арасындағы 
компромисс  пайда  болған  объектілерге  (орындау,  фонограмма,  хабар  таратушы) 
алғашқы құқық авторлық құқық болып табылмайтындығын ескере келе, санаткерлік 
меншік аясындағы қатынас деп қарастырды. Сонымен 1961 жылы 26-қазанда Римде 
қол  қойылған  орындаушы-артистер,  фонограмма  жасаушылар  және  хабар 
таратушылар мүддесін  қорғау туралы Халықаралық Конвенция (Рим Конвенциясы) 
қабылданды  [9,31].  Жаңа  құқықтар  категориясын  авторлық  құқықтармен 

     
 
 
133 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
байланысын  ескере  отырып,  оларды  «жақын»,  «байланысты»,  «көршілес»  немесе 
«сабақтас» құқықтар ретінде белгіледі. 
5.
 
Жыл өткен сайын фонограмманы заңсыз қайта өңдеу мен көшіріп көбейту 
кең  етек  жаюда,  ол  авторлардың,  артист-орындаушылардың  және  фонограмма 
өндеушілердің  мүдделеріне  үлкен  зиян  келтіруде.  Сол  себептен  бірқатар 
мемлекеттер  халықаралық  ұйымдардың  көмегімен  «Фонограмма  жасаушылардың 
мүдделерін фонограммаларын заңсыз қайта шығарудан қорғау туралы» Конвенцияға 
(Женева 1971ж) қосылуды мақсат етті.  
2000  жылы  маусымда  Қазақстан  Республикасының  Президенті  «Қазақстан 
Республикасының 
Фонограмма 
жасаушылардың 
мүдделерін 
олардың 
фонограммаларын  заңсыз  көшіріп  көбейтуден  қорғау  жөніндегі  Женева 
Конвенциясына  қосылу  туралы»  Заңға  қол  қойды.  Сонымен  қатар,  сабақтас 
құқықтарға  тікелей қатынасы  бар  конвенциялар  қатарында  1974  жылы  21-мамырда 
қабылданған  Спутник  арқылы  берілетін  сигналдар  бағдарламаларын  тарату  туралы 
Брюссель конвенциясын атауға болады [3,132]. 
6.
 
Қазақстан  Республикасы  ДСМҰ-ның  авторлық  және  сабақтас  құқықтар 
саласындағы Берн конвенциясын дамытудың жалғасы болып табылатын 1957 жылы 
Женевада  қабылдаған  Фонограмма  өндірушілердің  мүдделерін  қорғау  туралы 
Конвенцияға  2000  жылдың  7-маусымындағы  заңымен  қосылды.  Бұл  конвенция 
туындыларды  орындаушылардың,  фонограмма  өндірушілердің  және  хабар  тарату 
ұйымдарының мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді.  
7.
 
Сабақтас  құқықтар  субъектілерінің  мүдделерін  қорғау  аясындағы  қайнар 
көздер  қатарына  Қазақстан  Республикасы  16  сәуір  2004  жылы  №  547  –ІІ  Заңымен 
қосылған  1996  жылы  20-желтоқсанда  Женевада  қабылданған  Орындаулар  мен 
фонограмма бойынша ДСМҰ келісімін жатқызуға болады.  
8.
 
Қазақстан  ТМД  деңгейіндегі  көпжақты  және  екіжақты  келісімдерге  де 
белсене  қатысады.  Солардың  ішінде  ерекше  атап  өтетіндер,  ТМД-ның  9  мемлекет 
басшылары 1993 жылы 24-қыркүйекте Мәскеуде қол қойған «Авторлық құқық және 
сабақтас  құқықтарды  қорғау  саласындағы  ынтымақтастық  туралы»  Келісімді  және 
1998  жылы  6-наурызда  Мәскеу  қаласында  қабылданып,  Қазақстанмен  2001  жылы 
11-мамырда  №  20-ІІ  Заңымен  ратификацияланған  «Санаткерлік  меншік  аясындағы 
құқық  бұзушылықтарға  жол  бермеу  аясындағы  ынтымақтастық  туралы»  Келісімін 
атауға болады. Сондай-ақ, ТМД Үкімет басшылары кеңесінің шешімімен 2000 жылы 
20-маусымда бекітілген және Қазақстан Республикасы  Премьер-министр қол қойған 
«Санаткерлік  меншік  саласындағы  құқық  бұзушылықтың  жолын  кесу  жөніндегі 
ынтымақтастық  туралы  келісімге  қатысушы  мемлекеттердің  бірлескен  жұмыс 
комиссиясы туралы» Ережені де қосуға болады.  
Авторлық  құқықтар  жөніндегі  ресми  құжаттар  Қазақстанда  тұңғыш  рет  ХІХ 
ғасырдың  аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  басында  ғылыми-қоғамдық  еңбектерде  жарық 
көрді,  кейін  заң  нормаларына  енгізілді.  Әсіресе  1928  жылғы  Заңда  айқындалған. 
Дегенмен,  бұл  заң  жүйесі  1917  жылғы  29  желтоқсанда  қабылданған  «Мемлекеттік 
баспа  туралы»  Декреттен  басталады.  Қазіргі  мемлекеттік  кешенді  заң  жүйесіндегі 
емес,  ол  кездегі  заң  ережелері  әлемдік  һәм  аймақтық  дәрежедегі  көкейкесті 
мәселелерді  шешуге,  авторлық  құқық  саласының  көптеген  мәселелерін  реттеуге 
дәрменсіз еді [10,26]. 
Қазақстандағы  авторлық  құқықты  қорғаудың  мемлекеттік  негізі  1973  жылы 
Бүкілодақтық Авторлық құқық жөніндегі агенттік (ВАПП) Қазақстандағы бөлімшесі 
жұмыс істей бастаған күннен басталады.  
Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен 
тікелей  байланысты.  1992  жылы  Бүкілодақтық  Агенттіктің  қазақ  бөлімшесінің 

     
 
 
134 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
негізінде  Қазақстанның  авторлық  құқық  және  сабақтас  құқықтар  жөніндегі 
Мемлекеттік агенттік құрылды. 
Қазіргі  кезде  қолданыстағы  10-маусым  1996  жылы  қабылданған  «Авторлық 
құқық  және  сабақтас  құқықтар  туралы»  Қазақстан  Республикасының  заңы  – 
авторлық  құқық  мақсатына,  мазмұны  мен  маңызына,  сондай-ақ  берілу  әдісі  мен 
нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын ғылым, 
әдебиет және өнер туындыларына қолданылады деп бекітеді [11]. 
Бірақ  бұл  заң  авторлық  құқық  объектісі  болатын  туындыларды  ашып 
көрсетпейді,  дегенмен  туындыны  сипаттайтын  белгілерді  анық  көрсетеді  (6-бап  1-
тармаққа сай, авторлық құқық шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын 
ғылым,  әдебиет  және  өнер  туындыларына  қолданылады)  және  туындының  жүзеге 
аса алатын белгілі бір объективтік нысанын (6-бап, 2-тармақ) және авторлық құқық 
объектісі болып табылатын да (7-бап) табылмайтын да (8-бап) туындылар түрлерін 
анықтайды. 
Конвенцияларға  қосылу,  келісімдерге  және  шарттарға  қол  қою  мемлекетке 
біраз  міндеттер  жүктейді,  өйткені,    осы  Келісімдер  мен  шарттар  арқылы  белгілі 
міндеттемелер  қабылданады.  Қазіргі  кезде  халықаралық  ұйымдар,  экономикасы 
дамыған  өркениетті  мемлекеттер  Қазақстандағы  санаткерлік  меншік  құқықтарын 
қорғау  мәселелеріне  түпкілікті  назар  аударып  отыр.    Олай  дейтініміз,  Қазақстан 
Республикасы   мен  АҚШ  арасындағы  сауда қатынастары туралы 1992 жылдың 19-
маусымында  екі  елдің  Президенттері  қол  қойған  Келісімдегі  маңызды  баптардың 
бірі  –  тараптардың  санаткерлік  меншікті  қорғау  жөніндегі  7-бабы  саналады.  Онда, 
тараптар  әр  елдің  өз  заңдарының  ережелеріне  сәйкес  санаткерлік  меншік  құқығын 
қорғайды,  соның  ішінде  әдеби,  ғылыми  және  көркем  туындылармен  қоса  ЭЕМ-ға 
арналған мәліметтер жиынтығы да бар. 
Кез-келген  елдегі  заңның  тәжірибелік  құндылығы  оның  неғұрлым  тиімді 
түрде жүзеге асуымен тікелей байланысты. Авторларға кейде өз құқықтарын өздері 
жүзеге асырулары қиынға түсуі мүмкін, осындай кезде олардың кейбір құқықтарын 
жүзеге асырушы арнайы ұйымдар құру тиімді тәсіл болатындығы сөзсіз. Осыған сай 
Қазақстан  Республикасындағы  авторлық  және  сабақтас  құқықтарды  реттеу  үшін 
заңға  сәйкес  1997  жылы  «Қазақстан  Авторлар  Қоғамы»  (ҚазАҚ)  құрылды.  Бұл 
ұйымның  басты  міндеті  әдебиет  және  өнер  туындылары  авторларының  мүліктік 
құқығын қорғауды Қазақстан аумағында және шетелдерде қамтамасыз ету [10,77]. 
Біздің авторлық құқық туралы заңда тағы бір ескерілмей кеткен мәселе, қазір 
шоу-бизнес  клубтары  немесе  өз  бетінше  заңсыз  концерт  беруші  пысықай  әншілер 
көбейіп  кетті.  Оларды  бақылап  жатқан  ешкім  жоқ.  Осы  мәселе  авторлық  құқық 
заңында да салық кодексінде де ескерілмеген. Егер бизнес-шоу клубтары мен жеке 
концерт  берушілерден  авторларға  сыйақы  төлейтін  болса,  олардан  мемлекеттік 
бюджетке  15  пайыз  табыс  салығын,  ал  сондай  концертті  ұйымдастырушылар 
өздерінің тапқан табысынан 20 пайыз әлеуметтік төлем төлеп тұрар еді. Бірақ ешбір 
мемлекеттік ведомствалық органдар оған аса мән беріп отырған жоқ.  
Авторлардың  қаламақыларына  байланысты  кейбір  көрсеткіштерге  жүгінсек, 
1998  жылы  авторлардың  қаламақысы  есебінен  7  миллион  теңге  өндірілсе,  2004 
жылы 38 миллион теңге жиналған екен [12].   
Дегенмен  заңда  санаткерлік  шығармалардың  сыйақы  мөлшерін  белгілейтін 
норма  жоқ,  ол  заңда  кеткен  тағы  бір  ақаулық  деп  түсінеміз.  1963  жылғы  ҚазССР 
Азаматтық  кодексінің  477-бабы  сақталғанда  дұрыс  болар  еді.  Өйткені,  ол  бапта 
«мемлекет авторларға берілетін сыйақылардың мөлшерін белгілеуге құқылы» деген 
сөз  бар.  Жаңа  кодекс  қабылданғанда  аталған  норма  Әділет  министрлігінің 
қарсылығымен  түсіп  қалған  екен.  Және  қазіргі  қолданыстағы  заңнамада 
қаламақының  мөлшерін  авторлардың  өздері  белгілейді  немесе  ҚазАҚ  авторлармен 

     
 
 
135 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
келісім  жасағанда  көрсетіледі  делінген.  Берн  Конвенциясында  авторлар  мен  қоғам 
арасындағы  келісімде  сыйақы  мөлшері  көрсетілмеген  болса,  мемлекеттің 
белгіленген сыйақы мөлшерін өндіріп алуға болады делінген.  
Конвенцияларға,  келісімдерге  қосылу  мемлекетіміздің  экономикалық 
ынтымақтастық  барысында  өзге  елдермен  сауда  қатынастарын  дамыту  үшін  де  өте 
қажет.  Бұл  орайда  Көпжақты  сауда  келіссөздерінің  нәтижесінде  1994  жылдық 
сәуірінде  құрылған  Дүниежүзілік  Сауда  Ұйымының  ролін  атап  кеткен  жөн.  Осы 
келісімдердің  басты  нысаны  1995  жылы  1-қаңтарда  күшіне  енген  «Санаткерлік 
меншік  құқықтарының  сауда  аспектілеріне  байланысты  келісімі»  (ТРИПС) 
саналады. ТРИПС келісімінің авторлық құқық және сабақтас құқықтарға, сондай-ақ, 
өзге  де  санаткерлік  меншік  объектілеріне  қатысты  ережелері  ДСМҰ-ның  аясында 
жасалған  халықаралық  келісімдер  мен  шарттарды  конвенцияларды  толықтыра 
түседі. 
Дүниежүзілік  Санаткерлік  Меншік  Ұйымы  мен  Дүниежүзілік  Сауда  Ұйымы 
арасындағы  ТРИПС  келісімдерін  орындаудағы  ынтымақтастықты  қарастыратын 
Келісімнің  1991  жылдың  1-қаңтарынан  бастап  күшіне  енуі  де  аса  маңызды.  Бұл 
дамушы елдердің мүддесі үшін техникалық ынтымақтастық саласында қабылданған 
шешімдер  мен  ережелер  туралы  бір-біріне  дер  кезінде  хабар  беру,  өзара  көмек 
көрсету сияқты ынтымақтастықтың бір түрі [8,37].   
СМҚСА  (ТРИПС)  келісімі  –  санаткерлік  меншік  құқығының  сауда-саттық 
аспектілерін  қарастырады.  Ол  негізінен  авторлық  құқықты  және  осыған  қатысты 
құқықтарды,  кәсіптік  үлгілерді,  патенттерді  қорғауды  жүзеге  асырады.  Сол  сияқты 
жабық ақпараттарды қорғауды, лицензиялық шарттар арқылы бәсекелестікке қарсы 
дауларға бақылау жасайды [9,53]. 
Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  1996  жылы  19-ақпанындағы  «Қазақстан 
Республикасының  Дүниежүзілік  сауда  Ұйымына  кіруі  туралы»  №  211  Қаулысына 
сай  аталған  міндетті  іске  асыруға  қажетті  бірқатар  шаралар  жүргізілуде.  Бір 
қарағанда  санаткерлік  меншік  құқықтарын  сақтау  Дүниежүзілік  Сауда  Ұйымының 
алға қойған мақсаттарына тікелей қатысы жоқ. Дегенмен бұл осы ұйымға кірудегі ең 
басты талаптардың бірі болып саналады.  
Авторлық  құқықтың  ерекшелігі  болып  оның  аумақтық  сипаты  табылады. 
Авторлық  құқық  жеке  мемлекет  заңдары  негізінде  туындайды  және  сол  мемлекет 
шегінде ғана қолданылады. Бір мемлекеттің аумағында алынған авторлық құқықтар 
басқа  мемлекет  аумағында  автоматты  түрде  танылмайды.  Әрбір  мемлекет 
қорғалатын  туындылар  аясын,  көлемін,  пайда  болу  жағдайларын,  авторлық 
құқықтарды жүзеге асыру, тоқтату және қорғау нормаларын дербес жүргізеді. 
Туындыларды  пайдаланудың  заңи  шектеріне  қарағанда,  іс  жүзіндегі  шектер 
ештеңемен  шектелмеген.  Ақпарат  берудің  техникалық  құралдарының  дамуы, 
мемлекет  арасындағы  мәдени  және  ғылыми  ынтымақтастықтың  кеңеюі 
туындылардың бүкіл дүние жүзі бойынша таралуына алып келді. 
Авторлық  құқықтарды  қорғау  контрафактілік  даналар  ұғымымен  ұштасады, 
ал  ол  өз  кезегінде  –  туындыны  немесе  фонограмманың  дайындалған  немесе 
таратылған жағдайда авторлық құқықтардың бұзылуына әкеп соғады, сондай-ақ сол 
туынды  мен  фонограмма  ешқашан  қорғалмаған  немесе  қорғауы  тоқтатылған 
мемлекеттерден  авторлық  және  сабақтас  құқықтар  иелерінің  келісімінсіз 
импортталған  туындылар  мен  фонограммалардың  қорғалатын  даналары  дегенді 
білдіреді. 
Қазақстан Республикасы  «Авторлық құқық  және сабақтас құқықтар  туралы» 
заңының  15-бабы  1-тармағы  1-бөлімшесі  өзгертулер  енгізуді  қажет  етіп  тұр. 
Авторлық құқық абсолюттік құқық ретінде танылады. Авторлық туынды үлгілерінде 
өз  атын  жазу  арқылы  талап  етуді  салыстырмалы  құқықтық  қатынас  шегінде  тек 

     
 
 
136 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3  / 2015     
 
пайдаланушыдан  автор  ала  алады.  Алайда  мұндай  талапты  анықталмаған  адамдар 
тобына  қатысты  жүргізу  мүмкін  емес.  Сондықтан  да  «соның  ішінде,  туынды 
үлгілеріне  автор  атын  ереже  бойынша  көрсету  жолы  арқылы  және  егер  де  мүмкін 
болса,  оның  кез-келген  жария  пайдаланылуында»  сөздерін  аталған  заңның  15-бабы 
1-тармағы 1-бөлімшесінен алып тастау қажет. 
Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болуы қазақстандық және 
шетелдік құқық иелерінің санаткерлік меншік құқықтарының әлемдік стандарттарға 
сай келетін деңгейде сақталуын қамтамасыз етуге міндеттеп отыр. Республикамызда 
санаткерлік меншік құқықтарын қорғау жөніндегі нақтылы шаралардың қабылдануы 
еліміздің  әлемдік  қауымдастықтағы  санаткерлік  меншік  құқықтарының  қорғалуын 
қамтамасыз  етуге  қабілетті  мемлекет  ретіндегі  оң  имиджін  қалыптастыруға  ықпал 
етпек.  Азаматтардың  интеллектуалдық  меншігін  қорғау  арқылы  мемлекет  олардың 
шығармашылық  қабілетінің  дамуына,  сол  арқылы  ел  экономикасының  дамуына 
қолайлы жағдай жасайды.  

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: