Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

280 
 
ҼОЖ:93/94:930 
 
ӘЗ ТӚЛЕ БИ ҒҦМЫРЫНА ҚАТЫСТЫ СОНЫ ДЕРЕКТЕР, ЖАҢАША КӚЗҚАРАС 
(орыс зерттеушілерінің деректері негізінде) 
 
Миразов М. 
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан  
 
Резюме  
В статье исследуется жизнь, выдающегося казахского общественного деятела XVІІІ века Толе би, а 
также вопрос локализации место его захоронения и период правления городом Ташкент. 
 
Қазақтың кең жазира даласын найзаның ҧшымен, білектің кҥшімен, жҽне кемеңгер саясатымен 
қорғап  қалған  ержҥрек  хас  батырлар  қаншама?  Солардың  кҿшбасында  ҥнемі    Тҽуке  хан,Абылай  хан 
есімімен    Тҿле  би  атының  айрықша    аталуы  тектен-тек  емес.  Қазақ  халқының  сан  ғасырлық 
тарихындағы  айтулы  тҧлғаларды  оймен  шолып  шығудың  ҿзі қазіргі   ҧрпақтың    кҿкірегіне  мақтаныш 
сезімін ҧялатпай  қоймайды. Ел тарихында аты алтын ҽріппен жазылған сондай киелі есімдердің бірі 
ғана емес,бірегейі Тҿле би екенін ҽрбір қазақ баласы біледі бҥгінде. Сонау XVIII ғасырда басынан бағы 
ҧшып,  мемлекет  ретінде,  тіпті  этнос  ретінде  жер  бетінде  сақталып  қалу-қалмауы    тарих  таразысына 
тҥскен «ҧрпақ ҥшін,ел ҥшін, қҧтты мекен жер ҥшін» қан тҿгіп, жан беріскен кезеңде  қазақтың бағына 
суырылып  шығып,жол  бастаған,кҿрегендігімен  ел  туын  ҧстаған  Тҿле  би    абыздың  зор  азаматтық 
тҧлғасы бізге ҽрқашан қымбат. 
Тҿле  би  қазақ  халқының  тарих  сынынан  аман  ҿтуі  ҥшін  ең  алдымен  елдік  тҧтастық  пен 
дербестіліктің қажет екенін терең тҥсінді. Ол бҥкіл қажыр-қайраты мен ақыл парасатын  тек қана осы 
мҥддеге  бағындыра  білді.  Ҧлттық  мҥддені  жҥзеге  асыру  жолында  ол  ерлік  ісімен  де,  шешендік 
тапқырлығымен де, кҿреген ақылымен де, шебер ҧйымдастырушылығымен де тҿңірегін таң қалдырды. 
Тҿле би қазақ халқының  саяси ҽлеуметтік ҿміріне елу жылға  жуық ықпал етіп, билігін жҥргізді. Бҧл 
ретте Тҿле бидің саяси, ҽскери,ҽлеуметтік кҿреген де тегеурінді қимылдары болса керек. 
Тҿле  би  ҿз  дҽуірінде  қазақ,орыс,қытай,қырғыз,ҿзбек,қарақалпақ,башқҧрт  халықтарының 
тарихнамасында  ірі  қайраткер,  дипломат,айтулы  шешен    ретінде  елеулі    орын  алған.  Ал  ҿз  елінің 
ҿмірінде  мҽмілегер,қолбасшы,  реформатор    жҽне    ҧлтының  бірлігі  мен  жерінің  тҧтастығын  сақтауға 
жан аямай кҥш салған ірі  мемлекеттік тҧлға  ретінде  танылды. Ал Тҿле бидің  ҿмірі мен даналығы 
туралы  қҧнды  мҽліметтер  қалдырған  шығыстанушы  зерттеушілер:  А.Левшин,  Н.Аристов, 
Я.Гавердовский,  Л.Баллюзек,  П.И.Рычков,  И.И.Неплюев,  Г.Ф.Миллер,  А.И.Добросмыслов,  қазақтың 
айтулы  білімпаздары  Ш.Уҽлиханов  Ҽ.Диваев,  М.Ж.Кҿпеев,  М.Тынышпаев,  Ҽ.Марғҧлан,  атақты 
ақындар Қ.Байболҧлы,Майлықожа т.б. еңбектеріне зейінді тҥрде назар аударсаң олардың баба туралы  
кҿзқарастарында алшақтықтың жоқ екендігін аңғарамыз. Тарих деген қазынаны кҿздің қарашығындай 
сақтаған Қытай мҧрағаттарынан табылып жатқан жазбаларда да Тҿле би жҿнінде қҧнды деректер бар. 
Тҿле  би    жайында  жазба  деректер  жҧтаң  деп  айтуға  болмайды.  Оның  ғҧмыры  мен 
реформаторлық  басқарушы  қызметі  толық    дҽрежесінде    зерттеліп,зерделене  қойған  жоқ.  Тҿле  би 
туралы 
бірнеше 
қҧнды 
еңбектер, 
кҿптеген 
мақалалар(С.Дҽуітҧлы,М.Қойгелдиев,Ж.Рсымбетов,Ж.Дҽдебаев,    Ҽ. Кембаев,М.Ҥмбетҧлы т.б.) жарық 
кҿргені белгілі. Мҧндай қадам,алғашқы  ғылыми  талпыныстар,ҽрине, Тҿле би сияқты аса ірі  тҧлғаның 
барлық ғҧмырлық,ҥлкен  мемлекеттік деңгейдегі қызметін толық қамти алмайды. 
Елбасы  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  «Қазақстан  тҽуелсіздігі:  Тарих  тағылымдары  жҽне  қазіргі  заман» 
атты баяндамасында: «Қазақстанның тҽуелсіздік  тарихы ҽппақ парақ бетіне кҥні кеше тҥсе қалған жоқ, 
оның кҿне дҽстҥрлері бар. Бҥгінгі кҥнді тҥсініп-тҥйсіну ҥшін де, болашақтың дидарын кҿзге елестету 
ҥшін де кешегі кезеңге кҿз  жіберуіміз керек», -деген еді. 
Тҽуке хан заманында қазақтың ғана емес Тҥркістан топырағындағы халықтардың тҿбе биі болған 
Тҿле Ҽлібекҧлы XVIII ғасырдың ең ірі,ең беделді тҧлғасының бірі еді. 
«...Ташкентке барып қайтқан Мансур Асановтың атақты қазақ биі Тҿле биді Ташкентте ханнан 
бетер қадірлейді» дейтіні сондықтан. [1] 
Ҽз  Тҽуке  хан  тҧсында  «Жеті  жарғы»  ҽдет  заңын  шығарушылардың  бірі-Тҿле  би.  Тҽуке  хан 
қайтыс болғаннан кейін жоңғарлардың қазақ даласы мен қаласына жасаған шапқыншылығы  тҧсында, 
қазақтың ҥш ордасын басқыншыларға қарсы соғысқа ҧйыстырған ардагерлердің бірі. 
Ҥлкен орданың жоңғар шапқыншыларына уақытша тҽуелді болған кезінде,Тҿле би тиісті алым-
салық  тҿлеуден  басқа,келелі  саяси  істерде    тҽуелсіздікті  берік  сақтауға  ҧмтылып  отырған.  Сол  бір 
тарихи жағдайда бҧл кҥрескерлік,табандылық жҽне саяси жағынан дипломатиялық іскерлік еді. 
Сол  кезеңде    Ҥлкен  Орданың  хан  тағы  Ташкент  шаһары  болатын.  Ҧлы  бидің  сҥйегі  ҿзі  
ғҧмырының соңына дейін қызмет еткен  кенттің тҿрінде – Шайхантаур аталатын мазаратта жатыр. 

281 
 
Тҿле би Ташкентте  билік қҧра отырып,ҿзі  Ташкент маңындағы Сартҿбе (Зортҿбе)  деген жерде 
тҧрған.[2] Бидің негізгі тҧрақ жайы Шыршық ҿзенінің бойында, Бозсу арығының басында болады. Бҧл 
арық  Ташкентті  сумен  қамтамасыз  ететін  бірден-бір  жҥйе  болғандықтан,  қала  ҿзін  су  иесі  Тҿле  биге 
тҽуелді  деп  таныған.  [3]Сҿзіміз  дҽлелді  болу  ҥшін  «Ташкент  тарихы»    еңбегіндегі    мына    жолдарға  
назар аударайық: 
«... В месте с тем Тюле бий,ставка которого была расположена на берегу реки Чирчик, у начала 
канала Бозсу, обеспечивавщего водой Ташкент мог оставить город без нее».[4] 
Қазақтың ардақты ақыны Қазанғап Байболҧлы  «Тҿле бидің тарихы» атты жыр-дастанында бҧл 
кісінің  Ташкенттің  тҥбінен  тоғыз  арық  ҥлкен  каналдар  қаздырып,  егін  салдырғанын  айта  келе  ,  бҧл 
мезгілдің 1718 жылы екенін тиянақтап жазып қалдырыпты.[5] 
Ал,орыс  тарихшысы  А.Левшин  ҿзінің  шығармасында  Тҿле  бидің  Жолбарыс  хан  ҿлген 
соң,Ташкентті алты жыл бойы билегенін айтады.[6] 
XVIII ғасырдың 30-40 жылдары бҧл ҿңірді жоңғарлардың басып алғаны белгілі. Бірақ Ташкент 
қаласы  дербестігін  сақтады.  Онда  жоңғарлардың  толық  билігі  орныққан  жоқ.  Қалада    қазақ  хан-
сҧлтандарының  билігі  ҥстем  болды.  Соның  ішінде  атақты  Тҿле  бимен  барлығының  санасуына  тура 
келген. Оны мҧрағаттан алынған мына жазбадан да айқын аңғаруға  болады. 
«В  1742г.  Русский  караван,  возглавляемый  Кубай  Арслановым,прибыл  через  Туркестан  в 
Ташкент.  В  период  его  пребывания  в  Ташкенте  правил  представитель  у  казахского  хана  Тюлебия, 
которой  располагался  в  окрестностях  Ташкента.  Однако  как  Кусекбек,так  и  Тюле  бий  были 
вассальными  правителями  калмыкцкого  хана.  Оказывается  еще  в  прежние  годы  казахский  хан 
Джулбарсхан «обще» с Тюлебием управлял городом и оба ежегодно брали с Ташкента дань в 40 тысяч 
тенек »[7] 
Біз  бҧл  мҽліметтерден  Тҿле  бидің  Ташкент  шаһарына  ҿз  ҽмірлігін  жҥргізіп  келгендігін,  қала 
ҿміріне қатысты ҿзекті мҽселелердің бидің шешімінсіз  шешілмегендігіне анық кҿз жеткіземіз. 
«Тҿле би Ҧлы жҥздің Ресеймен қарым-қатынасына байланысты ірі істерді де ретіне қарай шешіп 
отырған.Ол  Ташкентті  он  екі  жыл  бойы    билеген,  қайтыс  болған  соң  оның  сҥйегі    Ташкенттегі 
Бабырдың  нағашы  атасы  Жҥніс  ханның    жанына  қойылған.  Бидің  қҧрметіне  ҥлкен  ескерткіш 
орнатылған»[8],-деп Қытайдағы қазақ ғалымы тарихи деректі алға тартады. 
Тҿле  бидің  Ташкентте  тҧрып  билік  жасағанын,  оның  ҿмірі  осы  қаламен  тікелей  байланысты 
болғанын    қазақтың  тамаша  қайраткері  М.Тынышбаевта  атап  кҿрсетеді.  «...  один  из  знаменитейших 
биев  киргизского  народа  Толе  бий  Алибеков  (Дулат,  отделение  Жаныс),  фактически  повелевавший 
Старшей ордой, жил у самого Ташкента; в 10 верстах от Ташкента по Чимкентской дороге,в местности 
Каракамыс мальчик-бродяга,  впоследствий   знаменитый Абылайхан  пас  в  1725  году  верблюдов  Толе 
бия. На месте нынешного кишлака жил родсвенник Толебия Кыбрай-батыр » [9](1925-1927 жылдары 
жазылған материалдар бойынша жинақталған). 
Қоқандықтар  билік    басына  келгенге  дейін  Ташкент  Ҧлы  орданың  астанасы,  бауырлас  қазақ-
ҿзбек  халықтарының  ортақ  бас  қаласы  болды.  Он  екі  қақпалы    Ташкент  бірнеше  дахаға,  қазіргіше 
айтқанда  іргелі ықшам аудандарға  бҿлінді. Ташкентті билеу  кімдерді қызықтырмаған. Онда негізінен 
қазақтар  мен  қожалар    арасында    тартыстар  ҿршіп  отырған.  Бірақ  қаланың  билік    тізгіні  негізінен 
1759жылға  дейін  Тҿле  бидің  қолында  болған.  Оған  Мҽскеу  мҧрағатынан  алынған  тҿмендегі  дерек 
айқын мысал бола алады. 
«Позднее Толе бий  сделался наместиником хана в Ташкенте, с которым до 1739 года разделял 
власть. Эти владельцы Ташкента собирали с города ежегодную подать. Башкир Тюкан Балтасев в своей  
«сказке»  характерезует  Толе  бия  ,  как  одного  из  крупных  феодалов:  «Нынешной  же  весны 
находящейся в Большой орде знатейший Тюлебий... пребывание свое более в Ташкенте имеет и около 
одного городки свои заводит» [10] 
XVIII  ғасырдың  аяғы  XVIII  ғасырдың  басында  барлық  ҥш  жҥздің  қҧрамына  112  шамасында 
рулар  кірген.  [11]  Осы буындарды  қҧраған  қазақ  халқының  жалпы  санын    зерттеушілердің  кҿпшілігі 
сол кезеңде 3 миллиондай адам деп кҿрсетеді.[12] 
Ол кезде қазақ хандары мен сҧлтандарының саяси ықпал ҿрісі дҽстҥрлі кҿшпелі аудандарға ғана 
емес,  сонымен  қатар  Сырдарияның  тҿменгі  жҽне  орта  ағысы  бойындағы  кҿршілес  отырықшы-егінші 
жҽне  сауда  қолҿнерші аймақтарға да  таралды,  онда 1695 жылы  Ташкент  жазирасымен  бірге    32 қала 
мен оларға жапсарлас жатқан жер қазақтарға бағынды. [13] 
Ташкент,Сығанақ,Сайрам,Созақ,Аққорған,Отырар,Қарнақ,Иқан,Сауран,Женд 
сияқты 
қалалардың тҧрғындары қазақ билеушілерінің пайдасына жыл сайын ақшалай жҽне тауарлармен алым-
тҿлеп  тҧрды.  Бҧл  дҽстҥрді  Тҿле  би  де  жалғастырып  Ташкент  қаласы  мен  оның  айналасындағы 
тҧрғындардан алым-салық жинатып, оны сол халық  мҥддесі мен ҽскерлерді қаржыландыруға жҧмсап 
отырған. 
Ғҧлама  ғалым  Ҽ.Х.Марғҧлан  Ташкенттегі  Шайхантаур  ҽулиесіндегі  кесененің  XV  ғасырда 
салынғанын,  оның  Қалдырғаш  бидің  кесененсі    екендігін  жазады.Қалдырғаш  бидің  Моғолстанның 

282 
 
Есенбҧға,Жҥніс  хандарының замандасы болғандығына назар аударады. Біздің айтпағымыз, академик 
Ҽ.Марғҧлан  кесененің  Тҿле  биге  қатысы  жоқ  деген  пікір  білдірмеген.  Керісінше  ол  Тҿле  бидің 
Шайхантаурда  жерленгендігін  дҽлелдеп жазып кеткен,  оған айғақ ретінде біз Ҽ.Марғҧланның белгілі 
ғалым  М.Е.Массонға  1982жылы  жазған  хатынан  ҥзінді  келтіріп  отырмыз.  «...К  ним,  в  частности 
относится старинный мавзолей, где хранятся останки выдающихся деятелей Казахстана. Или особенно 
отличаются древние пантеоны Ташкента. Академик В.Бартольд отмечает,что Ташкент и многие города 
средней  и  нижней  Сырдарьи  на    протяжении  значительного  времени  находились  во  владении 
Казахского ханства (Бартольд В. Т.v.С.220), по описаниям Дженкинсона Ташкентом владел Казахский 
хан  Хакназар,  сын  Касымхана  и  его  потомки,  мудрейшим  бием  Хакназара  и  его  сыновей  был 
Калдыргач би. В XVI веке важнейшую роль Ташкенте сыграл Казахский Турсын хан с катаганами, в 
XVIII веке знаменитый би Тауке хана Толе бий,один из создателей казахского кодекса «Жеты жарғы». 
Остатки  мавзолея  Толе  би    находятся  в  пантеоне  ,старые  Ташкентские  пантеон  Шайхантаур, 
старые  Ташкентские  жители  (узбеки,  казахи)  это  хорошо  знают...»[14]  (хат  мазмҧны  тҥсінікті  болу 
ҥшін аударма жасамай сол кҥйінде беріп отырмын. М.М.) 
Кезінде  Ҿзбекстан  басылымдарының  бірінде  сол  елдің  ғалымының  қысқаша  мақаласы  жарық 
кҿрген болатын. Онда ғалым бҧл кесенеге Тҿле бидің жерленгендігін,оның ішкі кҥмбезінде ертеректе 
Тҿле бидің аты жазулы болғандығын анықтап кҿрсеткен еді. 
Бізге  белгілі  орыс  жҽне  қытай  жазбаларындағы  тарихи  деректемелерде  осы  ғылыми 
тҧжырымдармен ҥйлеседі. 
Біз мҧны дҽлел ретінде алға тартпасақ та, тарих мҽселелерінде жекелеген адамдар қателессе де, 
бҥтін бір халық қателесуі мҥмкін еместігіне кҿпшіліктің назарын аударғымыз келеді. 
Ҿзбекстан  Республикасының  Президенті  Ислам  Каримов  та  жоғарыдағы  айтылған 
дҽлелдемелерді  нақтылай  тҥседі.  «Истинным  провидцем  был  Тулабий,которого  вы,  наши  казахские 
братья,называет  еще  и  Карлығаш  бием...  Последняя  воля  Тула  бия  была  токова:  он  завещал  себя 
похоронить  в  Ташкентской  святыне  Шайхантаур,  сделав  тем  самым  нашу  столицу  местом 
поломничествв и для узбеков, и для наших братьев»[15] 
Қарлығаш-Тҿле би мавзолейін тҧңғыш зерттеген профессор Г.А.Пугаченкова қҧрылыстың шығу 
тегін,сҽулет стильін талдай отырып шатырлы жҽне шошақ тҿбелі ғимараттардың ҽсіресе кҿшпелілерге 
(яғни дала халықтарына-М.М.) тҽн екендігіне баса назар аударған. Галина Анатольевна ҿзінің зерттеу 
мақаласының  соңында  былай  дейді:  «...  Тағы  бір    тҧспалдау  бойынша  Қалдырғаш  би  қазақтың 
ҽскербасы  болыпты,  қазақтар  XVI-  XVIIғ.ғ  тас  қала  Таскентті  бірнеше  рет  билеген,сол  кезде  бағзы 
ҧмытылып қалған мавзолей,сҽулет    тҧрпаты  солтҥстік  тҥркістандық  қабір  қҧрылыстарына  ҿте  жақын 
болғандықтан екінші рет пайдалануы мҥмкін...»[16] 
Қазақта  сақталған  ескерткіштердің  басым  кҿпшілігінің  кҥмбезді  болып  келетіні,  ол  кҥмбездің, 
сҽулеткер  Т.Бҽсенов  айтқандай  белгілі  бір  дҽрежеде  киіз  ҥйдің  қаңқасына  еліктейтіні  белгілі. 
Сҽулеткерлікте  кеңінен  тараған  кҥмбезді    қҧрылғыны,  ондағы  дарбазалы  кіре  берісті,  мҽнерлеп 
қҧйылған қыштардан  қҧрастырылатын ҽшекейлі жалпы Орта Азия қҧрылыстарына тҽн  ҥш ерекшелік  
деп есептей отыра, белгілі орыс ғалымы А.Н. Бернтштам мҧндағы кҥмбез тҧрғызу, оның біртҧтастығын 
қамтамасыз ету идеясы кҿшпелі қауым мекендеген теріскейден (яғни тҥркістан ҿңірінен –М.М) келген 
деп  бҿле-жара айтқан.[17] 
М.Е.Массон ҿткен замандард ың архиктуралық пошымын қайталау қазақтарда ежелден бар, сол 
себептен  қазақтың  Хақназар  заманынан  келе  жатқан  мазарына  Тҿле  бидің  жерленуі  ҽбден  ықтимал 
деген жорамал айтады. Біздер осы пікір шындықтан алыс емес деп санаймыз. 
Ал Қарлығаш би жҿнінде нақты тарихи дерек жоқ. Алғаш рет бҧл жҿнінде қалам сілтеген ғалым 
Г.А.Пугаченкова  болатын.  Ол  Хафиз  Таныштың  «Абдулла  нама»  еңбегіне  сілтеме  жасаған  еді.  Одан 
кейінгі  зерттеушілер  Галина  Анатольевнаның  жазғанын  басшылыққа    алып  аталған  кітапты 
аударыстыруды назардан тыс қалдырды. Атақты ғалым Ҽ.Марғҧлан да соның салдарынан жақсақтыққа 
жол  берді.  Менің  зерделеуім  бойынша  Хақназар  ханның  тҧсында  Қарлығаш  деген  би  ҿмір  сҥрмеген. 
Ғалымдардың бҧл дҽйекті қайдан алғанына таңым бар. Менімен дауласатындар болса Қарлығаш бидің 
Ташкентте жерленгендігі туралы айғақты деректі алдыма  тартқаны жҿн. 
Біздің    анық    білетініміз,  Тҿле  бидің  Шайхантаур  мазаратында  жерленгендігі.  Оны  барлық 
ауызша  жҽне  жазба  тарихи  деректер  бҧлтарыссыз  дҽлелдейді.  Тҿле  бидің  Ташкентте  жерленгендігін 
мынадан  да  аңғаруға  болады.  Атап  айтқанда  Орынбор  кҿпесінің  приказчигі  Тҿле  бидің  Ташкенттің 
толық  билеушісі  екенін  ,  баласын  Қытайға  аманатқа  бергенін  баяндайды.  [18]  Ал  бҧл  оқиға  1750 
жылдарға саяды. 
Сҿйтіп    ҿмірінің  соңғы  жылдарында  Тҿле  би  ҿзінің  Ташкенттің  билеушісі  екенін  орысқа  да, 
қытайға  да  таныта  білді.  Осынау  айғақты  деректерден  Тҿле  бидің  Ташкентте  жерленгендігіне 
ешқандай  кҥмҽн  келтіруге  болмайды.  Президент  И.Каримовтың  «базарымыз  да,  мазарымыз  да  бір»-
дегенін  ҧғынатын  туысқан  ҧлыс  емеспіз  бе.  Ҽрине  бҧл  мҽселені  «Мҽдени  мҧра»  бағдарламасына  
сҽйкес мемлекеттік тҧрғыда шешсек ғанибет болар еді. 

283 
 
Заманының  кемеңгер  саясаткері,  сҿз  бастаған  шешен,  ел  бастаған  кҿсем  Тҿле  бидің  артында 
даналығына    куҽ  болып  билік  шешімі,  асыл  сҿздері,  сырты  кҥміс,іші  алтын  шешендік  толғаулары 
қалды. Солардың бҽрінің ҿзегінде кҥн нҧрындай жарығын шаша балқыған арман, бидің алдындағы  ел-
жҧртын басы біріккен іргелі, егеменді ел етсем деген ҧлы арманы қалды. 
Жҥздеген жылдар бойы армандаған асыл мҧратымызға жетіп, міне, бҥгін ҿз алдына егемен елге 
айналып,іргелі мемлекет болып отырғанымыз сондай жау жҥрек батырларымыздың, дана билеріміздің 
арқасы. Оларға біз мҽңгі ҿмірлік қарыздармыз. 
Ендігі  мақсатымыз-мемлекетіміздің  тҽуелсіздігін  сақтап  қалу,  кҿгілдір  туын  биік,  қолда  берік 
ҧстау. Бҧл-бҥгінгі таңдағы ҽр азаматымызға ҥлкен міндет. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Отчет о  поезд. В Ташк. «Вест ИРГО», 1851,ч.1,кн.1, стр.53-54; 
2.
 
Валиханов Ч.Ч. собрание соч.в 5-и томах.-Т.4-Алматы,1985,стр.173;Гродеков Н.Киргизы и 
Каракиргизы сыр-Даринской области.-Ташкент,1869,стр.25: 
3.
 
ЦГАДА.ф.248.кн. 5/136. Л.193-194. 
4.
 
История Ташкента. Ташкент.изд. «Фан» 1988 АН УЗССР. стр.83. 
5.
 
Қазанғап Байболҧлы. Тҿле би.Алматы,1991. 
6.
 
Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей.А, 1996 
 
 
ҼОЖ 93(574) 
 
БАУЫРЖАН  МОМЫШҦЛЫ – ҦЛТ ПАТРИОТЫ  
 
Мирзаева М. А. 
Қ. Қасымҧлы атындағы №33 жалпы орта мектебі, Шымкент, Қазақстан
 
 
Резюме 
В данной статье Б. Момышулы рассматривается как патриот своего народа. 
 
Summary 
This article is devoted to the consideration of B. Momyshuly‘s  as a patriot of Kazakh people. 
 
Ҧлттың  ҧлт  болмағы  оның  рухани  дҥниесінің  тереңдігінде,  молдығында,  ҧлттық  санасының 
берік  қалыптасқандығында  болуы  шарт.  Елінің  қҧнды,  бай  рухани мҧрасымен  сусындап  ҿскен,  қазақ 
халқының  біртуар  ҧлы  –  Бауыржан  Момышҧлының  даңқы  мен  ерлігі  баршамызға  белгілі.  Ол  соғыс 
қаһарманы  ғана  емес,  онымен  бірге  жарқын  да,  жалқы,  қайта  тумас  азамат,  қазақ  халқының  даңқын 
аспандатып,  мҽшһҥр  еткен  тҧғырлы  тҧлға.  Бейбіт  кҥнде  ерліктің  ҿнегесін  кҿрсетіп,  ҧлт  намысын 
жоғары қойған, ҧлтын сҥйген, ҧлты сҥйген, ҽрі батыр, ҽрі ақын қайсар ағамыздың ҿнегесі баршамызға 
ҥлгі.  Оның  іс-ҽрекеттерінен, шығармаларынан,  нақыл  сҿздерінен, естелік  хаттарынан  ҧлтының  ҿршіл 
рухты,  шыншыл,  ҽділ,  нағыз  адал  ҧлы  екендігін  танимыз.  Даңқты  ҧлын  мақтан  тҧтпайтын,  батырын 
қастерлемейтін қазақ баласы кемде-кем.[1] 
Бауыржан Момышҧлы : «Мен жиырма бес жыл ҽскерде болдым. Біле білген кісіге бҧл  – ҥлкен 
университет.  Осы  жиырма  бес  жыл  ішінде  мен  талай  қолбасшымен  кездестім,  сабақ  алдым,  талай 
генералдың  қол  астында  қызмет  істедім,  тҽрбие кҿрдім.  Ҿйткені  командир  деген ҽскери  педагог  қой. 
Осы ҽр ҧлт адамдарымен қызметтес болғанымды ҿзіме ерекше мектеп деп бағалаймын. Себебі, «чуваш 
мынадай  екен-ау,  қырғыз  мынадай  болады  екен      -ау»  деп  ойланасың.  «Ана  халық  анадай  дҽстҥрін 
қастерлейді, мына халық мынаны қҧрметтейді екен-ау» деп толғанасың. Мен осы жиырма бес ішінде 
қарамағымда болған, ҥстеріне шинель киген солдаттар арқылы барлық халықтардың жанын ҧқтым деп 
ойлаймын.  Ҿйткені  олардың  жҥректері,  іштерінен  шыққан  балалары,  менің  алақанымда  болды.  Отан 
ҥшін  ҿз  басымды  ҿлімге  байлай  отырып,  мен  оларды  ажалмен  алысуға  жҧмсадым.  Олардың  ҿлмеу 
ҥшін,  ҿз  ҧрпақтарын,  ҿз  халықтарының  намысын,  оның  ҿздері  сҥйетін  асыл  қасиеттерін  аман  сақтап 
қалу  ҥшін  жҧмсадым.  Ҿзім  де  жаным  –  арымның  садағасы,  халқым  ҥшін  қасықтай  жаным  пида  деп, 
жанып тҧрған отқа талай тҥстім. Мен соғыс кезінде «Красная звезда» газетіне былай жазғанмын: «Ҿз 
халқын қҧрметтеп, сҥймеген адам – опасыз, оңбаған адам», - дегенмін... Ҿз елінің бағасын білген адам 
ғана  басқа  елді  қадірлей  алады.  Ҿйткені  халықтардың  туыстығы  алдымен  адамдардың  ҿз  халқына 
сҥйіспеншілігі арқылы ғана келеді. Мен – ҿзге ҧлттарды қҧрметтеуші, ҿз ҧлтын сҥюші адаммын». 
Отан қорғаудың ҿшпес ҿнегесі, ел тҽуелсіздігі тақырыбы – Бауыржан Момышҧлы ҿмірінің алтын 
арқауы. «Москва ҥшін шайқас» - ел, халық, Отан қорғаудың рухани шежіресі. Бҧл туынды Ҧлы Отан 

284 
 
соғысының  сҧрапыл  сҽттерін,  неміс  фашист  басқыншыларының  опасыз  ҽрекеттерін  ғана  емес,  ел 
басына тҿнген зҧлмат кезеңдегі майдандас жауынгерлердің елдік пен ерлікке толы тағдыр-талайларын 
реалистікпен суреттейді.[2] 
«Ол кҥндер – қатал да қаһарлы кҥндер еді. Кҥші басым, зҧлым жаумен Ҧлы Октябрьдің жеңісі, 
ҧлы  халықтың  намысы  жолында  қиян-кескі  соғыс  жҥріп  жатты.  Социалистік  революцияның, 
пролетарлық  революцияның  жеңісін  осы  бір  қара  тҥнек  қауіптен  қорғап  қала  аламыз  ба,  жоқ  па? 
Ҽлдеқалай  болады  деген  арпалыстағы  сағат  еді.  Ҽр  жҥрек  осылайша  қинала  соғып,  ҽр  жҥзден 
мейірімсіз жауға қаһарлы айбат туды. Жҧрттың бҽрінің қабырғасы қайысты. Сондықтан да «Жаным – 
арымның  садағасы»  деген  ата  дҽстҥрін  ҧстап,  ҿлім  қаупіне  бас  байланды.  Ҿйткені  ар  кіндігі  – 
артымыздағы Москва еді». [3] 
Қазақтың аты аңызға айналған батырының тҧлғалылығы мойындалғаны соншалық ол кісі туралы 
кҿзі тірісінде екі кітап жазылып, бір кҿркем фильм тҥсірілді. 
Жерін,  елін  кҿзінің  қарашығындай  қорғау,  Отанға  деген  парыз,  қарызды  адал  атқару  –  бҥгінгі 
кҥннің  де  басты  талабы  болып  қала  бермек.  Бҧл  аталған  қҧндылықтар  Бауыржан  Момышҧлының 
ҽскери тақырыптағы туындылары ғана емес, ҿмірлік қағидасы десек қателеспейміз. 
Б.  Момышҧлы  сонау  сҧрапыл  соғыс  жылдарының  ҿзінде,  майдан  даласында  Қазақстан 
басшылығына хат жазудан шаршамады. Сонда не жазды? Ҿз басының қамын ойлап, арызданған бір сҿз 
жоқ. Бҽрі  де  халық  қамы. Ҧлттың, қоғамның мҥддесі.  Ҧлт  тарихының,  ҧлт  рухының,  ҧлт  тілінің,  ҧлт 
санасының, ҧлт ар-намысының, ҧлт ҽдебиеті мен мҽдениетінің қамы.[4] 
Б. Момышҧлының ҿмірі мен шығармашылығынан оның шындық пен ҽділдікті басты мақсат етіп 
қойғанын айқын аңғарамыз. Сонымен қатар, оның жаны шындыққа қҧштар болатын жҽне ҿзгелерден 
де шыншыл болуды талап еткен. Бҥгінгі таңда біздер де кейінгі жас ҧрпақ та Б. Момышҧлының ҽділдігі 
мен шыншылдығын ҿзімізге ҥлгі тҧтамыз.  
Ҿткенді  жермен-жексен  ету  –  болашақ  ҧрпақты  мҽңгҥрттікке  алып  баратынын  Б.  Момышҧлы 
бҧдан  алпыс  жыл  бҧрын  айтып,  қатаң  ескертті:  «Қазақ  тілі  еш  уақытта  ҿзімен  кҿршілес  халықтың 
тілдерінен  сорлы  болып,  қатардан  қалып,  ҿмір  сҥрмегендігі,  ҿз  сыбағасын  ешкіге  жегізбегендігі 
мыңдаған жыл тарихында айқындалған. 
Атам  заманнан  тіл  –  елдің  мҽдениеті,  ҽдебиеті  ҿсіп-ҿніп,  отбасындағы  ҥй  тіршілігінен  бастап, 
қоғам, халықтың, жалпы мҽдениеттің арнаулы қҧралы – ғылымның атаулы санасы екендігі даусыз. 
Тіл адам баласының негізгі қасиеті болғандықтан – тіл байлығын, елдің елдігін, жҧртшылығын, 
ғылыми  ҽдебиетін,  ҿнеркҽсібін,  мҽдениетін,  жауынгерлігінің  қай  дҽрежеде  екенін  кҿрсететін  сҿзсіз 
дҽлелді мҿлшері. 
Тіл байлығы, тіл тағдыры – ҧлт қасиетінің, салт-санасының негізгі ҿнеге, нағыз белгісі емес пе 
еді? » [5] 
Ҧлы Отан соғысы кезінде Кеңес Армиясының аты аңызға айналған жауынгерлерінің бірі болды. 
Оның  ерлігі  жыр  болып  тарады.  Халқымыздың  абыройын  асырып,  ҧлттық  мақтанышына  айналған 
даналардың  бірі бола  білді.  Бҥгінгі жастарға,  болашақ  ҧрпаққа  оның қалдырған  асыл  аманаттарының 
бірі ҧлттық мақтаныш сезімін ҥкілеп ҧстау, ҧлт намысын аяққа басқызбау. Батырымыздың ҽскери ҿмір 
жайлы  кҿзқарастарынан,  ел  қорғау  жолындағы  биік  тҧлғасы  мен  беделінен  ар  алдындағы  адалдығы, 
Отанға берілгендігі, ҽділеттілікті жақтайтындығы кеңінен кҿрінеді. 
Cҧрапыл  соғыс  жылдары  Бауыржан  Момышҧлы  туған  халқының  болашағын  ойлап  қоғамдық 
қайраткерлік  кҿрсете  білді.  1943  жылы  наурыз  айында  Қазақстанның  Халық  комиссарлары  кеңесінің 
тҿрағасы  Нҧртас  Оңдасыновқа:  «Ерлік  табиғат  сыйы  емес,  ҽскери  тҽрбиенің  жемісі,  ең  алдымен, 
ҿзіңнің  ар-намысыңды  жҽне  азаматтық  қасиетті  абыройын  опасыздық,  масқара  болу,  ҧят  сезімінен 
қорғай отырып, Отан алдындағы парызды орындау  ҥшін ҿзіңді саналы тҥрде қауіп-қатерге бас тігуге 
мҽжбҥр етудің нҽтижесі. 
Жігітті  жауынгерлік  қасиеттерге  тҽрбиелейтін  қазақтың  игі  дҽстҥрлері.  Қазақ  халқының  ҿткен 
тарихындағы барлық жақсы дҽстҥрлер бҥгінгі таңда қайта салтанат қҧруға тиіс», деп ҿз ҧсыныстарын 
жазып хат жолдайды. Ҿр мінезділігімен , аса зейінділігімен, жылдам, ҽрі шешім қабылдағыштығымен 
жҽне  ҽкелік  қамқорлығымен  ҽскер  арасында  «ҽке»  деген  атқа  ие  болған  адам  еді.  Бауыржан 
Момышҧлының ҽскери ҽдістемелерін қазіргі кҥнде ҽскери жарғыда пайдаланып жатыр.[6] 
Cонымен  қатар,  ол  хатта  Республика  басшысына  халық  тағдырына  араша  тҥсуді  аманат  етіп, 
былай  деп  жазды:  «Ҥлкенді  сыйлау,  парыз  бен  ар-ҧятты  қасиет  тҧту,  қоғамдық  тҽртіпті  мҥлтіксіз 
сақтау,  заңға  бағынушылық  –  Отанға,  елге,  халыққа  деген  сҥйіспеншілік  сияқты  жақсы  қасиеттерге 
тҽрбиелейді.» 
«Ҧлттық  мақтаныш  –  ҧлт  азаматының  мызғымас  заңы,  қасиетті  ісі.  Кімде-кім  ҿз  ҧлтын 
қҧрметтеп оны мақтаныш етпесе ол барып тҧрған азғын» Б.М. 
Оның  мол  ҿмірлік  тҽжірбиесінен  туған  нақыл  сҿздері  мен  мақал-мҽтелдері,  қанатты  сҿздері, 
ғибратты  ҿсиеттері  бҥгінгі  таңда  қҧнды  да  маңызды.  Уақыт  ҿткен  сайын  адалдық  пен  ҽділеттілік 

285 
 
тҧтастығы,  ерлік  пен  елдік  салтанаты,  ата  қоныс  туған  жер,  Отан  жайлы  толғаныстары,  тағылымды 
тҧжырымдары ҿзектілігімен қҧнды екендігін кҿріп отырмыз.  
Отан,  ел  алдындағы  адалдық,  ҽділеттілік  сияқты  патриоттық  сезімдеріне    тҿмендегі  қанатты 
сҿздері арқылы кҿз жеткіземіз: 
Отан ҥшін отқа тҥс – кҥймейсің. 
Армия - азаматтық зор мектеп. 
Ел дегенде езіліп, Жҧрт дегенде жҧмылып қызмет ет. 
Ҧлттық сезім -  қасиетті сезім. 
Тҽртіпке бас иген қҧл бодмайды. 
Жігіттің жігіттігін жау келгенде сына. 
Ҿтіріктің балын жалап тірі жҥргенше – шындықтың уын ішіп ҿлген артық. 
Адал ҧл ер боп туса – ел тірегі. 
«Ҧшқан  ҧя»,  «Москва  ҥшін  шайқас»,  «Біздің  генерал»,  «Қанмен  жазылған  кітап» 
шығармаларында  Бауыржан  Момышҧлы  қазақтың  салт-дҽстҥрін  ҥгіттей  отырып,  ҧлтшылдыққа  емес, 
ҧлтжандылыққа, Отаншылдыққа тҽрбиелейді. [6] 
Барлық  халық  пен  барлық  ҧлт  барлық  ҧлы  жҽне  тамаша  нҽрселерді  жасауға  қабілетті.  Ҽрбір 
азамат  ҿз  ҧлтын  сҥюге  тиіс  жҽне  ҿз  ҧлтына  деген  терең  сҥіспеншілігі  мен  мақтаныш  сезімі  арқылы 
басқа ҧлттарды танып, қҧрметтеп, оларды сҥйе білуі тиіс.  
Ҧлттық мақтаныш – жеке адам мен ҧлт ҥшін бҧзылмас заң ҽрі қасиетті сезім. Кімдекім ҿз ҧлтын 
қҧрметтемесе  жҽне мақтан  тҧтпаса  ол  адам  сҿзсіз,  қаңғыбас  адам. Асқақ  адам  тек  асқақ  адамды  ғана 
қҧрметтей алады.[5] 
Бҥгінгі  ҿскелең  жас  Баукеңнің  тҽкаппар  рухынан  қанаттанып,  батырлық,  отансҥйгіштік 
қасиеттерді  бойларына  сіңіріп  ҿссе,  нҧр  ҥстіне  нҧр  болар  еді.  Ҧлы  батырдан  біздің  алар  ҧлағатымыз 
кҿп. Біз ғана емес, шетелдерде  де Баукең ҧлағатын қасиет тҧтқандар аз болды ма. [7] 
Бауыржан  Момышҧлы  –  ҧлттық  мақтанышымыз,  ҧлттық  бірлігіміздің,  елдік  тҧтастығымыздың 
символы.  
Ҽрбір қазақ Бауыржан Момышҧлындай ҧлтжанды болуға тырыссын. 
 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: