В. И. Жаркова, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
63
пы  тренировок,  рационально-сбалан-
сированно  питаясь,  человек  может 
творить с собой чудеса. 
В связи с этим все больше растет 
популярность  фитнеса,  становится 
очевидным влияние этого вида спорта 
на современную культуру человечест-
ва и его развитие. 
К  систематическим  занятиям 
фитнесом  в  настоящее  время  приоб-
щается  все  больше  представителей 
почти  всех  возрастов  и  социальных 
групп населения. 
Фитнес – это  один  из  аспектов 
жизни  плюс  физическое  здоровье,  в 
этом  мы  видим  потребность  совре-
менных людей. 
Исходя  из  вышесказанного  сле-
дуют рабочие гипотезы:  
1. Правомерно предположить, что 
в  настоящее  время  в  фитнес-клубах  г. 
Костаная в основном отсутствуют прог-
раммы  для  тренировочных  занятий. 
Вследствие  чего  необходимо  разрабо-
тать  один  из  вариантов  компьютерных 
программ по типам фигур. 
2.  Внедрение  и  освоение  данных 
программ  возможно  приведет  к  повы-
шению положительных показателей. 
Цель нашей работы заключалась 
в  исследовании  состояния  современ-
ных  фитнес-клубов  и  в  определении 
наиболее эффективных программ тре-
нировок для женщин. 
Для  достижения  поставленной 
цели  были  определены  следующие 
задачи: 
1.  Анализ  литературных  источ-
ников  по  организации  физического 
воспитания женщин в фитнес-клубах.  
2. Исследовать становление фит-
нес-клубов в г.Костанае. 
3. Провести сравнительную оцен-
ку  тестирования  антропометрических 
данных женщин. 
4.  Разработать  компьютерную 
программу  тренировок  для  женщин 
по типам фигур. 
В  ходе  исследования  были  при-
менены следующие методы: 
•
 
Анализ  литературных  источ-
ников по теме исследования. 
•
 
Метод опроса. 
•
 
Метод анкетирования. 
•
 
Метод  антропометрических 
показателей. 
•
 
Метод  математической  ста-
тистики. 
Объектом  исследования  служили 
условия,  способствующие  организации 
тренировочных занятий среди женщин, 
занимающихся в фитнес-клубах. 
Предметом  исследования  явля-
лись  особенности  программы  трени-
ровок занимающихся в фитнес-клубах 
г. Костаная. 
Данная  работа  актуальна  в  нас-
тоящее время, т.к. фитнес – это новое 
наиболее  эффективное  эстетическое 
направление  в  ведении  здорового  об-
раза жизни. 
Новизна  исследования  состоит  в 
том,  что  по  данной  теме  в  Коста-
найской области исследования не про-
водились. 
В ходе исследования было проа-
нализировано 56 литературных источ-
ников,  из  которых  следует,  что  су-
ществуют  в  основном  комплексы  уп-
ражнений,  а  не  программы,  которые 
требуют  разработки  и  должны  быть 
рекомендованы  для  фитнес-клубов, 
соответствовать 
их 
направлению 
работы. 
Исследование  организации  и 
становления фитнес-клубов в г.Коста-
нае проходило в два этапа: 
1 этап на период 2003-2005гг, за 
этот  период  в  исследовании  приняло 
участие 11 фитнес-клубов. 
2 этап на период 2005-2007гг. 
В исследовании приняло участие 
14 фитнес-клубов г. Костаная. 
За период исследовательской ра-
боты  произошли  значительные  изме-
нения.  Это  образование,  если  на  пе-
риод 2003-2005гг.  процент  инструк-
торов  с  высшим  и  средне-специаль-
ным  физкультурным  образованием 
составлял 73%, а  без  образования 
27%,  то  на  май 2007г  этот  процент 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
64
значительно  вырос  и  составил 88% и 
12%  соответственно.  Можно  утвер-
ждать,  что  на  это  повлияли  высокие 
требования в области лицензирования 
физкультурно-оздоровительной  дея-
тельности. 
Стаж  работы  инструкторов  сос-
тавляет от 1 года до 20 лет на тренер-
ско-преподавательской работе. 
Стоимость  абонемента  в  фитнес-
клубах:  разовый  от 200 до 500 тенге, 
месячный от 2000 до 5000 тенге. Режим 
работы клубов с 8
00
 до 22
00
 часов. 
В  оказании  платных  услуг  при-
меняют  широкий  спектр  (массаж,  со-
лярий,  шейпинг,  аэробика,  тренаже-
ры,  восточные  танцы)  такие  клубы, 
как  «Гармония», «Лагуна», «Эллада», 
«Саян», «Олимп», «Жемчужина», 
«Медео»,  а  в  клубах  «Самсон», 
«Грация», «Калипсо»  фитнес  с  помо-
щью  в  основном  тренажерного  комп-
лекса. 
В  направлении  клубов  в  основ-
ном  преобладает  оздоровительный 
фитнес, коррекция фигуры. 
Если  на  период 2003-2005г 50% 
фитнес-клубов организовали свою ра-
боту в 1-2 комнатных квартирах, то в 
настоящее  время  этот  процент  сни-
зился  до 36%, а 64% занимают  от-
дельные помещения, где созданы наи-
более  благоприятные  условия  для 
проведения тренировочного процесса.  
В  связи  с  конкуренцией  и  нерен-
табельностью 5 фитнес-клубов  прекра-
тили свою работу «Сункар» КГУ, «Гра-
ция-спорт», «Яна», «Модерн», «Нега». 
Из 14 клубов  на  июнь 2007 г. 6 
фитнес-клубов имеют лицензию «Гра-
ция», «Эллада», «Саян», «Самсон», 
«Гармония», «Медео»,  а 8 не  имеют: 
«Лагуна», «Калипсо», «Жемчужина», 
«Олимп» и т.д.  
В  большинстве  клубов  нарушает-
ся  организация  тренировочного  про-
цесса,  в  основном  отсутствуют  прог-
раммы тренировок по типу фигур. 
В  связи  с  этим  нами  была  раз-
работана  компьютерная  программа 
тренировок  для  женщин,  занимаю-
щихся в фитнес-клубах, которая была 
апробирована в клубе «Самсон». 
В  ходе  исследования  было  уста-
новлено,  что  фитнес-клубы  г.  Коста-
ная  не  соответствуют  современным 
требованиям  по  проведению  эффек-
тивного  тренировочного  процесса  в 
связи  со  слабым  комплектованием 
тренажерных залов.  
Следующей  задачей  исследова-
ния  было  определить  среднее  значе-
ние  результатов  антропометрии 
женщин, занимающихся фитнесом. 
В исследовании приняло участие 
28 женщин. Были сформированы кон-
трольная  и  экспериментальная  груп-
пы,  численностью 14 испытуемых  в 
каждой  соответственно.  Возраст  жен-
щин  составлял  от 20 до 35 лет.  Заня-
тия  проводились  три  раза  в  неделю  в 
двух группах. 
В  экспериментальной  группе 
предварительное  тестирование  прове-
ли в январе 2005 года на базе фитнес-
клуба «Эллада». 
Существует  шесть  типов  фигур: 
«А», «Т», «Х», «Н», «I», «О».  В  дан-
ном исследовании было выявлено три 
типа (А, Т, Х).  
Из  них  с  типом  фигуры  «А» 
девять человек, что составляет 64%, с 
типом  фигуры  «Т»  пять  человек,  что 
составляет 36%.(см. Таблицу 1). 
 
Таблица 1 
Результаты исследования типов фигур экспериментальной группы  
в фитнес-клубе «Эллада» 
 
Предварительное тестирование 
Итоговое тестирование 
Результат 
Тип 
фигуры 
Кол-во 
испытуемых 
% 
Тип 
фигуры 
Кол-во 
испытуемых 
% 
% прироста / 
уменьшения 
«Т» 5 
36 
«Т» 4 
29 
-7 
«А» 9 
64 
«А» 10 
71 
+7 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
65
В  мае 2007г.  было  проведено 
итоговое  тестирование,  в  результате 
которого в экспериментальной группе 
были  выявлены  следующие  резуль-
таты: 
1)  Количество  женщин,  обладаю-
щих  типом  фигуры  «А»,  увеличилось 
на 7%, что составило 71% (10 чел.). 
2)  Количество  женщин,  обладаю-
щих  типом  фигуры  «Т»,  уменьшилось 
на 7%, что составило 29% (4 чел.). 
Сопоставив результаты среднего 
значения антропометрических данных 
женщин,  обладающих  типом  фигуры 
«А»,  мы  видим,  что  ширина  плеч 
уменьшилась  на 3 см,  что  составляет 
2,9% (100 см),  окружность  талии 
уменьшилась  на 3 см,  что  составляет 
3,7% (79 см), окружность таза умень-
шилась  на 3 см,  что  составляет 2,8% 
(106 см). 
Обработав  данные  среднего  зна-
чения  антропометрии  женщин,  обла-
дающих типом фигуры «Т», получили 
следующие  результаты:  ширина  плеч 
уменьшилась  на 1 см,  что  составляет 
1% (104 см), окружность талии умень-
шилась  на 1 см,  что  составляет 1,2% 
(81 см), окружность таза уменьшилась 
на 3 см, что составило 3% (98 см). 
Результаты  исследования  предо-
ставлены в таблице 2, 2А
 
Таблица 2 
Среднее значение результатов антропометрии женщин 
фитнес-клуб «Эллада» тип фигуры «А» 
 
Контрольные 
параметры 
Предварительное 
тестирование 
Итоговое 
тестирование
Результат, 
см 
% прироста/ 
уменьшения 
Ширина плеч 103 
100 
3 
-2,9 
Окружность талии 82 
79 3 
-3,7 
Окружность таза 109  106 
3 
-2,8 
Таблица 2А 
Среднее значение результатов антропометрии женщин 
Фитнес-клуб «Эллада» тип фигуры «Т» 
 
Контрольные 
параметры 
Предварительное 
тестирование 
Итоговое 
тестирование 
Результат, 
см 
% прироста/ 
уменьшения 
Ширина плеч 105 
104 
1 
-1,0 
Окружность талии 82 
81  1 -1,2 
Окружность таза 101  98 3 
-3,0 
 
Следовательно,  в  этой  группе  не 
произошли  значительные  изменения  в 
типах  фигур,  необходимо  было  приб-
лизить к идеальной фигуре – типу «Х». 
Контрольная  группа  была  сфор-
мирована на базе фитнес-клуба «Сам-
сон».  
В  январе 2005 года  было  прове-
дено предварительное тестирование, в 
результате  которого  были  получены 
следующие  данные:  с  типом  фигуры 
«А» - 3 человека, что составляет 21%, 
с  типом  фигуры  «Т» 11 человек,  что 
составляет 79%.(см. Таблицу 3). 
 
Таблица 3 
Результаты исследования типов фигур контрольной группы  
в фитнес-клубе «Самсон» 
 
Предварительное тестирование 
Итоговое тестирование 
Результат 
Тип 
фигуры 
Кол-во 
испытуемых 
% 
Тип 
фигуры 
Кол-во 
испытуемых 
% % 
прироста/  
уменьшения 
«Т» 11 
79 
«Т» 4 
29 -50 
«А» 3 
21 
«А» 2 
14  -7 
 
 
 
«Х» 8 
57   

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
66
В  итоговом  тестировании,  кото-
рое проводилось в мае 2007 года были 
получены следующие данные: 
1)  Количество  женщин,  облада-
ющих  типом  фигуры  «А»  уменьши-
лось  на 7%, что  составило 14% (2 
чел.). 
2)  Количество  женщин,  облада-
ющих  типом  фигуры  «Т»  уменьши-
лось на 50% и составило 29% (4 чел.). 
3)  В  этой  группе 8 испытуемых 
(женщин), что составляет 57% приоб-
рели идеальный тип фигуры «Х». Это 
следует  считать  положительным  ре-
зультатом. 
Сопоставив результаты среднего 
значения антропометрических данных 
женщин,  обладающих  типом  фигуры 
«А»,  мы  видим,  что  ширина  плеч 
уменьшилась  на 2 см,  что  составляет 
2,0% (100 см),  окружность  талии 
уменьшилась  на 3 см,  что  составляет 
3,9% (73 см), окружность таза умень-
шилась  на 4 см,  что  составило 3,6% 
(106 см). 
Обработав  данные  среднего  зна-
чения  антропометрии  женщин,  обла-
дающих  типом  фигуры  «Т»,  можем 
наблюдать  следующие  изменения: 
ширина  плеч уменьшилась  на 6 см,  и 
составляет 5,7% (99 см),  окружность 
талии  уменьшилась  на 5 см,  что  сос-
тавило 6,5% (72 см), окружность таза 
уменьшилась  на 6 см,  что  составило 
5,9% (95 см). 
Результаты  исследования  предо-
ставлены в таблице 4, 4А. 
 
Таблица 4 
Среднее значение результатов антропометрии женщин 
фитнес-клуб «Самсон» тип фигуры «А» 
 
Контрольные 
параметры 
Предварительное 
тестирование 
Итоговое 
тестирование 
Результат, 
см 
% прироста/ 
уменьшения 
Ширина плеч 102 100 
2 
-2,0 
Окружность талии 76 
73  3 -3,9 
Окружность таза 110  106 4 
-3,6 
 
Таблица 4А 
Среднее значение результатов антропометрии женщин 
фитнес-клуб «Самсон» тип фигуры «Т» 
 
Контрольные 
параметры 
Предварительное 
тестирование 
Итоговое 
тестирование 
Результат, 
см 
% прироста/ 
уменьшения 
Ширина плеч 
105 99 
6 
-5,7 
Окружность талии 
77 72 
5 
-6,5 
Окружность таза 
101 95 
6 
-5,9 
 
Таким образом, мы можем конс-
татировать  факты,  занимаясь  по  раз-
работанной компьютерной программе 
для коррекции фигуры, в контрольной 
группе  были  получены  положитель-
ные  результаты,  что  доказывает  эф-
фективность ее применения.  
Практическая  значимость  дан-
ной работы заключается в том, что эта 
работа  поможет  тренерам  использо-
вать  научно-обоснованные  методики 
для  занятий  фитнесом,  в  составлении 
бизнес-планов  при  открытии,  а  также 
при лицензировании клубов.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Программа развития РК «Стратегия 
2030». 
2.
 
Закон РК «О физической культуре и 
спорте», 1999. 
3.
 
Программа оздоровления населения 
РК  средствами  физической  культу-
ры и спорта. Алматы, 1997. 
4.
 
Стрекачева  О.  Все  о  фитнесе.  М., 
2003. 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
67
5.
 
Щур  И.П.,  Щур  О.П.,  Щур  В.П. 
Бодибилдинг  и  фитнес.  Ростов-на-
Дону, «Фитнес», 2004. 
6.
 
Карпей  Э.  Энциклопедия  фитнеса. 
М., 2003. 
7.
 
Харт Л., Непорент Л. Энциклопедия 
идеальной  женской  фигуры.  Ярос-
лавль, «Гринго», 1995. 
8.
 
Ким Н. Фитнес и аэробика Натальи 
Ким. М.: Рипол Классик, 2001. 
9.
 
Керони  С.,  Рэнкен  Э.  Оформление 
тела со свободными отягощениями. 
М., 2000. 
10.
 
Руненко С.Д. Фитнес: мифы, иллю-
зии,  реальность.  М.: «Советский 
спорт», 2005. 
11.
 
Зорина  И.В.  Фитнес.  Стратегия  ус-
пеха  в  личной  жизни.  М., «Олма-
пресс», 2002. 
12.
 
Тактическая  энциклопедия.  Фитнес 
для  современной  женщины/Пер.  с 
анг. – М., «ЭКСМО», 2004. 
13.
 
Кеннеди  Р.,  Гринвуд-Робинсон  М. 
Фитнес  тренинг. «Медиа  спорт». 
2000. 
14.
 
Бэчли  Т.  Гроувз  Б.  Идем  в  фитнес-
клуб! «ЭКСМО», 2003. 
15.
 
Гусев  и.Е.  Бодибилдинг  «Гармония 
тела  и  духа»/М.:  АСТ.  Мн.:  Хар-
вест, 2005. 
16.
 
Вейдер Б., Вейдер Д. Классический 
бодибилдинг. М.:Изд-во «ЭКСМО», 
2003. – 432 с. 
17.
 
Хмельницкий  Б.Н.  Бодибилдинг  и 
не  только.  М.:  Изд-во  «ЭКСМО»: 
Днецк: Изд-во «Скиф», 2004.-352 с. 
18.
 
Глузман  Л.С.  Тренажеры  в  оздоро-
вительной  физической  тренировке. 
Киев «Высшая школа», 1990. 
19.
 
Шилов  И.А.,  Сарапаниди  П.И.,  Та-
шлыков  В.С.  Характеристика  обо-
рудования  и  методика  организации 
занятий  атлетической  гимнастикой. 
Костанай, 1998. 
20.
 
Гипозберг  С.,  Непорент  Л.  Фитнес. 
Пер.  с  англ.,  М.:  Издательский  дом 
«Вильямс», 2000. 
21.
 
Зорина  И.В.  Фитнес.  Стратегия  ус-
пеха в личной жизни. – СПб: Изда-
тельский  дом  «Нева»,  М: «Олма-
Пресс», 2002. 
22.
 
Практическая  энциклопедия.  Фит-
нес  для  современной  женщины / 
пер.  с  англ.  М.:  изд-во  «Эксмо», 
2004. 
 
 
Альтанова Д.Ж., 
магистрант 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
 
СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНДЕГІ СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫ МЕН ШЫЛАУЛАРДЫҢ 
СИНОНИМИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Сөз  тіркестерінің  синонимика-
сында  басыңқы  сыңарлардың  бір  тү-
бірлі  болу  керектігін  ескерсек  жəне 
бағыныңқы  сыңар  қызметіндегі  сөз-
дер  де  бір  түбірлі  болып,  соңғылары-
ның  тұлғалары  əр  түрлі  болатынды-
ғына көз жеткізсек, синонимдік қатар 
жасаушы сөз тіркестерінің мазмұн-ма-
ғынасы жақын болады. 
Сөз  тіркестері  синоним  болу 
үшін  бағыныңқы  сыңардағы  грамма-
тикалық  тұлғалардың  орын  ауыстыру 
тəртібі мынадай болып келеді: 
а)  септік  жалғаулары  мен  септік 
жалғаулары; 
б) көмекші есімдер мен көмекші 
есімдер; 
в) септік жалғаулары мен көмек-
ші есімдер. 
Бұлардың  ішіндегі  ең  өнімді  тə-
сіл-септік  жалғауларының  бірінің  ор-
нына екіншісінің қолданылуы арқылы 
синоним  тудыру  тəсілі.  Бұлай  болуы 
септік жалғауларының сөйлем ішінде-
гі,  сөз  тіркестеріндегі  қызметіне  бай-
ланысты. 
Атау септігі – септіктердің ішін-
дегі ешбір қосымша қабылдамай, сеп-
теуге алынған сөзді сол күйінде таны-
татын  түрі.  Сондықтан  атау  септігін-
дегі сөздің сол күйінде басқа септікте-
гі  сөзбен  орын  алмастыруы  сирек 
кездеседі.  Мұндайда  басыңқы  қызме-
тіндегі сөз есепте, сана тəрізді етістік-
тер  болып  келеді:  Мен  əжемді  ең  ба-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
68
қытты  адамдардың  бірі  санаймын. 
(С.М.). ...мен өзімді бұл жолдаспен та-
лай жолығысқан, сөйлескен, кейде сы-
рын  түйген  адамдардың  біріне  санай-
мын.(С.М.). 
Сөз  тіркестерінің  синонимдері-
нің  енді  біразы  бірыңғай  зат  я  адам-
дардың  бір-бірінен  бөліну,  даралану 
ұғымында  құралады:  Қысқасы,  Абай 
ағамнан  айырылысу  мына  қаралы 
жылда масқара болар еді. Содан Абай 
ағаммен айырылысудың жолын іздеп-
ті.(М.Ə.). 
Меңгеру  жолымен  құралған  си-
нонимдердің  ішінде  барлығынан  мол 
қолданылып, тілімізде көп кездесетін-
дері – барыс жəне көмектес септіктері 
жалғауларының  алмасуы  арқылы  жа-
салған  синонимдер:  Палуан  сырт  киі-
мін шешіп отырады да, үй ішіне түгел 
амандасты.(Қ.Ə.).Үй  ішімен  Əбдірах-
ман тегіс Қызыл алаң ұқсайды бір тас-
қынға,  Адам  деген – адамменен  дос 
мұнда.(Т.М.). 
Бұлардың ішінде, əрине, сан жа-
ғынан  алып  қарағанда,  күнделікті  қа-
рым-қатынасымызда  көмектес  жал-
ғауы  арқылы  байланысқан  түрі  көп 
жұмсалады. 
Синонимдік сөз тіркестерінің та-
ғы  бір  тобы  жалғастықты,  созылың-
қылықты,  солар  арқылы  тұтастықты 
білдіреді.  Басыңқы  сыңарлары  шек, 
жапсар, ұлас, ұштас түбірлі сөздер бо-
лып  келетін  мұндай  сөз  тіркестерінің 
байланысу  амалы  да  барыс,  көмектес 
септіктерінің жалғаулары арқылы жү-
зеге  асады:  Төңкеріліп  көк  аспан, 
Жауыртауға  биіктен.  Нұры  еңбекке 
ұласқан,  Күн  жер  төсін  иіткен  (Т.Ж). 
Маман  боп  оқу  бітіріп,  Еңбекпен  қыз 
кеп ұласты (Н.Ə.). 
Ер, ілес етістіктерінің барыс септі-
гін  меңгергенде  де,  көмектес  септігін 
меңгергенде  де  берер  жалпы  мəн-ма-
ғынасы бір, яғни «көзге түртіп тұрған» 
ерекшелік білінбейтін сияқты. 
Байқай  қарасақ,  сəл  нəзік  мағы-
наны  айыруға  болады.Ол  нəзік  мағы-
на  мынадан  көрінеді:  барыс  жалғауы 
арқылы  байланысқанда,  қимыл  иесі-
нің əрекеті сəл де болса бəсең сезіледі. 
Ал  бағыныңқы  сыңар  көмектес  сеп-
тігінде тұрса, қимыл иесі «ертушімен» 
де, «ілестірушімен»  де  теңге  жақын 
əрекет  жасайды:  Болат  пен  Сержан 
əжесіне  еріп,  қала  сыртына  саяхатқа 
шықты.  Еркін  Мұсамен  еріп  алтын 
кеніне жұмысқа барды. 
Ат,  бие,  тай,  құнан,  түйе,  атан, 
інген дегендей, жас мөлшері мен жы-
нысына қарай болсын немесе Құлагер, 
Бозжорға,  Бозінген  сияқты  жалқы 
атаумен  болсын – көлік  ретінде  ай-
тылғанда, бұл сөздер көп ретте табыс 
септігінде  тұрады.  Əрине,  бұл  əрдай-
ым осылай бола береді деген сөз емес. 
Жазушы  я  айтушының  мақсатына,  со 
сөзге  түсетін  логикалық  екпінге, 
оқырман я тыңдаушының назарын ау-
даруға  байланысты  барыс  жалғауы-
ның  жалғануы  да  орынды  болады: 
Атқа  міне  бергенімде,  біреу  бүйре-
гімнен түртіп қалды сөйлемінде барыс 
септігі  керек.  Болмаса  Олжабек  «ма-
шинаңа мінбеймін, атқа мінемін» деп, 
көнбей  отырып  алды  деген  сөйлемді 
алатын болсақ, мұнда барыс септігінің 
қажеттігі  тіпті  арта  түседі.  Алдыңғы 
сөйлемде  таза  объектілік  емес,  кіші-
гірім  болса  да,  беталысты  білдіретін 
мағына  да  аралас.  Соңғы  сөйлемнің 
ыңғайына  қарасақ,  прозалық  сөйлем 
болғанымен,  ырғақ  сақтау  ниетінен 
барыс септігі араласқан.  
Тілімізде  түсін  сөзі  басыңқы 
компонент  қызметіндегі  синонимдік 
сөз  тіркестері  өте  көп  ұшырасады: 
Мен жаңа не айттым, соған ойлана бір 
қарасаң,  мендегі  жан  сырына  өзің  де 
түсінерсің.  Сонда  сенің  сырыңды 
ішпен  тілсіз  түсіндім.  Сен  менің  ке-
шегі  айтқаныма  түсіндің  бе? (Ə.Ə). 
Сөзге  түсінбесең,  енді  қайтып  бұл 
сөзді  маған  айтпа  (С.Ш.).  Оның  «ак-
сакалский»  деген  сөзін  түсінбей  қал-
ғандар  көп  болды  (М.Ə).  Сондықтан 
естен  танған  кісідей,  қалды  ол  кенет 
еш нəрсеге түсінбей (С.М). 
Одан  əрі  жалғастыра  беруге  бо-
лар  еді.  Мақсатымыз  мұндай  мысал-
дардың  санын  көрсету  емес.  Бұлар-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
69
дың  мазмұн  ұқсастығы  мен  тұлғалық 
ерекшеліктері сырттай да көрініп тұр. 
Ішкі айырмашылық стильдік жағында, 
келтірілген  тұлғалардың  қай-қайсы-
сын  да  бір  мақсатқа  пайдалануға  бо-
лады.  Бірақ  тыңдаушы  мен  оқыр-
манды  жалықтырмас  үшін,  стандарт, 
штамптан  қашу  үшін  əр  форма 
қолданылады. 
Енді  бір  етістікті  сөз  тіркестері 
кəсіпті,  құмарлықты  білдіру  ыңғай-
ында  синонимдік  сəйкестік  құрайды. 
Мұндай қатынастағы сөз тіркестерінің 
біреуі  барыс  жалғауы  арқылы  көп 
ұшырасса, енді біреулерінде көмектес 
жалғауының қызметі басым. Мысалы, 
əуес  бол,  үйір  бол  етістіктері  барыс 
септігін,  айналыс,  шұғылдан  тəрізді 
етістіктер  бағыныңқы  есім  сөздердің 
көмектес  септігінде  тұруын  қалайды. 
Жазушы Е.Домбаев «Болмаған оқиға» 
атты повесінде іспен айналысу деудің 
орнына  іске  айналысу  деп  бұра  қол-
данған:  Шыбынның  іске  айналысқа-
нын  көз  қиығымен  ішіп-жеп  отырған 
Əбекең оң қолын барынша созады да, 
бар  пəрменімен  шыбынды  салып  кеп 
қалды. 
Алайда  белгілі  сөз  шеберлерінің 
шығармаларында, дағдыдан тыс болса 
да,  септік  тұлғалар  жарасымды, 
нанымды  орын  тапқан:  Менің  ол 
кезде  өлең  шығаруға  əуестеніп  жүр-
генім рас та (С.М.). Мен осы атшыдан 
да кеңес ақынын шығару мақсатымен 
онымен үйір бола бастадым (С.М.). 
Грамматикалық  қызметі  жағы-
нан  жай  (жайынан),  жөнінде,  жағы, 
маңы  шылаулары  мен  көмекші 
есімдері  де  туралыға  жақын  тұрады: 
Бұлар  осылайша  Балғын  жайын 
əңгімелеп  отырған  кезде,  сырттан 
Кенженің  даусы  шықты  (С.Б.).  Біздің 
жазған  хаттарымыз  бен  біздің  жұ-
мыстарымыз  жайында  хабардар  бо-
лып отырған (А.М.). 
Осындай  реттерде  бұл  шылау-
ларды  туралы – мен  ауыстыруға 
болады.  Септік  жалғауларының  ішін-
де  туралы-мен  алмастыруға  «көне-
тіні»  табыс  септігі  жалғауы  екендігі 
белгілі. 
Туралы  шылауымен  орын  ауыс-
тырудағы  ыңғайлы  шылаулар  болуға 
тиіс  жерлерде  табыс  септігі  жалғауы 
түсіп  қалатын  реттер  де  кездеседі: 
Мақаш  сияқты  сөзуар  шалдар  қала 
əңгімесіне  келгенде  тұрып  қалады 
(Ғ.М.).  Түркістанның  қазақтары  мен 
Арқа  қазақтарын  қосу  мəселесі  қоз-
ғалып  жүр.  Тамақ  мəселесінен  бас-
талған  ырың-жырың  аяғы  жанжалсы-
мақтау болып кетті (С.М.). 
Мұндай  құбылыс  есімді  сөз  тір-
кестерінің  құрамында  əсіресе  көзге 
түседі. Қала туралы (жайлы, жөнінде), 
əңгіме,  қосу, (туралы,  жайлы,  жө-
нінде)  мəселе  деудің  орнына  иза-
феттік  құрылыс  негізінде  алуы  жазу-
шының  сөздерді  ықшамды  қолдану 
мақсатынан туған. 
Атау  септігіндегі  «туралы»  шы-
лауы  қимыл  есіммен  түйдекті  тіркес 
құрап,  белгілі  бір  пікір,  зат,  іс-əрекет 
жөнінде  баяндайды.  Негізінен  «тура-
лы», «жөнінде», «жайлы» шылаулары 
мағына  жағынан  толық  синонимдес 
болғанымен, олардың жұмсалу қызме-
тінде  айырмашылықтары  бар. «Тура-
лы»  шылауы  негізінен  газет-журнал, 
іс-қағаздар стилдеріне тəн болып кел-
се, «жайлы», «жөнінде»  шылаулары 
көркем  əдебиет  тілінде  молынан  кө-
рініс береді. 
Проф.А.Ысқақовтың  «туралы» 
қатысқан  түйдекті  топты:  айт,  жаз, 
сұра,  баянда,  сөйле  т.б.  дегендермен 
мағыналы  синтаксистік  байланысты 
болатындығы  жайында  айтады.  Ал 
«Қазіргі  қазақ  тілінің»  академиялық 
басылымында  негізгі  сөздер  мен  осы 
демеуліктердің  тіркесі  сөйлемде  ай-
тылған ойдың бағытын, бағдарын біл-
діреді делінеді.  
Жалпы тілші ғалымдар арасында 
шылаулардың есім, етістік сөздерімен 
тіркесуі жөнінде пікір таластар бар.  
Қ.Қадашева «Көмекші сөзді сөй-
лем  мүшелері»  деген  диссертациялық 
еңбегінде  «жөнінде,  жайында,  тура-
лы»  шылаулары  өзінен  бұрынғы  сөз-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
70
дің  сен  туралы,  сіз  туралы,  сен  жай-
ында  бірде  табыс  септігінде  жалға-
нып,  бірде  ондай  сөздерге  табыс  сеп-
тігінің  жалғауларын  жалғауға  бол-
майтындығы жағы айқындалады. 
Х.Арғынов,  Ш.Х.Сарыбаев  «ту-
ралы,  жайында,  жөнінде»  шылаулары 
өзінен  бұрынғы  сөздердің  атау  тұл-
ғасында тұруын қажет етсе, ал Н.Сау-
ранбаев,  Ғ.Əбуханов  ондай  шылаулы 
сөздер тек толықтаушы сөздермен ке-
леді деп олардың синтаксистік жағын 
негізге алады. [4;125] 
Ондай қатысты сөздер толықтау-
ыштың қай түрі болатындығы туралы 
проф.  Р.Əміров  «туралы,  жөнінде» 
сөздері  табыс  септігінде  түйдекті 
жұмсалатындығын көрсеткен. 
Проф. М.Балақаев ондай түйдек-
ті тіркестердің етістікке қатыстылығы 
туралы  былай  деген: «Тура  толық-
тауыш  шылау  сөз  арқылы  да  айты-
лады  деген  пікірді  біз  де  қолдаймыз. 
Ол қатысты объекті мынадай бірнеше 
етістіктермен  тіркесе  алады:  ойлау, 
айту,  баяндау,  хабарлау,  жария-
лау»т.б. 
Ал  іс  қағаздары  тілінде  қолда-
нылатын  қабыса  байланысқан  анық-
тауыштың қатынаста жұмсалатын тек 
«туралы»  шылауы  ғана.  Негізінде  ту-
ралы  шылауы  да  қимылмен  тіркесіп, 
объектілік  қатынаста  жұмсала  алады. 
Бірақ  «жөнінде,  жайында»  шылаула-
рына  қарағанда  нөлдік  тұлғада  жұм-
салуына байланыста тіркесу аясы кең. 
Олар  тек  толықтауыш  қызметінде  ға-
на  емес,  қимыл  есімдермен  қабыса 
байланысқан сөз тіркестерін құрайды. 
Сөйтіп,  объектілік  қатынастағы 
сөз тіркестерінің синонимдігі – қазіргі 
қазақ  тілінде  бар  жəне  дамып  келе 
жатқан  құбылыс.  Оның  жасалу  мүм-
кіндіктері мол. 
Сөз  тіркестері  синонимдерінің 
күннен-күнге  дамып,  өсіп  келе  жат-
қанын,  күнделікті  қатынаста  зор  пай-
дасы  барын  атап  айтуға  тура  келеді.
 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Шəукенов  Қ. «Синтаксис»  Алматы – 
1996. 
2.
 
Қазақ  тілінің  грамматикасы I бөлім 
Алматы -1995. 
3.
 
М.  Серғалиев  «Етістікті  сөз  тіркес-
терінің синонимиясы» Алматы -1991. 
4.
 
Қазақстан жоғары мектебі 2002 ж. №2 
5.
 
Қазақ тілі мен əдебиеті 2000 ж. № 6

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: