осыныц мэнін ашыгі оеруі  мақсат

Мақала  «АЙқап»  журиалының  7-8  сандарында  басьшган.  Соңында  Мошһүр 

Жусіп Көпееп деп қол қойыпған. Мақалаға фельетон  деп айдар тағылі-ан. Бірақ, б.үл 

фсльетон б;ц элде басқа жанрдагы мақала ма? Осыған тоқталайық.

1>.үл мақала фельетоннан  горі проблемалық мақала жанрына сэйксс кследі. 

Б.ү.і  мақала бейнелі тіл болғанымен фелетонга тән басқа элементтср жегіспейді. 

Мпқалада  Ресейден  және  Қазан  төңірегінен  патша  құлдығынаи  қашып,  қазак 

жсрін  шшалаган  татар  молдалары,  олардың  ж ұ р п ы   алдап-арбап  мая 

жииагандықтары жөнінде айтылады.

«Сарыарқаның  ен  шөбінің  байлыгы  мен  шаруа  күтіп,  мал  бап»іп,  гылым- 

оілімисн,  әргүрлі  гибратты  онердсн  сафир  болып  айтса да  болмады.  Көл  орнынла 

қалган  жұрт  еді.  Солдаттықган  қашқаи  қүмыра  бөрікті,  толагай  басты  ногайлар 

хслін,  «Бэдуаш»,  «Кесік  бас»,  «Ақьф  заман»  деген  кітаптарын  оқытып,  оп 

қүдайдың  бүйрыгынан,  ақ  патшаньщ  қыргынынан  қашып  жүрген  қулар  Ресейдіц 

нсүртын  жамандап,  үкімет  ерлсрін  жамандап,  «патшаның  бізге  қызметшілігі 

осыидай,  Қаііарлы  қатгылыгы  осындай  деп  қүцайды  үзын  қүлақган  зорга  сстіп 

жүргсн  қазақгы  шөптің  басыпан  үріккеи  қойдай,  ақ 

жарықта  көлецкссінсп 

хорыққан  қояндай  қыльл,  Ресейдің  бас  хакімдері  қазаққа  қала  сал,  балаңцы 

оқытуга  бер  десе,  біздің  ноғайға  да  осыларды  айтқан,  осылай  айлшіап  барып 

гүзаққа түсірі-ен деген.  Қала салсаң шапшаң сал дейді,  шоқын 

дейді- 

Балаларыцды 

орысша оқытуға берсең, соддатгыққа алады деп, көнектен шошыган биедей  қылып 

шошытьт,  гүмыр бойы өзіменен жырлас, сулас, отгас, арыздас болын түрған Рссен 

жүрплменен  ынтымағын  қосуга  келгірмей  қазақі-ың  ақьшсыз,  надан  қатындары

душіа  келеді  деп  оз  баласын  өзі  қорқақ  қылып  үйреткендей,  жаман  қылып,  кок 

мнлру қылып жіберді», - деп жазды М. Ж. Көпеев [23].

Бүл  жерде  Мәшһүр  Жүсіптің  козқарасының  өзгергенін  кореміз.  Нгер, 

Зүрынғы шығармаларыіща ол Рессйдің тек отаршылдық саясатын ғана коріп, соіан 

.<арсы  үп  қатса,  бүл  жерде  оқу-білім  тарататьш  демократтық  бағыітағы  Ресеііді 

қөріп  отыр.  Көзқарасының  озгеруі  сірә,  Мәшһүрдің  өсы  жьпміары  өрыс 

дсмократтарымен  көптеп  араласуыңан  болса  керек.  Өзі  діни  білім  алса  да,  татар 

молдапарыиың қазақ даласына тарататын жалған үлгі — насихатына қарсы шықгы.

Мәшһүр  Жүсіп  татар  молдаларының  таратып  жүргеп  білімдсрі  казак 

топьфағына лайықты емес, күні откен ескі оқу үлгісі деп тұжырымдайды. Соган 

~>анланысіы  қазақ  жерінде  жаңа  бағдарламамен  оқытатын  медрсселер  ашу 

керек.  Әрі  бүл  медреселерге  үстаздарды  қашып  жүрген  ноғай  молдаларынын 

арасыиан  емес,  жаңа  оқу  негіздерімен  оқытатын  молдалар  арасынан  іздеу 

херск.  Мошһүр  Жүсіп  орысша  оқыту  керектігін  күн  тәртібіне  қойды.  Ссбебі, 

заман өзге]іді. Жаңа заманға жаңаша ойлайтын, жаңа ғылым-біліммсн ойлайіын

адамдар  керек.  Сондықган  да  қазақ  өз  балаларыи  жаңаша  үлгімен  оқытатып 

мсктепке беру  керектігін айтады.

Мэшһүр  Жүсіп  бүл  мақаласында  қазақ  жүртының  арасыида  мүсылман 

дішшң  толық  негЬінде  таралмағанын  айтады.  Қазақ  ораза  үсгагі,  намаз 

оқымайды. Согаи қарамастан өздерін-өздері мүсылмандық жолыи  үстаймыз деп 

:ендфетһідігін  айтады.  Бұл  жерде  Мәшһүр  ЖүсІп  мұсылман  дінінің  тәрбие,

жақсы  үлгі  берср  жақтарын  көріп  отыр.  Діи-  жақсы  үлгіні,  адамгершілік  псп 

эділеттілікгі насихаттайды.  Осы үлгі  қазақ арасына  гаралу  керек.

22

Қазақ  қүдайға,  мұсылман  дініне  онша  сене  бермейді.  Діи  коп

іарачмагаидықтан  да  қазақ  дінді  оқыту  жағдайын  біле  бермейді.  Мұсылмаи 

аіиіп  үйрснуге  ықыластанганымен  үйрететін  үстаздары  аз.  Ілгерідс  айтылгап 

щала  сауатты  татар  молдаларды  осыны  пайдаланып,  қазақты  алдаи-арбайды. 

Сол  молдалар  оқытқан  шәкірітерін  де  шала  сауатты  егіп  шыгарады.  Шет 

жүртган  қашып  келіп  паналағандар  қазақты  былай  деп  отірік  мақтайды  : 

«Ногайдаи  кслді  қазақтың өзін  мақтады,  өзгенің бәрін  жаманға  қойды.  Сартган 

келді,  ол  да  осыны  айтгы.  Сонан  соң  бұл  қазақ  ойлады  :  біз  болған  екенбіз, 

жегілгеи  екенбіз.  Дүние  де  бізде  екен.  Әулиелік  те  бізде  екен.  Дүниеде  не 

жақсылык,  бәрі  бізде  екеи  деп.  Дәнеңені  керек  қылмайтын  мүңсыз  болды- 

Қүдай озІ бізден  аямаған дәнеңесі  жоқ екен.  Осы  келіп жүргеннің бэрі  судырап- 

суділрап түрган  мол  ғой,  әулиелікке жеткен ойшылдар  ғой. Қүдай  жаман  болса, 

сопша жерден  осындай  жақсы  жетілген  кісілер  неге  келеді? Дүниеде торт түлік 

малдаи аскан  қүдай жаратқан жоқ екен,  қазақтай асыл жүріты жасагаи жоқ експ 

деи,  Сарыарқадай  жер  қайда  барсаң  жоқ  екен.  Қыс  болса  халқының  ка:и»і- 

қартасыңдай  тамақ  қайда,  жаз  болса  қымыздаи  артық  шарап  қайда  деп

шалқасыиан түсіп жаттық та қалдық» [24].

Кслімсектердің келген мақсаты біреу  :  қазақ жерінің кеңдігіп  пайдгшанын,

ұкіметген жасырыну, жергілікті халыққа қалайша сіңіп кету керек?

Козгс  түсіп  қалмау  үшін  молдалардың  атын  жамылып,  ұсгаздык  сіугс 

тмрмсқан.  Қазақтардың  аңқаулығм  сонша,  айтылғандардмң  оэрімс  ссміп 

халады.  Қашқындарды қатты  қүрметтеп, олардан дәріс алады.  Одан келімсектер

,’кі  түрлі  пайда  көреді.  Әрі  молдалық  жұмыс  үкімет  құрыгынан  қутылуіа

хомектессе,  әрі  бала  оқытгым  деген  сылтаумен  қараңғы  халықган  пайда 

іүсіреді.  Олардан  дәріс  алған  ш әкірпер  сауатты  білім  ала  алмаса  да  қарангм 

қазақ  оларды  қүрақ  үшып  қарсы  алып,  қүрмет  түтады.  Молда  сымақіар 

алдағанымен  қоймай,  елді  теріс  жолға  үғіттейді.  Олар  орыс  мсктептсріміа 

оқы гу үлгісін жамандап,  соған балаларды оқытпау керектіғін  айтып, бар жамым

сала теріс жолга бастайды.

Мәшһүр  Жүсіп  осы  бір  теріс  қүбылысты  коре  біліп,  жалғам  молдаларды 

қазақ арасынан  қуу  керектігін айтады. «Айқап» журнапы арқылы  оқырмандарі а 

м.үсылман  дінін  көркейту  туралы  ұран  тастайды.  Патша дінге  оостандық берді. 

Емді  осы  мұсылман  дінін  қазақ  арасына  тарату  арқылы  елді  дүрыс  жолга 

оагытгайды.  Адамдар  арасындағы  сыйластық  қарым-қатынасгы  қалгіына 

лслтіріп,  адамгершілік  пен  әділдікті  насихаттау  керектігін  баса аГіінды.  Мақала

үгіГ‘Насихат үлгісімен жазылған.

«Дала  уалаяты  газетінің»  1890  жылғы  18  санында  М.Ж.Копеенгіц

•<Глжайып  бір  қүс  заманымызда»  атты  мақаласы  жарық  көріем.  Ь.үл 

малалада  қазақ  халқының  аңшылық  кәсібі  туралы  баяндалған.  А

ііілылык

 

эмер  қүралы-  бүркіт.  Қазақтардың  бүркітті  қолда  ұстауы,  баптауы  жаиымда 

гшзықты  мәліметтер  келтірілгсн.  Жәрмеңкелерде  қазақ  бүркіті  корушілерді 

'ллып  тұлгасымен  таіідандырады.  Басқа  мақалаларынан  ерскшсліғі-  окиіа

накты  фактіғе  құрылған.  Мақаланы  Павлодар  уезі,  Ақкслш  еліндеі і 

Г.  М.  ІІІормановтың  бүркіті  жайында  бастай  отырып,  аңшылық  омсрдіц 

хырларына  бойлап  кетеді.  Аңшылық  тек  өнер  емес,  кэсіп,  табыс  ісөзі.  һгср

23

оуркіт 

алган  аңдарды  жәрмеңкеде  откізіп,  көпестерге  тұрақты  сатып  отырса,

ж а қ қ а   біраз  пайда  түсетіндігін  айтады.  Алайда,  «...оны ц  бүл  пайдасыиан 

бөлск  алган  қызықтыгы,  мехнат  иә  маш ақатын  таза  біле  түрып,  біздің  қазак 

халқы  бүркітті  гіайда  үшін  салмайды,  қызыгына  құмарланып,  сол  үшін 

машық  кылып  үстайды»  [25].

М.  Ж.  Көпеев  мақаласында  бүркіт  ұстау  қазақтың  ежелдеп  келе  жачкаи 

•

і ң ш ы л ы қ

  ө н е р і ,  

дәстүрлерінің  бірі  екендігін,  оны  жалгастыру  қажсггігін 

штады.  Бұл  мақала  ата  косіпті  жойып  алмай  жалгастыру  қажеггігіпе 

у н д е й т і н д і г і м е н  

құкды.

«Дала  уалаяты  газетінің»  1890  жылгы  14  саиында  жарияланган  «Жақсы 

молда»  атты  мақаласында  М.Ж.Көпеев  қазақтың  ел  билеу  тэсілі,  молдалары 

жайында  жазады.  Халыққа  үлгі  көрсететін  билеушілер  қандай  болу  керек? 

«Ягер  билеп  түрган  ұлық  жақсы  жолда  болса,  халық  та  соған  елікісп 

жагссылыққа тырысады.  Егер ұлық жаман  болса,  халық һэм жамапдыққа  айнала 

Зерсді.  Халық  басшысынан  гибрат  алады»,  -  дейді  [26].Мәшһүр  Жүсінті» 

махалада  айтпақ  негізгі  ойы  -  халықтың  жақсы,  жаман  болуы  слді  басқарып 

і үрі^ап ұлықтарга байланыстылыгы.

Бұл  мақаладагы сол кездегі  билеу жүйесін талдап  көрсеткен пікірлер жоқ. 

Мақалада  жалнылама  деректср  гана  берілген.  Әдетте,  Мошһүр  Жүсіп 

мақалалаларында  айтпақ  болган  құбылыстар  мен  оқигаларга  өзінің  қатысы 

лңгарылатын және қорытынды тұжырым жасалатын.

Ал,  «Жақсы  молда»  атты  мақалада  не  молдалар,  не  ұлыктар  жайынла 

голық 

мәліметгер 

жоқ. 

Мақаланың 

тақырыбы 

«Жақсы 

молда» 

деп 

коГіылгаңмеи,  оқыган  кезде  оның  мазмұнына сәйкес  еместігін  аңгарасыз.  Согап

қарамасган  «Дала  уалаягы  газетінде»  жарық  көрген  материалдарында 

халықтың шешендік  сөздері,  фольклор  үлгілерімен  мол  м элім еп ср  кел і ірілгеи. 

Осы  газеттегі мақала, өлеңдер М.  Ж.  Көпеевтің халық ауыз эдебиеіін жинаумсп 

лүгылданган кезеңіне сэйкес келеді.

1.5 Ж ақсыдаи  ғибрат (Сәдуақас Ш орамаиов)

Шорманов Сәдуақас Мұсаұлы — алгашқы  қазақ зиялыларының бірі.  Қазак 

:<олжазбалары,  оқу  агарту,  шаруашылық  туралы  және  Шоқан  Уәлиханов 

портреті жайында Г . Н. Потанинге жазган хаттары сақталган.

Сэдуақас  Шорманов  қазақ  қолжазбаларын  жинаушы,  солардың  ііпінде 

Абай  олеңдеріиің  қолжазбасын  ІІ.М.  Мелиоранскийге  тапсырган.  Оның  «Дала 

/алаятының  газетінде»,  «Айқап»  журналында  қазақ  елінің  шаруашылығы,  оку

ігарту, мәдениет, тарих, этнография туралы мақалалары басылган  |27].

Ьүгінгі  таңда  жерлесіміз  Ү.  Сұбханбердинаның  ұзақ  ізденуніілік 

жүмыстарының  арқасында  1989-1996  жылдар  аралығында  баспадан  шыкқаи

«Дала  уалаятының  газеті»  кітабының  бес  томдыгымен  таныс  емес  окырмандар 

л с м д е - к е м  

оолар.  Оның шыгу тарихына қысқаша тоқталып отейік.

«Дала  уалаятының  газеп»  1888  жылдан  1902  жылісі  дейін  Омбыда  шыіъіп 

гүрідн  «Акмолиііские обласгные  ведомости»  газетіне  қосымша ретіпде  орыс  жоье 

.<азақ тілдсрінде  жарық  көрген.  Бүл  газет  халқымыздың  әдебиеті  мсн  .мәдеиисііп, 

гүрмыс-тіршілігін  қалың  жұртқа  танытудағы  бірден-бір  басылым  болды.  Ол

24

ліпасына бір рет шығып турған.  Газеггің сощъі саны  1902  жыдііыц иаурыз  айында 

Засылып,  содан  кейін  «Сельскохозяйсгвенный  листокка»  айналган.  Газегге  ор 

жылдары  редактор  болғандар  И.  Козлов,  І<.  Михаилов,  Г.  Абаза,  А.  ГІаиои, 

Д.  Ланров  ішетті  қазақша шыгару  ісін  басқарушылар  :  Ешм-үхамед  Абылайхаіюв,

Діпм-үхамст Сүлтанғазин, Рахымжан Дүйсенбаевтар болды.

Тол  тарихымызды  танып  түсінуге  себін  тигізетін  түпнүска  ецбектердік 

ініімде  Дала  уалаяты  газетінің  алар  орны  ерекше.  Осы  газетпен  хат  алысып,

мнкалапарілн  жариялап,  араласып  жүмыс  істеген  есімі  белгісіз  қапшама 

памапарьгмыздыц  атын  жаңгыртуға болады.  Мәселен,  Асылқожа  Қүрманбаев, 

Отьшшы  Әлжанов,  Сәдуақас  Мүсаүлы  Шорманов,  Мейрам  Жанайдароп, 

Қорабай  Жапанов, Барлыбек Сыртганов,  Жақып Ақпаев,  Зүкарнайым  Шөкеүлы

Нүралыханов, Жагыпар Айман және т.б.

Осылардың  ішінде  Баянауылдағы  тілшілердің  бірі  Сэдуақас  Мүсаүлы

Шорманов.  Бүл  газетке  жарияланған  С.  Шормановтың  мақала  хабарларында 

хазак  елініц  шаруашылығы,  оқу-агарту  ісі,  мәдени  омірі,  әдеп-гүрып,  салг- 

;аігасы  туралы  мағлүматтар  аз  емес.  Мәселен,  оның  газет  бсггерінде 

«Ьаянауылдап.  Түрмыс  жайында  болган  хабарлар»  [28],  «Қазақ  халқыиыи 

түраісгы  мекендерЬ)  [29],  «Петерборга  баргап  турасынап»  [30]  дсгсн 

\,а:салалары  жарияланган.  С.  Шорманов  алгашқы  «Баянауылдаи.  'Іү.рмыс 

чгайында  болган  хабарларында»  :  «Дэулетті  айтылмыш  орьшдарға  бекер 

лсібсргениіе  Томскідегі  ашылған  медреседе  оқуға  екі-үш  жігітке  қаражаі 

шыгарып,  орын  ашылса,  Омскідегі  гимназияда  гылым  бітіргендерден  барыи 

эқып  шьнуға халыққа да,  правигельствоға да комек, зор  пайда тигізуге ссбспші 

оолар  еді.  Біздер  керек  қылмасақ  га  замана  керек  қылғандай  оцдаиады.

Замаиның мүиысына қарауға тиістіміз.

Мырзалар, 

ілгері 

айтылмыш 

медреселерде 

оқудыц 

жоиіне 

хелмегсидеріміз  аз  да  болса  шаригат  низам.  Ол  рәсім  халықган  білуге  ғибрат 

ету лайық.  Мэзкарларни фил-жүмыла білсек, өзімізге һэм, халқымызга да  пайда 

гигізугс  мыиа  себепті  болармыз.  Болысынай  ол  билік  не  атақтан,  санасак

гз;-еглі.  Ғылым,  білім  дегеиді  қоссақ,  онан  гөрі  атақтырақ  болармыз. 

«1>аһиммеиен  пікір айтып қарағанда білімді,  гылымды болғанымыз бск ксрек», -

деп оқу-білім туралы мәселелерді қозғайды.

Ал екінші бір «Қазақ халқыпың түрақ мекендері» деген материалында авюр  : 

кііүгін қазақ халқының үш түрлі мекен болады. Жайлау,  күзеу һэм  қысгау. Жайлау

— жаз  күидерінде,  мамыр  айыпың  басынан  шілденің  жиырмасына  дейін  коиііп 

ж үрлръін  мекен.  Бүл  мекендер  бариіаға  бірдей,  біреуге  меншікті  болмайды. 

Бүрынғы  уақыттарда  наурыз  басынан  желтоқсанда  ауылына  қатар  көшіп  >ісүрзді 

•*ксн.  Бүл  заманда  неше  себеггген  одаи  аз  жүре  басгады.  Оган  басты  себептср 

мыналар  :  халықтарының  өсуінеи  қысқы  мекендеріне  сыймагандар  жайлауларга 

хысгау салып һэм границаны сьштау қылып бағзы елдер, ілгсрі гасырларша еркімен 

ч.үзгізбей  кейбір  жерлерге  қапа  салып,  онан  қаймығып,  біртүрлі  тсцсіздік  болгаи. 

>!Саһүдтарын жэне де пішендік, егіидерді қыстау тарапында болғандықтлі  шілдеиіц 

20-  нан  былай  күзеулеріне  қайтатын  болды.  Бүл  күзеу  деген  мексн  оркімніи 

мспшігі.  Үзақ  болады.  Тамыз,  қыркүйек  айларьпіда  отырады.  Қыстаудан  үзак 

жсрлсрде болмайды.  Ең алыс болганы  10-20 шақырымдай  болады.  «Шаруа  көшсс,

25

■іурыс  кошсе  байыпты»  деген  мақал  бар.  Ол  уақыттарда  қыстау  да  мепшікті

л л и \ . і ' » и  

ь - и г   і л ш п л п і и п г »   і ^ я п м   мгч/тгя 

м я п  

а

^

і м р і г р і т

  ^ р т і г і г п і т   ^ л т . і м  

ӨІіІМІМ  'ІсіСә

оолмаи,  кыс  күндерінде 

іішаидай  бұталы

агашты

5ара;іы», - деп жазады.

Мұпда  автор  көшпелі  қазақ  халқыиыц  тұрақты  мекендсрі  жайлы  айтады 

жәнс  қазак жерінің тарыла бастаганын, тұрмысы,  жайлау,  күзеу,  қыстау туралы 

мэ.ііметгер берді.

Ал,  соңгы  материал  «Петерборга  барган  турасынаи»  деген  мақаласымда 

Яүрекено» 

Теміргалидың 

жолсапар 

әңгімесінде 

депутаттармеи 

бірге

Пегербургке  барган  кезінде  көрген-білгендері  айтылган.  Соңымда  Пстербор 

іуралы  автордың  өз  ой-пікірі  жазылган.  С.Ш орманов  қатысқаи  скінші  бір 

Айқап»  журмалы  XX  ғасырдың  бас  кезінде,  яғни  1911  жылдыц  қацтарымаи

А 

1 

1 

--- —

 ------------ ---- -------- - 

V/ • 

—

қыркүиск

'  

* 

•  

ЛІ 

Д  

----- —  

9

--- » --- ----- — — 

—  

—'   — — —

^

 

Ч І Ч - Х   Л 

1 / 1   І І / І  / /

Засмаханасымда  шығып  тұргаи.  Араб  әріпімен  теріліп,  басында  аиьша  бір  рег, 

ксГмм  екі  рет шыгарылған.  «Айқап»  журналы  кезінде  халқымыздыц  элсумеггік, 

«а>.си  өміріндс,  әдебиетіміз  бен  мәдениетімізді  насихаггап  таратуда  слсулі  рол

лтқаргаи  басылым.  Журналдың  шығарушысы да,  редакторы да  белгілі  жазушы, 

журиалист М.Сералин болган.

«Айқап»  журнапы  осылай  аталуының  себебі  мен  алдағы  мақсаты  туралы

1911 

ж ы л і ъ і

 

ІІ-санында  бастырушылар  алқасының  атынан  былайша  түсінік 

Зерсді  :  «Айкан»  деген  сөз  казақтың  төл  сөзі,  ол  ғасыр  бойы  мәдсниеггеп, 

Зілімнен  кенже  қалган  бүкіл  қазақ  халқының  өкініші  ретінде  алынды.  «Дй- 

.«ш!» деп  санымызды соқтық, енді ел қатарына қосылайық деген үі іді білдіреді.

1>ір 

сөзбен 

аитсақ, 

«Айқап» 

журңалы 

шаруашылык 

мэселесі, 

аіаруашылық  хабарлары,  мемлекет  және  право,  сайлау  хабары,  эйел  теңдігі

іуралы, жер, оқу-ағарту, тіл  мен  эдебиет,  көркем әдебиет, оқу-оқы іу жэпс емле, 

:шкі-сырткы  хабарлар,  бостандық,  теңдік  сияқты  басқа  да  маңызды  дсіеп 

л оселелерді  кара халыққа таныстыруга тырысты.

Ьүл журиапда Сәдуақас Шормановтың да «Шаруашылық жайышш хабарлар» 

аеіем  айда))  бойынша  біраз  мақала,  хабарлары  жарияланды.  Мәселси,  «Ііаянауыл 

жайлы»  [31]  макаласында  Павлодар  уезі,  Баянауыл  жеріиің  хапқы,  шарушылыгы, 

зқ}'-агаріу  мэселесі  сөз  болады.  С.  Шормановтың  келесі  бір  сңбектері

«Бпянауьицрн»  [32],  «Шөлді  сулау»  [33],  -   деп  агалады.  Алгашқысында  елдіц 

іүрмыс-халі,  шаруашылыгы  турапы  жазьтса,  соңгысыіща  Фергаіт  маңындагы

мақта

хелтіріп, казаісгың шөлді жерлерін пайдалану мәселесі көтерілген.

Сондай-ак  оның  журнал  беттерінде  «Ішкі  хабарлар»  айдарымен  де  біраз 

х.сггориалдары  басылган.  Осылардың  бірі  «Баянауыл  жайынан»  деп  ачалады.

\ Л   \  ' I   I   Г І О  

_______________ ___________________________

отырықшылық

оку-ағарту  мәселелері  сөз  болады.  Авгор  осы 

маішіасыпда  жер  мәселесі  туралы  :  «ГІавлодар  уезі  бұрын  екі  учаскеі-е бөліпіп,

оіршші  учаскеге уақ,  бәсентиін,  найман елдері  енді.  Кейбіреулері  бүрыпнан  цкі 

жақ,  арнасында,  Баянауыл  станциясы  маңайындагы  бүрынгы  скіиші  усаскс 

аталгаи  Мойрамсопы  балаларының  бірі  Сүйіндік  елі  бүл  жолы  бесінші  учаске 

-італып қалды»,  - деп  жазса, ал отырықшылық  гуралы  :  «Бүл елдордің қыс болса

26

Еалиауыл,  Далба  гауларында  қыстап,  жаз  болса  Ащы,  Шідерті,  Өлеңті  басып, 

Атолы,  Нияз,  Ереймен  тауларыпан  асып,  Есіл  өзенін  жайлап,  сол  таулардыи 

субыла  жағыиа  биелерін  байлап,  дүние-ақиреітен  хабарсыз  көшіп-қоиыи 

жүргеніне үзақ уақыт озган жоқ. К

өшііі

 жүру  қанына, жаиьгаа сіціи  калган  жү.рт 

қашпа  көшіп-қонудың  қалдырайын  десе  де  қалу  белгілері  кәріне  бастадь

Жсрлсрі  отырықшылыққа  ұпамсыз  болса  да  отырмай  шара  жоқ  дсп 

зй.іаушылардан  қала  болып  отыруга  арыз  бергендер  де  болды.  Қазактыи 

си лпйгыиы  кокорай  шалгын,  тұпық  су  еді.  Енді  олар  түсіпде  көрмесе,  оңіиде 

хоі)Ү  мерзімі  озган.  Жасаған  бау-бақшаны  көруге  жазсын.  Тарих  кітаптарына 

коз  салынса  корінбейді,  жұрт  өспек,  жер  тарылмақ,  қыстақ  салмақ,  сопаи  соц 

хала  Шәһар  болмақ.  Бізге  де  осы  құдайдың  бұйрыгына  бойсұнып,

көніпенділікті тастап, отырықшы болу мезгілі жеткен жоқ па?!

Отырықшы  жұрттардың тіршілігіне  қарасақ,  олар  бізден  әлденсшс  қабат 

копры.  Епді  біздің отырықшылықтан  бұл  қорқуымыз,  әнерден-білімнсн  қорқу 

Зо.імаіі  ма?!!»,  -   дей  келе  Сәдуақас  Шорманов  одан  эрі  оқу  туралы  :  «Біздіц 

ісепбір  сскі  ойлы  адамдарымыз  төте  оқудан  қорқады.  Бір  шэһарға  екі  жол 

З о л с а д а й  

төтссімен  барамыз.  Бұл  үйрену  жолы  да  «білім»  жеріне  баратүғып 

жолдар.  Нс  үшін  тотесімен  бармаймыз»,  -деп  жазады  да  одан  эрі  :  «Бір  қазак 

мырзасына  айттым  :  «Мына  қазақша  журнал  шықты.  Журт  гіайдасыи 

ойлагандар  сіз  беп  біз  оқып,  білімді  болсын,  жақсы  іске  кіріссіп  дейді.  Біз  ск,- 

уи:  гецгені  ауырлаймыз,  бір  оліп  қалган  малдың  терісі.  Олар  біз  үшіп,  ж.үрт 

уіып  барлык байлыгын  сапады.  Бізге  оның  қадірін  біліп,  жәрдемдсс дсйді  емсс 

пе?  -   деп.  Бүл  мырза  өзі  сайлау  жолына  20-30  мың  жүмсаган  еді.  Ол  магаи 

;<Лкша  жоқ  қой,  болса,  сіз  айтқан  соң  аяймыз  ба?»  -   деп  жауап  береді.  Мінс, 

партия  үшін  отыз  мың  ауыр  емес,  журнал  үшін  үш  тецге  үлкеп  ауыр.  Міне,

қапдай  біздерді  қаптап  тұрган  қараңгылық»  деп  өз  басынан  өткси  оқиганы  да 

Заяндайды.

1.6 

Қарацгы 

қазақ 

когінс, 

ормелен 

шығып 

күн 

болмш

(Сүлтанмьхмұі  Торайғыров)

«Зор 

ақылды, 

талантты, 

өмірбаяны 

өте 

қызық 

жазушы» 

[341.

үлганмахмұт  Торайгыров  1893  жылы,  29  қазан  күні  қазіргі  Кокшсгау 

эб.іысыныц  Қызылту  ауданында  туып,  4-5  жасынан  Павлодар  облысыиыц 

Баянауыл  ауданында  өседі.  Осы  арада  ақынның  туғаи  жері  туралы  элі  күнге 

дейіи  екіүшты  гіікір  айтылып  келе  жатқандығын  еске  сала  кеткіміз  кслсді. 

Мссслен,  белгілі  зертгеуші,  жазушы  Қ.Исабаев  :  «Бүрынғы  Омбы  уезіне 

қарасты  ІЛагырай  болысы  сол  кездегі  Семей  губерниясы  Ксрску  усзіиіц 

жайлауы  болатын.  Сұлтанмахмұі' жайлаудан  күзеуге, яғни  Баянауылга  көшсіпи 

дсн  жатқанда туган, сондықтан оган дау болмауға тиіс», — дейді  [35].

Сұлтанмахмұггың  хат  таиып,  коңіл  сарайының  ашылуыігд  ец  алдымсп 

окссі  Шоқпыт  ссбепші  болады.  Өйгкені,  ол  қазақша  қара  танитыи  көзі  ашык 

адам  болған.  Баласын  апты  жастан  бастап  өзі  оқытып,  қашан  молдаиыц алдыпа 

оаргашна  бар  білгенін  үйретуге  тырысады.  Сәйтіп,  ақыи  1902-1903  жылдары 

|)лі  дсген  молданың,  1904-1905  жылдары  Торгай  дегсн  молдаиыц  алдыішн

гл

этсді.  Әсіресе,  бұлардың  арасынан  Мұқан  молданың  оқыган-тоқығаны  коп, 

ләкірттеріне деген сүйіспеншілік, махаббаты байқалады.

Осы  Мүқан  молданың тікелей  әсер етуімен  С.  Торайгырои та  13  жасыпаи 

колъгна  қа;іам  алып,  олең  жаза  бастайды.  Оның  түңгыш  өлеңі  «Секілді  өмір 

:шзқа, жаргы  іүтам» деп аталады. Ақын  :

Лепес қып түкірген соң молда Мүқан,

Қаламды шын беріліп алдым берік,

і  деп  өзінің  ақындыкқа  біржолата  бет  бүргандығын,  енді  білім  іздеумен  қатар,

кыска ©мірінде олеңді де серік қып өтетінін айтады.

Осы  кезден  бастап  Сүлтанмахмүт  өнер-білімге  біржолата  ден  койып,  олең, 

эіиіме жа$уга  белсене  кіріседі.  Бүл  кезеңде  ол  «Дін»,  «Сарыбас»,  «Сокыр  Соиы»,

«Оқу»,  «Ксзек  қашан  келеді»  деген  сияқгы  бірталай  өлеңдерін  жаіады.  Оларда

анмахмүт есю  оқу  мен  жаңа оқудың айырмашылыгын

пайдасы туралы, дін, байлық, кедейлік, еңбек туралы оңгіме стеді.

1912  жылдың  қараша  айында  С.  Торайғыров  Троицк  қаласына  барыіі

оқуга  түседі.  Окуға  түстім,  енді  бар  арманыма  жетем,  халқыма  ай  емес,  күи 

Зо.іам деп шаттанған ақын «Ш экірт ойы» деген өлеңін жазады  :

Қараңғы казақ көгіне,

Өрмелеп шығып күн болам!

Қараңғылықтың когіне,

Күн болмағанда кім болам?

Оның  бүдан  басқа  «Оқудағы  мақсатым  не?»,  «Анау-мыпау»,  «Қандаіі», 

лЗлрлау»  деген  сияқты  бір  топ  көлемді,  мәнді  өлеңдері де  осы,  кезде  жазылғам. 

Ьүі  олеңдерінде  ақын  мақсаты  молда  болып,  підия,  зекет,  бігір  жинау  смес, 

гілмаш  болып  жем  табу  емес,  мақсат  -  өнер,  білім  алып,  жарыққа  талпыну, 

оіапға пайдалы азамат болу ексндігін сан қайталап еске салады.

Сүлганмахмүпъщ бүп  медрсседе  көп оқи алмаганы  белгілі.  Алдымен  ол  көэ 

зуруыііа үінырайды да, одан соң окпесіне суық тигізеді. Көзі жазылгаи соң сол кала 

мацындаш  бір  елге  бала  оқыгуға  барады.  Онда  жүрііі  ақын  колының  бсс 

уакытгарыпда  «Арыстан  һәм  тышқан»,  «Екі  тышқан»,  «Кок  өгіз»  сияқгы  бірді- 

.'кі.іі мысап өлеңмен, «Бір баланың тілек батасы» деген жыр жолдарыи жазады  :

Оқыт бізді, әкетай,

Қош  конілім болсын жай.

Надандықтан қүтқарын,

Қуанта гөр, құдай-ай!

-  деп  білім  іздеп  шарқ  үрған  жас  ақын  1913  жылдың  күзіңде  Троицк  каласыиа

Осы кезде Сүлтанмахмүт

> опың  көмегімен  «Айқап»  журпалының 

қашан  ол  жүмыстап  қол  үзгенше,  1914  л

28

М.

хоитеген  олең,  эңгіме,  мақалапарын  жазып,  өнімді  еңбек  етеді.  Оны  ақыиныи 

«Досыма хат» дегеп арнау өлеңінің мына бір шумактарынан көруге болады :

Бөлініп ақылым - алты, ойым-онга, 

Қол сермеп, құр жүгіріп, әрбір жолга. 

Надандықтап қалсын деп жаным тыныш, 

Редакция қызметін алдым қолга.

Осы  жылга  толар-толмас  «Айқап»  журналының  редакциисында  кызмеч 

;«л‘ген  уақытында  Сүлтанмахмұт  бір  роман  («Қамар  сүлу»),  екі  кііаіі 

(«<1 снтектің  жинаган  шоқпары»,  «Тамшы»),  бес-алты  мақапа  жэне  оннан  астам 

олсц  жазган.  Оның  бұл  өлеңдерінің  арасынан  «Ендігі  беталыс»,  «Айт»,  «Коіи» 

<:иякты  қазақ  халқының  өміріне,  тұрмысы  мен  салт-санасына  арналган  жыр 

жолдарына арнайы тоқталуга болады. Мысалы, ақын «Ендігі беталыста»  :

Достарым, оган шейін асықпандар,

Алдыңда жиі ататын жарық таң бар.

Тез уақыт жердің жүзі бір түрге енер,

Түбінде замандастар осымды аңғар,

-   дсп,  қарапайым  халқы  үшін  жақсылық  таңның  ататынын,  оған  коп  уақыт

лалмаганын айтады.

Ал,  бұған  қарама-қарсы  қазақ халқының сол  кездегі  кедей табының  қиыи

эмірін кәрсетуге арналған «Айт» олеңінде :

Жалғыз-ақ дорба асынган кедей кәріп,

Аштықгаи өңі  кеткен беті де арып.

Әркімдер тиын-тебен берігі жатыр,

Дегенге  : «Қүтты болсын, айт Шәріп!»,

-  дсп толганады.

«Көиг»  өлеңінде де Сұлтанмахмұт қазақтың табиғатыиа тэн  бейқамдықты, 

жалқаулықты:

Қыстайғы малдың б... қора сасық, 

Қалпында тазартылмай калды сасып. 

Ілдебаймен  «кош жүре түзелер» -  деп, 

Қорадан кошгі  қазақ жабырласып,

- дсп  көрссгге огырып, көштің болмысын былай деп суреттейді  :

Болғанда түйдек-түйдек жолдың шаңы,

Сарсытар құлагыңды арба маңы.

Ит ұлып, сиыр моңіреп, бота боздап, 

Қонғанда арба шиқ-шиқ айқай даңы.

29

Қаржыдан  қысым  көрген  С.Торайгыров  1914  жылдың  жазында  бала

л с і л г ы п

жүктеу/скачать 10,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: