Түпнұсқада келесі атауда жарияланған Reviews of National Policies for Education

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 231
Шешімдерді іздеуде - жан басына қаржыландыру бойынша реформа 
Қазақстан  бұдан  бұрын  да  1999  жылы  жан  басына  қаржыландыруды  енгізу  бойынша 
әрекеттер  жасаған,  бірақ  білім  беру  мен  бюджет  бойынша  заңнамадағы  шектеулер 
реформаның  жүзеге  асырылуына  кедергі  болды.  Содан  бері  заңнамалық  база  едәуір 
жетілді  және  қазір  15  жыл  бұрын  шешілмейтін  көптеген  проблемаларды  шешуге
мүмкіндік  береді.  Қазіргі  таңда  білім  беруді  қаржыландыру  жүйесін  жетілдіру  білім
беруді  дамытудың  2011  -  2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасының  негізгі
міндеттерінің  бірі  болып  табылады  және  билік  осы  мақсат  үшін  қаржыландырудың  жаңа
тетіктерін әзірлеуді талап етіп отыр.
Жаңа  реформаның  негізінде  -  бүкіл  мемлекет  бойынша  сапалы  білімге  тең
қолжетімділікті  қамтамасыз  ету,  тиімділікті  жоғарылату  және  білім  берудің  өте  жоғары
нәтижелеріне  жеткізетін  мектеп  және  жергілікті  білім  беру  органдары  директорлары  үшін 
ынталандыруды  жасау  үшін  нәтижелер  негізінде  қаржыландыру  моделін  енгізуге  ұмтылу. 
Осы  мақсатқа  жету  үшін  мектептерді  қаржыландыру  мектепте  оқитын  оқушылар  санына 
қарай  жүзеге  асырылады  және  мектептер  мен  аймақтар  арасындағы  айырмашылықтарды 
ескеру  үшін  қосымша  факторлар  қатарына  сәйкес  түзетіледі.  Мұның  барлығы 
оқушылардың  шағын  саны,  техникалық  қызмет  көрсетуге  жұмсалатын  өте  көп  қаржы,
қашық  орналасуы  және  т.б.  сияқты  өте  ауыр  жағдайларда  қызмет  ететін  мектептерге 
қолайлы  болатын  жан  басына  қаржыландыру  формуласына  жататын  болады.  Қазақстанда
жан  басына  қаржыландыру  формуласы  ЮНИСЕФ-тің  қолдауымен  Білім  және  ғылым
Министрлігімен  әзірленуде.  «Ашық  қоғам»  қоры  да  осы  тақырып  бойынша  талдау 
жұмыстарына қатысуда.
Жүзеге  асыру  жоспары  2011-2013  жылдарында  әзірлеу  кезеңін,  ал  кейін  бес
аймақтағы
12
  жалпы  білім  беру  жүйесінде  және  екі  аймақтағы  КББО  орындарында
қарастырады  (сонымен  бірге  КББО  орындары  үшін).  2015  жылға  қарай  жан  басына
қаржыландыру,  шағын  жинақталған  мектептерден  басқа,  Қазақстанның  мектепке  дейінгі,
бастауыш  және  орта  білім  беру  ұйымдарында  енгізіледі  (ҚР  БҒМ,  2012b).  Осы
баяндаманы  дайындау  кезінде  пилоттық  режимде  жалпы  білім  беру  жүйесінде  басталды, 
бірақ  бағалау  нәтижелері  әлі  болған  жоқ.  Жан  басына  қаржыландыруды  енгізудің  төрт 
аспектісі  ерекше  назар  аударуды  қажет  етеді  -  реформаның  қаржылық  салдары,  оның 
мектеп  мұғалімдері  мен  директорларына  әсері,  шағын  жинақталған  мектептерді  енгізбеу,
сонымен бірге жүзеге асыру мерзімдері.
Қаржылық 
салдары 
Табысқа  жеткен  жағдайда  білім  беруді  қаржыландыру  реформалары  қорларды
үйлестіру  және  пайдаланудың  жақсаруына  әкеледі.  Мұндай  реформалардың  жанама  әсері
ретінде  (бірақ,  сонымен  бірге  олардың  табысының  алғышарты  ретінде  де),  өкімет  мектеп
желісінің  әділетті  және  тиімді  жұмысының  нақты  бағасы  туралы  нақты  түсінік  алады 
(Сондергаард және Мурти, 2012).
Қазақстандағы  қорларды  үйлестіру  проблемасы  бойынша  шешімдерді  жүзеге  асыру,
тәрізді,  қорлардың  қазіргіге  қарағанда  көп  дәрежеде  болуы  туралы  сұраққа  жауап  береді.
Біріншіден,  жақсы  қызмет  ететін  қаржыландыру  тетігі  осы  есепте  көрсетілгеннен  басқа,
мемлекетіміз  бойынша  мектептерде  қаржыландыруға  қанағаттаналықсыз  сұраныстың 
көптеген  жағдайларын  анықтауы  мүмкін.  Екіншіден,  жан  басына  қаржыландыру
бойынша  реформа  мектептер  бюджетіне  шығындардың  қосымша  салаларын  енгізуді 
қарастырады,  оның  ішінде  инклюзивті  білім  беруді  қолдау  үшін  қосымша  қаржыландыру
(жалпы  қаржыландыру  нормасынан  30%),  мектептерді  жетістіктері  үшін  ынталандыруға
арналған  қосымша  гранттар  (білім  беруге  тиісті  жергілікті  бюджеттен  20%),
мұғалімдердің  жетістіктерін  ынталандыру  үшін  қор  құру  (мектептік  тиісті  бюджетінен
                   5 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУГЕ ЖҰМСАЛАТЫН ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ 
                                                                                             ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
232 - 
МАЗМҰНЫ
тыс  25%).  Жан  басына  қаржыландыру,  әрине,  мектептердің  жалпы  шығындарын  да
қарастырады:  мемлекеттік  білім  беру  стандарттарына  сәйкестігі,  инфрақұрылымға
қызмет  көрсету,  капиталдық  шығындарға  және  білім  беруге  жалпы  шығындарға.  Осында
айтылатын  ЮНИСЕФ  баяндамасына  енгізілген  төрт  аймақтағы  кейбір  мектептер 
бойынша  жасалған  болжамдарға  сәйкес  (ЮНИСЕФ,  2012),  инклюзивтік  білім  беруге 
және  тек  осы  мектептердегі  жетістіктеріне  қосымша  қаржылар  9,4  млрд.  теңгені  құрайды, 
немесе осы аймақтарда 2011 жылы білім беруге жұмсалған жалпы санынан 25% құрайды.
Бұл  деректер  жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформаларды  жүзеге  асыру  құны
қазіргі  кезде  білім  беруге  жұмсалатын  шығындар  деңгейінен  асатынын  көрсетеді.  Осы 
шығындардың  кейбіреуі  жүргізіліп  отырған  жақсартуларымен  байланысқан,  тиімділікті 
жоғарылату  есебінен  орнын  толтыруы  мүмкін.  Шындығында,  жан  басына
қаржалындаруды  енгізу  реформаның  осы  нақты  аспектісінің  мониторингін  жүргізуді
қарастырады.  Сонымен  қатар,  қосымша  қорлар  қайдан  түсетінін  анықтау  үшін  және  осы
қорлар  бойынша  ұзақмерзімді  міндеттемелерді  қамтамасыз  ету  үшін  жан  басына 
қаржыландырудың  қаржылық  салдарының  кешенді  бағалауын  жүргізу  өте  маңызды 
болып  табылады.  Жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформаны  жүзеге  асыруда
мектептерді  қолдау  үшін  қаржыландыруды  емес  (үкіметтер  жан  басына  қаржыландыруды
жүзеге  асыру  жоспарында  қарастырып  қойған),  ал  жан  басына  қаржыландыруды 
енгізгеннен кейін жүйеде пайда болатын қорларға қосымша сұранысты қарастыру қажет.
Қазіргі  таңда  білім  беру  жүйесі  жергілікті  атқарушы  органдар  жауап  беретін,
жергілікті  атқарушы  органдардың  бюджетті  арттыру  бойынша  мүмкіндіктерін  қатты 
шектейтін,  орта  есеппен,  мемлекеттік  бюджеттен  30%  орын  алатын  (5.16  Кесте)  барлық 
секторлардан  ең  қымбаты  болып  табылады.  Көптеген  облыстар  онсыз  да  білім  беру 
ұйымдарына  өзінің  жылдық  бюджетінің  үштен  бірін  бөліп  отыр  (Оңтүстік  Қазақстан, 
Жамбыл,  Қызылорда  облыстары  39%-дан  41%-ға  дейін  жаратады).  Тек  мемлекеттің  ең 
бай  аймақтары  (Астана  қ.,  Алматы  қ.  және  Атырау  облыстары)  бұл  үлестің  жартысынан
азын (Атырау облысы - 18%, Алматы қ. - 17%, Астана қ. - 10%) жаратады.
Кесте 5.16 Білім беруге және басқа да секторларға жұмсалатын орташа шығындар, жергілікті 
бюджеттер, 2011 ж.
Сектор
Жергілікті бюджет 
шығындарының орташа 
деңгейі, сектордар 
бойынша (жалпы %)
Облыс / қала
Білім беруге 
шығындар 
(жергілікті 
бюджеттен %)
1
2
3
4
Білім беру
30.1
Оңтүстік Қазақстан
41.0
ТҚҚ
15.0
Жамбыл
39.9
Денсаулық сақтау
13.9
Қызылорда
39.5
Көлік және коммуникация
8.4
Павлодар
38.2
Мәдениет, спорт, туризм және 
ақпарат
5.5
Солтүстік Қазақстан
37.5
Қоршаған орта және ауыл 
шаруашылығы
5.2
Батыс Қазақстан
37.5
Трансферттер
4.9
Алматы
37.3
Өндіруші салалар, жылу және 
энергия
4.1
Қостанай
33.8
Әлеуметтік қорғау
3.7
Шығыс Қазақстан
33.6
Мемлекеттік қауіпсіздік және 
атқарушы салалар
3.3
Ақтөбе
33.2
232 -
 5 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУГЕ ЖҰМСАЛАТЫН ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ 
          ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 233
Жалпы мемлекеттік қызметтер
3.0
Ақмола
32.6
Басқалар
1.6
Қарағанды
31.8
Өндіріс, сәулет, қала құрылысы
0.7
Манғыстау
30.3
Қорғаныс
0.5
Атырау
18.2
Қарыз
0.0
Алматы қ.
16.6
Астана қ.
10.4
Дереккөз: Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі, 2012 жылғы қаңтардағы № 157 Статистикалық бюллетень, 
ЭЫДҰ сарапшылар тобының есептеулері.
Республикалық  деңгейде  бұл  көрініс  қатты  ерекшеленбейді.  Республикалық
бюджеттен  (5.6  Сурет)  реформалардың  мақтаулы,  бірақ  амбициозды  және  қымбат
тұратын  жоспарларын  қаржыландыру  мемлекеттік  шығындардың  едәуір  төмен  деңгейіне 
қарамастан,  мықты  саяси  еріктің  есебінен  жүзеге  асырылады  (2.3  және  2.4  Суреттер). 
Білім  берудегі  өзгерістерге  өзінің  берілгендігін  қолдау  үшін  республикалық  өкімет  білім 
беруге  мемлекеттік  бюджеттен  көп  үлесі  тұрақты  бөлінеді:  2009  жылы  -  38%;  2011  жылы 
-  34%.  Білім  беру  ЭЫДҰ  мемлекеттерінде,  орта  есеппен,  мемлекет  шығындарының
жалпы  көлемінен  13%,  Чили,  Мексика  және  Жаңа  Зеландияда  19%-дан  жоғары  құрайды 
(ЭЫДҰ,  2012b).  Қазақстан  Республикасында  бұл  секторға  қатысты  жоғары  деңгейлі
қаржылық  міндеттемелер  тұрақсыз  болуы  ықтимал,  өйткені  білім  беру  басқа  басым
салалармен  қорлар  үшін  бәсекелес.  Бұл  жағдай  салдарының  одан  да  маңыздысы,  алдағы 
едәуір  көбею  үшін  республикалық  деңгейде,  еркін  әрекеттердің  аз  қалуы,  кем  дегенде, 
басқа  секторлар  есебінен  алдағы  уақытта  қаражатты  қайта  бөлусіз  болып  табылуы
мүмкін.  Сондықтан  білім  беруге  қаражатты  көп  салудың  қажеттілігі  мемлекеттік
шығындардың жалпы деңгейін көбейту қажеттілігін меңзейді.
Бұрынғы  кейбір  проблемаларды  болдырмау  үшін  талап  етілген  қорлар  туралы  анық 
түсініктің  болуы,  кімнің  неге  төлейтіні  туралы  білім  беру  ұйымдары  мен  мемлекеттік
басқару  деңгейлері  арасында  шынайы  келісімге  келу  және  бұл  келісімдердің  сақталуын
қамтамасыз  ету  өте  маңызды.  Жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформаларға
қатысты  жан  басына  қаржыландыруды  мониторингтауға  және  жүзеге  асыруға  жауап 
беретін  арнайы  орган  құру,  әсіресе,  егер  оны  қолдау  үшін  пилоттық  жобаны  кеңінен
басқаруға  барлық  қызығушы  тараптардың  атынан  комитет  құрылатын  болса,  осы 
мақсатқа  қызмет  етуі  мүмкін.  Сондай-ақ,  мұндай  комитет  аймақтармен,  мектептермен 
және  жергілікті  билікпен  кері  байланыс  арнасы  ретінде  қызмет  ететін  болады.  Мұндай 
түрдегі  шаралар  реформаларға  қатыстылығын  күшейтуге  және  проблемаларды  дер 
кезінде анықтау кепілдігіне ықпал ететін болады. 
Мұғалімдердің айлық жалақысы
Алдағы  бөлімдерде,  әсіресе,  педагогикалық  қызметтің  басындағы  төмен  нормативті
жалақы  мәселесі,  сонымен  қатар,  алаңдаушылық  туғызатын  жүктеме  жүйесінің 
кемшіліктері,  маңызды  түрде,  оның  кейбір  мұғалімдер  тобына  (жас  мұғалімдер  мен 
ауылдық  және  шағын  жинақталған  мектептердің  мұғалімдері)  әлеуетті  қолайсыз  әсер  етуі
талқыланды.  Сонымен  қатар,  бастапқы  жоғары  жалақы  мен  мансаптың  ортасындағы 
нормативті жалақы төлеудің оң әсері талқыланды. 
Жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформа  мұғалімдердің  еңбек  ақысы  бойынша 
үлкен  компонентті  қамтиды,  бірақ  ол  бұл  проблемалардың  бірде-біреуін  шешпейді.  Әр 
мектеп  үшін  жалақы  бойынша  қаржыландыруға  тұтас  сұраныс  мектептегі  мұғалімдердің
саны,  олардың  біліктілігі  мен  еңбек  жағдайы,  оқытушылық  жүктеме  бірлігінің
стандартты  санын  ескеретін  формуламен  анықталатын  болады.  Бұл  формуланың  негізгі 
                   5 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУГЕ ЖҰМСАЛАТЫН ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ 
                                                                                             ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
234 - 
МАЗМҰНЫ
мақсаты  -  қолданыстағы  жалақы  шкаласына  сәйкес  мектеп  бюджетіндегі  жалақы
қорының  шығын  есебін  қамтамасыз  ету.  Жаңа  элемент  болып  табылатындығы,  формула, 
сондай-ақ,  критерийлерге  сәйкес  директордың  қарауы  бойынша  мұғалімдерге 
тағайындалатын  жетістіктер  мен  озық  тәжірибені  ынталандыру  үшін  (өзгермелі) 
үстемақыны қамтиды.
Осылайша,  бұл  өзгерістер  мұғалімдердің  тиімді  жұмыс  істеуі  үшін  және  өзінің
кәсіби  дамуымен  айланысуы  үшін  қосымша  қаржылық  ынталандырумен  мектептер 
қамтамасыз  етеді,  бірақ  бұл  олардың  нормативті  жалақысына  әсер  етпейді.  Бұл  аралас
жіберуді  береді.  Бір  жағынан,  бұл  жақсы,  өйткені,  бұл  жүйеде  жұмыс  істеуші  адамдардың
нақты  табыстарын  реформаның  төмендетпейтіндігін  білдіреді.  Басқа  жағынан  алғанда, 
қаржыландыру  тетіктерін  түбегейлі  қайта  қарауға  байланысты,  мысалы,  «қарапайым»
мұғалімдерді  марапаттау  үшін  жетістіктерді  ынталандыру  қорын  қолдануда  үлкен 
икемділікті  мектеп  директорларына  беру  арқылы,  яғни,  әрдайым  олимпиада
жеңімпаздарын  оқытпайтын  мұғалімдердің,  бірақ,  олардың  өтілі  мен  ресми  біліктілігіне
қарамастан,  таланты  немесе  инновациялық  әлеуетті  көрсететін  немесе  әр  білім  беру
жүйесі  үміт  артатын  жақсы  нәтижелерді  қарапайым  көрсететін  мұғалімдерге,  бастаушы
және  өзінің  оқытушылық  мансабының  ортасында  тұрған  мұғалімдердің  жалақысын
арттыру  үшін  мүмкіндікті  жіберіп  алады.  Мұндай  адамдарды,  ең  қолайлысы,  оқыту
стандарттарының  ұлттық  жүйемен  келісілген  аясында  мектептердің  өздерінен  басқа
ешкім артық анықтай алмайды.
Болжамдар және мектеп басшылығы 
Жан  басына  қаржыландыру  реформасы  мектептер  мен  олардың  басшыларына
бірқатар  жаңа  міндеттерді  жүктейді.  Жан  басына  қаржыландыруды  ендіру  мониторингі
мектеп  жетістігін  де  (ҰБТ;  конкурстар  мен  олимпиадалардағы  табыстар,  халықаралық 
зерттеулер  және  т.б.)  және  қорларды  қолдануды  да  (табыс  көрсеткіштері  және  қызмет 
жағдайлары  ұқсас  басқа  мектептермен  салыстырғанда)  ескеретін,  тиімділіктің  аралас
көрсеткіштерін  ендіруді  қарастырады.  Төмен  шығындармен  жоғары  нәтижелерге  қол
жеткізе  алатын  ұйымдар,  мектептік  жетістіктер  бойынша  гранттардың  жоғары  үлесімен
ынталандырылатын  болады.  Артта  қалушыларға  қаржылық  қаражат  үшін  конкурста
ұтатын,  мектептің  даму  жоспарын  дайындаған  жағдайда,  қосымша  қаржылық  қолдау
көрсетілетін  болады.  Бұдан  басқа,  мектептер  озық  тәжірибелері  үшін  мұғалімдерге  өздері
марапаттар  тағайындай  алады.  Осы  және  басқа  көптегендері,  әсіресе,  қорларды  тиімді
және  жауапты  қолдану  жауапкершілігі  бұрын  мектепте  ешқашан  болмаған  және  олар  әлі
дағдыланбаған  дербестік  деңгейін  білдіреді.  Жаңа  жүктеменің  ауқымды  үлесі  мектеп 
директорларына  беріледі.  Ал,  бұл  мерзімде,  осы  баяндаманың  4  Тарауында
талқыланғандай,  бұл  -  білім  беру  секторының  кәсіби  жоспарына  енбеген  және  үстемақы
немесе  өзінің  мектеп  басшысы  ролінде  арнайы  көтермелеу  алмайтын  білім  беру
қызметкерлерінің  бірегей  санаты.  Шын  мәнінде,  тиісті  қолдаусыз  мектеп  директорлары 
жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформаны  жүзеге  асыруда  ең  әлсіз  буынға  айналуы
мүмкін,  өйткені,  олар  ойнауы  тиіс  маңызды  роліне  дайын  емес  болып  қалуда.  ЭЫДҰ
сарапшылары  жалпыұлттық  деңгейде  жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформа  іске 
қосылғанға  дейін  мектеп  басшылығын  мамандандырудың  жалпы  жоспары  аясында
болсын  немесе  өз  бетінше  жоба  түрінде  болсын,  директорларды  жан-жақты  кәсіби 
дайындаудың  шұғыл  қажеттілігі  бар  деп  санайды.  Сондай-ақ,  кәсіби  оқытуды 
мектептердің,  жергілікті  атқарушы  органдардың  әкімшілігі  және  бухгалтерлер  үшін 
өткізу қажет.
234 -
 5 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУГЕ ЖҰМСАЛАТЫН ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ 
          ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 235
Шағын жинақталған мектептер 
Шағын  жинақталған  мектептер  жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформаға
енгізілмейтін  болады.  Бұл  шешім  онда  қабылданған  оқушылардың  шағын  санына  бола, 
мұндай  типтегі  мектептерді  толық  қаржыландырмау  қаупіне  жол  бермес  үшін
қабылданған  болатын.  Биліктің  алаңдаушылығы  түсінікті,  бірақ,  реформадан
мемлекеттегі  жоғары  оқу  орнына  дейінгі  білім  беру  мекемелерінің  жартысынан  көбінің 
шығарылуы  ең  дұрыс  шешім  болып  табылмайды.  Әлдеқайда  дұрыс  шешім  оларға  осы 
реформадан  ұтылыста  қалмауға  мүмкіндік  беретін,  шағын  жинақталған  мектептер 
бойынша  коэффициент  қосу  жолымен  жан  басына  қаржыландыру  формуласына
түзетулер енгізу болар еді.
Жүзеге асыру мерзімдері
Соңғысы, бірақ маңыздылығы жағынан кем емесі, жоғарыда айтылғандарды назарға ала 
отырып,  2015  жылға  дейін  жан  басына  қаржыландыру  бойынша  реформаны  жүргізу 
жоспары, әсіресе, егер ол осында ұсынылғандай, шағын жинақталған мектептерді қосатын
болса,  өте  оптимистік  болуы  мүмкін.  Оқу  орындарында  қаржылық  дербестік  үшін  әлеует
құру  уақытты  талап  етеді.  Қазіргі  таңда  табыстың  мысалы  ретінде  келтірілетін  кейбір
мемлекеттерде  жан  басына  қаржыландыруды  енгізу  20  жылға  дейін
53
  уақыт  алды 
(СҚҚ, 2012). Мұнда жиі аталатын екі баяндама - ЮНИСЕФ (ЮНИСЕФ, 2012) және «Сорос -
Қазақстан»  Қоры  (СҚҚ,  2012),  білім  берудің  қаржыландыру  тетіктерін  реформалауға  бел
буған  мемлекеттердің  нақты  мысалдары  өте  пайдалы  жиынтығын  ұсынады.  Жан  басына 
қаржыландыруды деңгейлеп енгізу, сондай-ақ, жан басына қаржыландыруға сенімді әсер ету
мониторингін  қамтамасыз  ету  үшін  оқу  жетістіктерін  бағалау  жүйесінің  нығаюымен, 
сонымен  қатар,  мектептермен  және  облыстық  білім  беру  департаменттерімен  ұсынылатын 
ақпараттарға  сенімділіктің  артуымен  сүйемелденуі  керек.  Қазақстанға  барлық  осы 
міндеттерге  қатысты  көптеген  жұмыстар  жүргізу  керек.  Осыған  байланысты  ЭЫДҰ
сарапшылары білім беруді қаржыландырудың жақсы реформасы одан да жақсы болуы үшін
мемлекеттік  органдарының  жан  басына  қаржыландыруды  жүзеге  асыру  жоспарын  қайта
қарауды және оған көбірек уақыт беруді ұсынады.
Ұсынымдар 
  Осы тарауды талдаудың негізінде екі басты сұрақ болды:
  Ÿ 
Білім беруге бөлінетін қорлар жеткілікті ме?
  Ÿ 
Білім беруге бөлінген қорлар олар қажетті салаларға бағытталады ма?
Қазақстан  ұзақмерзімді  активтерді  қалыптастыруда  (жүйелік  инновациялар  үшін
білім  беру  инфрақұрылымы  мен  әлеуеті)  білім  беруге  өз  бюджетінің  маңызды  бөлігін 
инвестициялайды,  бірақ  ағымдағы  шығындар  деңгейі  мектептік  желінің  сұранысын
қанағаттандыруы  үшін  жеткіліксіз.  Оның  үстіне,  осы  баяндаманы  дайындау  мерзімінде
бар  болған  бөлу  тетіктері  білім  беру  қорларын,  олардың  қажет  салаларының  бағыттарын 
қамтамасыз  етпеді.  Шұғыл  түрде  осы  сұрақты  шешу  бойынша  мемлекеттік  органдардың
жоспары  өте  дер  кезінде,  бірақ  оның  салдары  мұқият  қарастыруды  талап  етеді.  Төменде 
осы  нәтижелер  бойынша  алдағы  қабылданатын  шаралар  үшін  ұсынымдардың  қысқаша
 мазмұны келтірілген.
 
Қаржылық және макроэкономикалық мәнмәтін
Қазақстан  Үкіметі  сыртқы  экономикалық  сілкініске  қарсы  тұруда,  осы  үшін
мемлекеттік  шығындарды  арттырып,  табандылық  танытты.  ЭЫДҰ  сарапшылары
                   5 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУГЕ ЖҰМСАЛАТЫН ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ 
                                                                                             ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 31
Қазақстандағы білім беру халықаралық салыстырулар мәнмәтінінде
2009  жылы  Қазақстан    «Барлығына  арналған  білім  берудің»  алты  мақсатының
төртеуін  оның  ішінде,  жалпыға  бірдей  бастауыш  білім  беруді,  ересек  тұрғындардың 
сауаттылығын,  білім  беру  сапасы  мен  гендерлік  белгіні  пайдаланған  ЮНЕСКО-ның 
«Барлығына  арналған  білім  беру»  даму  Индексі  бойынша  бірінші  орынды  иеленді. 
ЮНЕСКО-ның  статистика  Институтының  деректерімен,  2010  ж.  жағдай  бойынша 
Қазақстан  жалпыға  бірдей  бастауыш  білім  беру  деңгейіне  (99,0%)  қол  жеткізіп,  оның
үстіне,    5  сыныпқа  дейінгі  шарықтау  қарқыны  100%  жуық,  сонымен  қатар,  ересек
тұрғындардың  жалпы  сауаттылық  деңгейін  (99,6%)  және  гендерлік  біркелкіліктің
жоғарылығын  (99,3%)  құрады.  Тұрғындардың  білімділік  деңгейі  сондай-ақ  жоғары.  25
және  одан  жоғары  жастағы  ересек  тұрғындардың  ширек  бөлігінің  үштік  білімі,  30%-ның
ортадан  кейінгі  дәрежелі  білімі  бар,  оның  үстіне,    40%-ның  толық  орта  білімі  бар.  Толық
емес  орта  және  одан  төмен  білімі  бар  ересек  тұрғындардың  үлесі  2010  жылы  тек  3%
құрады.  Ерлерге  қарағанда  әйелдердің  білім  деңгейі  жоғары;  23%  ерлермен
салыстырғанда  28%  әйелдердің  үштік  білім  туралы  дипломдары  бар,  сонымен  бірге,  29%
ерлермен салыстырғанда 33% әйелдер ортадан кейінгі білім беру дәрежесін алған.
Қазақстанның  жаратылыстану  ғылымдары  мен  математика  бойынша  халықаралық 
олимпиадаларға  қатысатын  ескі  дәстүрі  бар.  2010  жылы  Қазақстан  51-ші  Халықаралық
математикалық  олимпиаданы  өткізіп,  қазақстандық  оқушылар  98  қатысушы  мемлекеттің
арасында  5-ші  орынды  иеленді.  Бұдан  басқа,  Қазақстан  халықаралық  оқушылардың
білімін  бағалау  жүйесіне:  2007  жылы  алғаш  рет  Мектептік  үлгерімді  бағалау  бойынша
халықаралық  Ассоциация  өткізген  «Халықаралық  математика  және  ғылымдар  бойынша
зерттеу  аясындағы  трендтер»  (TIMSS)  жүйесіне,  ал  одан  кейін  Халықаралық
оқушылардың  білім  берудегі  жетістіктерін  бағалау  бойынша  ЭЫДҰ  Бағдарламасының
 (PISA) 4-ші кезеңіне 2009 ж. қатысты
TIMSS  халықаралық  бағалу  жүйесі  аясында  математика  және  ғылыми  пәндер  саласы
бойынша  басқа  мемлекеттердегі  жастас  құрбыларымен  салыстыру  арқылы  4  және  8
сынып  оқушыларының  үлгерім  деректері  ұсынылады.  TIMSS  зерттеуі  4  жылдық  кезең 
негізінде  жүргізіледі,  сонымен  бірге,  1995,  1999,  2003,  2007  және  2011  жж.  мәліметтер 
жинақталған  болатын.  ЭЫДҰ  PISA  бағдарламасы  әрбір  үш  жылда  өткізілетін,  оқылым,
математика  және  ғылыми  пәндер  саласындағы  оқушылардың  оқу  нәтижелерін 
халықаралық  салыстырып  зерттеу  болып  табылады.  Әрбір  зерттеу  кезеңі  үшін  негізгі 
аймағы  ретінде  үш  тестілеу  саласының  біреуі  таңдалады;  қалған  екі  аймағы  маңызсыз 
сала болып табылады және бұл зерттеуде аз бөлімі бар.
Қазақстан  TIMSS  зерттеулеріне  2007  және  2011  жж.,  сонымен  қатар,  PISA
бағдарламасының  зерттеуі  аясында    2009  және  2012  жж.  қатысты  (осы  баяндаманы 
даярлау  мерзіміне  2012  ж.  PISA  кезеңінің  нәтижелері  әлі  қолжетімсіз  болды).  TIMSS 
зерттеуі  аясында    Қазақстан  әлемнің  36  мемлекетінен  4  сынып  оқушыларының  арасынан 
математика  бойынша  5-ші  орынды  және  ғылыми  пәндер  бойынша  11-ші  орынды  иеленді.
Жүйелі  нәтижелелік  деңгейі    2011  ж.  TIMSS  кейінгі  зерттеу  кезеңі  аясында  шамамен
орташа  деңгейге  дейін  едәуір  төмендеген.  Қазақстан  әлемнің  50  елінің  ішінде  4  сынып 
оқушыларының  арасында  математика  бойынша  тестілеу  аясында  27  орынды  және  4 
сынып  оқушыларының  арасында  ғылыми  пәндер  бойынша  тестілеу  аясында  32  орынды,
сонымен  қатар,  8  сынып  оқушылары  42  мемлекеттің  ішінде  математика  бойынша  17
орынды  және  ғылыми  пәндер  бойынша  20  орынды  иеленді.  2009  жылы  PISA  зерттеулері
аясында  Қазақстан  математика  бойынша  405  балл  (75  елдің  ішінде  56  орын),  ғылыми 
пәндер  бойынша  400  балл  (64  орын)  және  оқылым  бойынша  390  балл  (64  орын)  алды.
2007  ж.  TIMSS  рейтингінің  жаман  емес  нәтижелерімен  салыстырғанда,  PISA  нәтижелері 
білім беру органдары мен кең жұртшылыққа төмен ретінде қабылданды.
ТАРАУ 1: ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 237
Мектептерге жұмсалатын шығындар
Қазақстандағы 
орта 
мектептердің 
желісі 
әр 
текті 
және 
жеткіліксіз
қаржыландырылады. 
Барлық 
мектептер 
үшін 
қорларға 
теңгерімді, 
әділетті
қолжетімділікті  қамтамасыз  етудің  тұрақты  қабілетсіздігі,  байқалғандай,  мектептік  желі
мен  демографиялық  өзгерістердің  кемшіліктерімен  тарихи  және  географиялық  қайта 
анықталатын,  олардың  сұраныстарына  сәйкес  кері  жанама  әсерінің  нығаюымен  тиімсіз 
бөлу  тетіктеріне  байланысты.  ЭЫДҰ  сарапшылары  жан  басына  қаржыландыру  жүйесіне 
өту  арқылы  шұғыл  түрде  бұл  проблеманы  шешу  бойынша  білім  беру  органдарының 
жоспарын  толық  қолдайды.  Жан  басына  қаржыландыру  жобасына  қатысты  ұсынымдар 
осы бөлімнің соңында беріледі.
Мұғалімдерге жұмсалатын шығындар 
Қазақстандағы  мұғалімдердің  жалақы  жүйесі  қосымша  функцияларды  атқаруға
жұмыс  ортасы  және  сәйкесінше  жоғары  табыс  алуға  мүмкіндік  бермейтін  мұғалімдер 
үшін  әлеуетті  қолайсыз  болуы  мүмкін.  Қосымша  функцияларды  атқару  үшін  мүмкіндігі 
бар  орындарда,  мысалы,  ауылдық  мектептерде  жоғары  айлық  жалақы,  жұмыс  сапасы 
болуы міндетті емес, санын ынталандырады.
Еңбек  ақы  жүйесі,  сондай-ақ,  оқудан  өту  мен  жоғары  біліктілік  үшін  қосымша
көтермелеуді  қарастырады,  бірақ,  мұндай  мүмкіндіктердің  бар  болуы,  негізінен,  арнайы
жетістікті  және  анағұрлым  табысты  мұғалімдерді  ынталандыру  жағына  бағытталған. 
Басқа  білім  беру  жүйелеріндегі  сияқты  «қарапайым»  мұғалімдерге,  көп  бөлікті  құрайтын, 
жеткіліксіз  көңіл  бөлінеді,  өз  кезегінде  жаңадан  келушілердің  тартымдылығын  шектейді
және  жұмысына  максималды  берілген  қызметкердің  ынтасын  төмендетеді.  Барлық 
мұғалімдерге  олар  табысты  және  шығармашыл  мықты  және  жақсы  ұжымның  мүшесі 
болуы  үшін  ынталандыру  қажет.  Бұл  әлдеқайда  кең  міндеттің  маңызды  басқа  жағы:
мамандықтың  мәртебесін  арттыру,  мұғалім  қызметіне  жақсы  үміткерлердің  тартылуына
ықпал  ету,  өзінің  сабағына  дайындалу  үшін  уақыты  жеткілікті  болатын  жақсы  және
ынталандырылған  мұғалімдердің  де  шағын  және  ауылдық  мектептерде  қызмет  етуін
қамтамасыз  ету.  Сарапшылар  мемлекеттік  органдарға  келесілерді  ұсынады:
  Ÿ 
Нормативті  жалақы,  жекелей  алғанда,  бастапқы  айлық  жалақы  білім  берудің  ұқсас 
   деңгейін  талап  ететін  мамандықтардағы  жалақыны  салыстыру  бойынша  тартымды
   болуы  керек.  Бұл  мұғалім  мамандығының  мәртебесін  көтеруге  көмектеседі  және
   үздік үміткерлерді тартуға ықпал етеді.
  Ÿ 
Сапалы  оқыту  үшін  қаржылық  ынталандыру  кәсіби  стандарттарға  негізделген, 
   мұғалімдердің 
тиімділігін 
бағалау 
критерийлерінің 
толық 
жиынтығына
   байланыстырылуы керек.
  Ÿ 
Барлық  мұғалімдерде  кәсіби  дамуға  қатысумен  байланысты  қаржылай
   ынталандыру алудың тең мүмкіндіктері болуы керек.
  Ÿ 
Соңғы  кезең  деңгейінде  инфляция  тұрақтамағанға  дейін,  инфляция  әсерінің  орнын 
   толтыру үшін жалақы индексациясын тұрақты жүргізу қажет.
Барлық  бұл  шаралар  қазіргі  таңда  салыстырулар  жүргізілген  кез-келген
мемлекеттерге  қарағанда,  Қазақстанда  едәуір  төмен  мұғалімдердің  жалақысын  арттыру
тетіктерінің  сапасына  бағдарланған,  маңызды  ендіру  қажеттілігіне  шоғырланады.  Мұндай
арттыру,  әдетте,  төменде  берілген  ұсынымдарға  сәйкес  жалақы  шкаласының  ағымдағы
жүйесін 
қайта 
қарауды 
талап 
етеді: 
  Ÿ 
Нормативті  жалақыдағы  негізгі  функциялардың  жиынтығын  жеткілікті  және  әділ
  етіп, ірілендіру;
                   5 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУГЕ ЖҰМСАЛАТЫН ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ 
                                                                                             ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: