М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
130
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
написав  поэтический  шедевр  первой  русской 
революции  «Қанды  жексенбі»  («Кровавое 
воскресенье»).
Как  гражданин,  как  поэт  и  философ,  он  не 
мог спокойно наблюдать за процессом массового 
изъятия  наиболее  плодородных  казахских 
земель в пользу крестьян из отдельных регионов 
европейской части Российской империи. В 1907 
году в Казани в издательстве братьев Хусаиновых 
Машхур-Жусупом Коиеевым были опубликованы 
три книги – в одной из них «Сарыарқаның кімдікі 
екендігі» («О том, чья же Сары Арка») автор на 
неопровержимых исторических фактах доказывает 
фактическую  принадлежность  степени  Сары 
Арка  её  истинным  хозяевам-казахам.  В  других 
произведениях были подняты вопросы достижения 
социального равенства, народного просвещения 
и  свободы  слова.  Примечательными  являются 
его  стихи  «О  сегодняшнем  занятии  казахов», 
«Повсюду я спутницу жизни искал» и другие. В 
лучших традициях устного народного творчества 
написаны и его бессмертные поэмы «Чёртов торг», 
«Ястреб и соловей», «Старик и двое молодых».
Естественно,  эти  другие  вольнолюбивые 
и  протестные  произведения  вызвали  жёсткие 
гонения  на  поэта  и  мыслителя  со  стороны 
царских  властей  –  он  был  вынужден  покинуть 
благодатную  баянаульскую  землю  и  долго 
скитаться  в  Самарканде,  Бухаре,  на  Волге  и  на 
Урале. Но где бы он ни был, он всегда продолжал 
собирать уникальные материалы устного народного 
творчества  Степи.  Его  статьи  публиковались 
в  первой  казахской  газете  «Дала  уалаяты»  и  в 
журнале  «Айкап».  Благодаря  собирательской  и 
подвижнической деятельности М-Ж. Копеева до 
нас  дошли  бесценные  исторические  предания, 
этнические  материалы,  подробные  генеалогии 
ханов,  султанов,  биев,  батыров  и  ходжей 
Казахстана.
Особо  подчеркнем,  что  прекрасное  знание 
арабского  и  персидского  языков  позволило  ему 
хорошо изучить поэзию Востока, а также создать 
по восточным мотивам поэмы-дастаны «Гульшат-
Перизат», «Гибратнама», «Баяннама» и другие.
Записанные  им  произведения  Бухар-жырау 
поэта Шортанбая, Шоже, Котеша, Жанака, Абая 
Кунанбаева,  С.Торайгырова  и  другие  стали 
богатым материалом для ученых-фольклористов, 
историков и филологов. К слову сказать именно 
Машхур-Жусуп  установил  место  захоронения 
одного  из  великих  поэтов  казахского  народа 
Бухар-жырау Калкаманулы. Данное обстоятельство 
дало  возможность  казахским  краеведам 
продолжить поиск, завершением которого явилось 
строительство  в  1993  году  урочище  Садык 
великолепного  мавзолея  в  год  празднования 
325-летия со дня рождения знаменитого жырау (в 
Павлодарской области).
Ввиду  того,  что  в  советское  время  его 
творчество  было  предано  забвению,  как 
п р о т и в о р е ч а щ е е   п р а в я щ е й   и д е о л о г и и 
тоталитарной системы, русскоязычный читатель 
мало знаком с произведениями поэта-философа. 
И  лишь  некоторые  из  его  стихотворений  были 
опубликованы  в  переводе  талантливых  русских 
поэтов.  Так,  одна  из  его  басен  «Чертов  торг»  в 
1978 году вошла в уникальный сборник «Поэты 
Казахстана» в переводе В. Рождественского:
Как же к истине сегодня отыскать дорогу 
Помыслы людские ныне отданы не Богу. 
Есть ли польза от того, кто от всех тихонько 
Норовит заполучить лишнего козленка?
Я скажу тебе по правде-есть средь них такие, 
Что спокойно продают сны свои былые. 
Вот несёт он чепуху - голова в тюрбане, 
Наживая барыши на таком обмане.
Их деянья не зовут всё же воровскими, 
Потому что сатана в их деяньях с ними. 
Чем рассказывать о них лучше дам я тягу, 
Чтобы только не марать белую бумагу.
Машхур-Жусуп  был  глубоко  верующим 
человеком,  он  верил  в  Создателя  и  все  свои 
дела  и  мысли  сверял  с  чистотой  и  призывал  к 
нравственному очищению и к знаниям. Он жестоко 
обличал ханжество полуграмотных мулл, хотя сам 
активно проповедал ислам как одну из последних 
мировых религии. В народе он считался святым 
и  провидцем.  К  примеру,  он  сумел  предвидеть 
свою кончину и при жизни провёл свои поминки 
(ас)  и  построил  себе  небольшой  мавзолей.  По 
воспоминаниям  современников  и  его  потомков 
тело Поэта сохранилось более чем 20 лет.
В  1952  году,  когда  началась  очередная 
политическая кампания против «националистов», 
постановлением  ЦК  Компартии  Казахстана 

131
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
руководители региона были вынуждены разрушить 
мавзолей  поэта-мыслителя,  так  как  место 
захоронения Машхура-Жусупа почиталось народом 
как святыня. Центр не мог простить появления в 
стране второго мавзолея (кроме мавзолея Ленина), 
второго духовного центра притяжения, куда народ 
ходил тысячами и тысячами с целью исцеления и 
получения праведного пути. Поразительно то, что 
за «помощью» к нему обращались и обращаются 
и  поныне  люди  разных  возрастов,  религий  и 
национальностей. 
Приведём  ещё  один  пример  провидческого 
дара  Машхур-Жусупа.  Однажды  состоялась  его 
встреча  с  Шакаримом-кажы.  В  конце  беседы 
Машхур-Жусуп сказал: «Грядут тяжёлые времена, 
кто  то  из  нас  примет  смерть  от  Аллаха,  кто 
от  людей»,  на  что  Шакарим  ответил:  «Что 
предначертано  судьбой  –  того  не  миновать». 
Расстались они как-будто виделись в последний 
раз.  «Ангелы  нашептали  святому  эти  слова, 
что  ли?»  –  недоумевал  Шакарим,  возвращаясь 
домой.  Через  некоторые  время  Шакарим  был 
убит «ангелами смерти» из ОГПУ. Таких случаев 
предвидения было великое множество.
Сын  Абая  Кунанбаева  Абдрахман  (Абиш) 
восхищался глубокими знаниями Машхур-Жусупа, 
особо подчеркивая, что «нет вещей которых он 
не  знает!»,  на  что  отец  парировал:  «Шакарим  и 
Машхур-Жусуп ровесники. Обо вступали на путь 
веры и религии. Я поэт и Машхур поэт, но он более 
близок  к  богу.  Поэтому  он  считается  святым». 
Народные предания гласят, что при встрече Абай 
спросил у Машхура: 
- «Если ты гений, скажи, где Бог?» 
- «Бог в сердце !» - прозвучал мгновенный ответ.
Академик Шафик Шокин пророчески отвечал 
в  своих  работах:  «Имя  Машхура  теперь  не 
пропадёт,  не  забудется,  оно  займет  достойное 
место в истории, так же как Яссауи и Аль-Фараби. 
Машхур-Жусуп – бездонный океан знаний».
А народный батыр, всемирно известный балуан 
с  мировым  именем  Кажымукан  Мунайтпасов 
несколько раз встречался с Машхур-Жусупом и 
каждый раз просил багу (благословение).
Известный  писатель  Зейтин  Акишев  не 
без  горечи  отмечал:  «Он  не  только  писал,  но  и 
поднимал  актуальные  проблемы  того  времени. 
Машхур-Жусуп должен занимать достойное место 
в культуре, литературе и истории родного народа, 
вместо этого мы начинаем забывать о нём и его 
трудах это не простительно».
В своих произведениях он писал обращаясь 
к будущим поколениям: «Даже если тебе очень 
плохо, говори о хорошем. Если всё время плакаться, 
ангел  скажет  «аминь»  и  ты  все  время  будешь 
пребывать в таком состоянии. Говори и стремись 
только к хорошему, праведному».
Выше  написанное  является  краткой 
характеристикой основных век в жизнедеятельности 
М-Ж.  Копеева,  более  или  менее  принятой  в 
машхуроведении.
Общеизвестный  факт  –  в  исследовании 
жизнедеятельности  исторической  личности 
(независимо от того, кем он был и каким видам 
творчества:  науки,  искусства,  литературы  он 
занимался) особо важную роль играет однозначно 
объективно  составленная  (написанная)  на 
конкретных примерах и доказательствах творческая 
биография данной личности.
Отметим, с научной точки зрения биография 
М-Ж.  Коиеева  до  сих  пор  не  стала  объектом 
всестороннего  исследования.  В  различных 
источниках  его  биография  ограничивается 
указанием  месторождения  или  годами 
и  смерти  поэта.  Отличие  М-Ж.  Копеева  от 
своих  современников,  творческих  личностей, 
в том, что свою биографию он оставил в своих 
произведениях. Такого рода факты встречаются как 
в его рукописях, так и произведениях, увидевших 
свет (годы детства, юности, зрелого возраста, до 
старости).
В издании «Қазакстан тарихы» Казгосиздат, 
1974  г.  годы  жизни  М-Ж.  Копеева  1857-1931; 
у  других  авторов,  а  именно  С.  Муканова,  Т. 
Нуртазина, Б. Кенжебаева как год рождения указан 
тоже 1857 года, а в 1959 году на конференции даже 
возник большой спор среди учёных, изучающих 
творчество М-Ж. Копеева. Такая грубая ошибка 
была допущена в постановлении ЦК Компартии 
Казахстана от 10 декабря 1952 года: «В творчестве 
Машхура Жусупа Копеева (1853-1931) преобладали 
идеи буржуазного национализма и религиозного 
мистицизма». Данные ошибки показывают уровень 
того  пренебрежительно  и  неуважительного 
отношения к памяти и творчеству гения казахской 
земли.
Теперь  несколько  слов  о  приставке  к  его 
имени слова «Машхур». Как известно, «автором» 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
132
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
этой приставки является Муса Шорманов (о чем 
была  речь  выше).  Однако  в  исследовательской 
литературе существуют разные версии. Например 
С.  Муканов  пишет:  «Его  собственное  Жусуп. 
«Машхур»  с  арабского  означает  «известный». 
Когда отдельные его (М-Ж. Копеева-М.Т) стихи 
стали печататься и он стал известным в народе, 
Жусуп присовокупил к своему имени «Машхур» и 
остался в памяти народа с псевдонимом «Машхур-
Жусуп». Почти такого же мнения придерживается 
известный казахский поэт Д. Абилов и некоторые 
другие (С. Даутов).
Он  преподавал  только  Добро,  Истину  и 
знания. Благодарные потомки достойно оценили 
его  вклад  в  сокровищницу  культуры  и  истории 
Казахстана.  Думаем,  не  за  горами  тот  день, 
когда его многотомные труды будут переведены 
не  только  на  русский  язык.  Они  обязательно 
«заговорят»  на  английском,  китайском, 
французском, итальянском, немецком и начнётся 
новый  и  небывалый  этап  изучения  научного 
наследия Учёного, чем как раз и занят Научно-
практический центр «Машхуроведение» при ПГУ 
им. С. Торайгырова. 

133
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
 С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік 
университеті., Мәшһүртану ғылыми-практикалық 
орталығы., филология ғылымдарының докторы., 
жоо-ның  профессоры.,  ҚРБжҒМ  ғылым  мен 
техниканы дамытуда айрықша үлес қосқаны үшін 
мемлекеттік ғылыми стипендиясының 2011-2012 
жылдар стипендиаты .
  Арғын-Құтан-Мейрам-Сүйіндік-Суғыншы-
Шуманақ-Құлболды-Айдабол-Жанғозы-Төлебай-
Едіге-Шоң.  Мәшһүр-Жүсіп  шығармаларында 
Шөженің Шоң туралы айтқаны:
О, Шоң биім, Шоң биім,
Тұғырға қонған сұңқарсың.
Суытып мінген тұлпарсың!
Судан шыққан сүйіріксің,
Топтан озған жүйіріксің.
Бибатпадай бақтысың,
Сүлеймендей тақтысың.
Дін-мұсылман қазаққа,
Жұрттан озған даңқың бар,
Бәйтеректей бүрлі өткен,
Пайғамбардай нұрлы өткен. 
Мінекей, Шоң биге берілген баға осындай. 
Едіге балаларының бірі ‑ Шоң.
Мәшһүр-Жүсіп «Едігенің көрген түсі»-деген 
жазбасында;  Едіге  бидің  балалары  қатынының 
бойына  бітерде  көрген  түсі:  1.  «Шоң  биде  қара 
бүркіт ұстадым. Жемсауы үлкен, әр түрлі аңның 
бәріне салып едім: Жемін екі қанатымен бүркеп 
отырып  жеді.  Парақор  болады!»-деген  екен.  2. 
«Қиғара туарда қырғауылдың қоразын ұстадым, 
мал  баққаннан  басқаға  жарамас»-деген  екен.  3. 
«Шорманда (Сарманда) тот басқан темір қылыш 
тауып алдым. Оның тотын кетіріп, іске жаратамын 
дегенше,  кім  бар,  кім  жоқ?!»-деген  екен.  4. 
«Торайғырда-сұңқар ұстадым: айдын шалқар көлдің 
бір  шетінен  кірді,  бір  шетінен  шықты.  «Алған 
құсын бір шоқымады, табанымен басып, кежиді де 
отырды. Адамының сұңқары болар!»-деген екен.5. 
«Қосдәулетте  ұстағаным  қаршыға  еді,  артынан 
кешікпей жапалақ болып кетті»-деген екен. Едігенің 
бес ұлы; Шоң, Қиғара, Шорман (Сарман), Торайғыр, 
Қосдәулет болған екен. Жазбада Торайғыр би, Шоң 
би, Ізден абыз – үшеуі құрдас екен, сол уақытта 
екеуі (Шоң мен Торайғыр) қырық тоғызда екен деп 
те айтылады. Бұл-Мәшһүр-Жүсіптің қателігі емес, 
бұдан біз ел аузынан бірнеше нұсқасын жинағанын, 
қалай  естіді  бір  сөзін  өзгертпей  жазатын  әдеті 
сақталағанын байқаймыз. 
Енді бір нұсқасында Едігенің бәйбішесі Борсық 
кіші жүздің қызы, жүремелете алты қыз тапқан 
екен. Едіге қатынына дәреттенші-депті. Ол сөздің 
мәнісі қатынын суға шомылдырып алып, сонан соң 
бейсенбіден жұмаға қараған түні құсша шағылысып, 
қатынас жасайтын болған. Қатыны жақтырмай: 
-Қойшы арман! А...ын ырбайтып, қыз итті таба 
бергеннен не түседі?-депті.
-Ит, былшылдама! Тұр деген соң, бол деген 
соң, бол, жылдам, дәреттен! Жап-жаңа бір бүркіт 
ұстадым. Балақ жүні тұғырды жауып кетті, жемсауы 
мейлінше зор. Салмаған да аңым болмады, алмаған 
да аңым болмады. Екі қанатын бүркеп алып, алған 
аңын  бір  айыртпады.  Өзі  би  болар,  өзі  парақор 
болар. Заманындағы адамның толық дөкей ірісі 
болар. Үбірлі-шүбірлі болып, арты өсіп-өнер!-деп, 
қатынына жатқан екен де, қатыны ұл тауып: «Бұл 
шоң болар!»-деп, атын «Шоң» қойған екен. «Шоң»-
қырғыз тілі болса керек-деп жазады Мәшһүр-Жүсіп. 
Жалпы,  қазақ  даналарының  туысы  да  ертедегі 
батырлардың туысына ұқсайды. 
Шоң би
Шоң  би  Едігеұлы  (1754,  1771,  1764-1836) 
–  би,  Баянауыл  сыртқы  округінің  1833-1836 
жылдарында аға сұлтаны болған. Шоңның туған 
жылы жөнінде нақты дерек әлі жоқ. А. Янушкевич: 
«Шоң сұлтан болғанымен, ірі адам болыпты. Ол 
орыстар  осы  жерге  келер  алдында  өмір  сүрген. 
Ақылы,  әділдігі  және  күш-қуатымен  ол  өз 
айналасындағы адамдар арасында үлкен беделге 
ие болған. Оның айтқаны анау – мынау ханнан 
ӘОЖ 882.151.212.2
МӘШҺҮР-ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ШОҢ МЕН ШОРМАН
А.Қ. ТҰРЫШЕВ 
С. Торайғыров ат. ПМУ, ф.ғ.д. профессор, 
«Мәшһүртану» ғылыми‑практикалық орталығының құрылым жетекшісі 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
134
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
артық  жүрген.  Қылмыскерлерді  өзі  жазалаған, 
оларды кейде асау атпен сүйретіп, аяусыз өлтірген. 
Ол жөнінде аңыз да бар. Біреу қызына зомбылық 
көрсетті деп, бір қазақ шағым айтып келіпті. Шоң 
кінә тағылған адам мен бойжеткенді шақыртып 
алыпты.  Біріншісіне  пышақ,  екіншісіне  оның 
қынын  беріп,  бойжеткен  қынды  шыркөбелек 
айналдырып тұрған кезде пышақты қынға салуға 
жігітке әмір етіпті. Бұны істеуге жігіттің дәрмені 
жетпегенін  көріп,  дала  Сүлеймені  оны  кінәсіз 
деп  тауыпты.  Шағым  қуған  қыз  әкесіне  уағыз 
айтып, оны бірер түйгіштеп, келген бойымен кері 
қайтарыпты»-деп жазады. 
Әкем тірі, ағам ірі болды...
Шоңға сәлем берем деп Байдалының бір жас 
баласы келіпті.
-Қай баласың? – дейді Шоң.
-Байдалының баласымын,-дейді бала.
Байдалының мен көрмеген қай баласысың? 
-Жалға түсіп сыналмаған баласымын.
Әкем тірі болды, ағам ірі болды, 
Сондықтан билік құра алмаған баласымын,-
дейді. 
Сонда  Шоң  балаға  тура  қарап:  «Қасқа 
айғырдың баласы қасқа тумаса да, төбел туады» 
деген осы екен-ау» - депті.
Шоң мен Ақтайлақ билердің емеурін‑
ыммен сөйлесулері
Уақ елінің мықтылары Сүйіндіктен барымтамен 
жүз  жылқы  алдырыпты.  Осы  себепті  екі  елдің 
арасында дау туып, ақыры сөйлесе келгенде екі 
жақтың басты адамдары келісімге келеді. Бірақ, 
бұл  келісім  жасалғанда  Шоң  би  жоқ  екен.  Екі 
жақтың шешіміне келіспей Шоңның өзі барады. 
Ақтайлақ деген атақты биінің үйіне түседі. Ақтайлақ 
кедейленген кезі екен, амандықтан кейін; «Көрші 
ауылға барып келейін» - деп кетерде әйеліне:
Едігенің Шоңы келді,
Бұрынғылардың соңы келді.
Қазаныңа ас сал,
Аз болса көбейт,
Көп болса азайт,
- дейді. 
Көрші ауылдағы саудагерлердің жаңа киіз үйін 
ас-ауқатымен ала келіп Шоңды екі күн құрметтеп 
күтеді. Бұл уақытта екі жақтың арасында ешбір 
сөз болмайды. 
Үшінші күні Шоң қайтатын болады. Ақтайлақ 
құрметтеп, шығарып салады. Біраз жерге дейін еріп 
барып Ақтайлақ тоқтап:
-Шоң, Шоң! – деп дауыстайды.
Шоң жалт қарайды. Ақтайлақ қолын көпке 
бір  сілтейді,  көкке  бір  сілтейді  де  ерінің  қасын 
ұрады. Екі би түсінісіп дау осы ишаратпен бітеді. 
Жанындағылар емеурінді түсінбей сұрағанда, Шоң 
былай  деп  шешіп  берген  екен:  Ақтайлақ  бидің 
жұмбақтап  әйеліне  айтқан  сөздері:  «Бір  біткен 
билікті бұзып, өзің келдің, енді өзің айт шешімін», 
«Қазанға ас сал, аз болса көбейт, көп болса азайт » - 
дегені, бұрынғы кесімді кеміт дегені. Ал ат үстінде 
тұрып  қолымен  ымдағаны-менің  тұрмысымды 
көкте  құдай  білсін,  жерде  екеуіміз-ақ  білейік, 
кедейлігімді ешкімге айтпа дегені,-депті. 
Мұса Шорманұлы мен Шоң
Мұса мырза жас кезінде қарт Шоңнан:
-Ақ сауыт деп нені айтамыз?
Арғымақ деп нені айтамыз?
Жақсы деп кімді айтамыз?
Ер жігіт деп кімді айтамыз?
-сұрапты. Сонда қарт Шоң: 
Ақ сауыт деп айтамыз-атқанда оғың өтпесе,
Арғымақ  деп  айтамыз  –  желгенде  жылқы 
жетпесе,
Жақсы деп соны айтамыз – тозған елді септесе,
Ер жігіт деп айтамыз – жауға тастап кетпесе,
-деп жауап беріпті.
Шоң нақылдары
Құдай  рахмет  қылсын:  «Шоң  би  айтады 
екен:  «Берген  аста  береке  бар»,  «Береке»-деген 
періштенің  аты.  Берген  үйдің  асына  періштесі 
береке  береді.  «Бермеген  аста  біте  бар».  «Біте» 
деген  –  шайтанның  аты.  «Бермеген  үйдің  асын 
Біте деген шайтан сорып құртады»- дейді. Отыз 
жеті жасымда Ташкент барғанда, атармын (солай 
жазылған-А.Қ.)  (аңармыз)  құлақтан  құлақта 
қалған сөз еді. Алпыс үш жасымда нұсқа болып 
қағаз  үстіне  жазылды.  Жасымда  жүрмесем, 
тұрмасам, маған бұл қайда? 1921-інші жылында 
25-декабрьде-жаңаша»-депті Мәшһүр-Жүсіп.
Тіл мен көз
Бір  сөзді  жазып  отырғанда,  бір  сөз  ойға 
түсіп кетеді. Шоң би, Торайғыр би және қасында 
Тайкелтір  бидің  тоқалынан  туған  баласы  Өтеп 

135

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: