М. Ж. КӨпеевтің 155 жылдығына арналады

147
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
жолдас  болмай,  қатын  оңбас,  Ыдысында  іші 
қуыс кіршік болмас – мақал. ҰҒА ОҒК қорында. 
Және  Мәшһүр-Жүсіп  жазбасы  1176  папка:  270 
(362)  -271  (363)  –  беттері  бойынша  әзірленіп, 
әулеттік мұрағаттағы Мұхаметфазыл, Жолмұрат 
көшірмелерімен салыстыру жүргізілді. Қараңыз. 
395 бетті [3, б.156-158, 395]. 
«Байдалының  Исасына»  –  лирикалық 
шығарма. 4 тармақты, 25 шумақтан тұрады. Өлең 
негізінен  Байдалының  Исасына  арналған.  Өлең 
зерттеушілер  тарапынан  өзінің  әділ  бағасын 
алған жоқ. Көркемдік мазмұны өте жоғары. Өлең 
Баянауыл  өңірінде  тұрған  тарихи  тұлғаларды 
суреттеуімен  құнды.  Мен  ақынның  өзі  өлең 
бірінші  жақтан  –  ақынның  атынан  айтылады. 
Баянауылға  жәрмеңкеге  келген  ақын  түкте  ала 
алмаған  соң  мешітке  кіріп,  Исамен  жолығады. 
Айдаболдан  талай  танымал  адамдар  шыққан, 
олар:  Бабыр,  Құлнияз,  Байдалы,  Сары,  Құнды. 
Сол Байдалының ұлы осы – Иса. Ағасы Мұстафа, 
Мұса, Секербайлар заманында малды, бай адамдар 
болған  екен.  Мүсілім,  Жәпек,  Иса  өте  күшті 
адамдар болған. Талай балуанның жанбасын жерге 
тигізген  екен.  Мәшһүр-Жүсіп  сол  уақыттағы 
қазақ арасындағы болыстыққа таласуды да қатты 
шенейді, сынға алады. Мінекей, өлеңнің қысқаша 
мазмұны осындай. Өлеңнің тілі жатық, қазақтың 
көркем сөздерін де қолданған. Айталық, Қорқады 
қарасынан дұшпан шошып, Түсірер шалқасынан 
бір-ақ тосып – гипербола, Арыстан айбатындай 
арыстандар – теңеу, метафора, Жығылып, мойыны 
астына жаман түсті, алысқан айдаһарын жерге 
тыққан – литота,  уезге, Стабалов, редакторге, 
форымыңыз – кірме сөздер, өнерпаз өрге жүзер – 
мақал. Шығарма Жолмұрат және Мұхаметфазыл 
жазбалары  бойынша  кіргізілді.  Өлең  соңында 
Жолмұрат ескертуі келтірілген: «Мәшһүр-Жүсіптің 
Байдалының Исасына, Мүсілімге, Жәпекке сайлау 
туралы шығарма». Екінші бір ескертпе: «15 жыл 
атаның баласы екі жік болып, партияға таласқанда, 
Қарақозы баласының Малқосы: Исабекке істеген 
өнерін Жәпек, Иса, Мұса, Сәлімнің ... шығарған». 
Қараңыз: 431 бетті [3, б.309-311, 431].
«Бердібек  Қазанғапұлына»  –  лирикалық 
жанрға  жатады.  4  тармақты,  18  шумақты,  бір 
шумақ  тек  қана  екі  тармақты.  Айшықтаудың 
бір  түрі  арнауға  құралған  сияқты.  Тұңғыш  рет 
зерттеліп  отыр.  Негізгі  тақырыбы  тарихи  тұлға 
Бердібек  Қазанғапұлының  шынайы  портретін 
жасау болғанымен, ақын көбіне адам қандай болуы 
керектігіне назар аударады. Сол арқылы тек қана 
Бердібекке қана емес, бердібекшілерге де арнау 
айтады. Шығарманың қысқаша мәні мен мазмұны 
мынадай:  алдыңғы  төрт  шумақ  арнау  беташар 
іспетті.  Оқиға  желісі  одан  кейін  барып  өрбиді. 
Кейде жарлай арнау үлгісіне де ақын түсіп кетеді. 
Көркемдік жағына келетін болсақ, Мәшһүр-Жүсіп 
тілінің  бай  екендігі  көрінеді.  Мысалы:  ауызы 
аңқайып,  шөп  шықпас,  ажал  келсе  –  тұрақты 
тіркес, ағаштың бәріне де бітпейді жеміс – мақал, 
біз  –  түлкі,  ажал  –  бүркіт  нәпсіміз  –  аждаһа, 
тіл өткір – қылыш, тамырың – алпыс екі жіп – 
метафоралар, қатпа сиыр, қотыр тайлақ, сүлтік 
торы  –  эпитет.  Ұма//Ұмай  сөзімен  қатысты: 
Умасын салақтатып, қайттым айдап тіркесі де 
ұшырасады.  Мұхаметфазыл  жазбасы  бойынша 
әзірленген. Қараңыз: 431 бетті [3, б.311-313, 431]. 
«Балтакерей – Тұрсынбай батыр» – бірінші 
нұсқа. [54, 4 мәтін Қырғызға жорығы, Тұрсынбай 
батыр]. Тарихи-эпикалық жәдігер. Бұның бойында 
синкреттік  жанрлық  сипаттар  қосылып  жатқан 
сияқты.  Айталық,  шежіреде  тек  қана  тарихи 
оқиғалар, ауызша деректер көбірек орын алғаннан 
кейін оны тарихи-эпикалық жәдігер деп атаймыз. 
Ал, мына жәдігердің бойында мифтің де, аңыздың 
да, әңгіменің де, очерктің де түрлерін ұшыратамыз. 
Демек, алдыңғы шежіреге қарағанда әңгіме жағына 
ауысатын жағы көбіректеу көрінеді. Сондықтан 
да,  бұл  тарихи-эпикалық  жәдігерден  жанрдан 
көрі  тарихи-эпикалық әңгіме жанрына жатады. 
Шежіреге  тарихты  қосқанымыз  көбіне  ауызша 
тарихи  оқиғаларға,  нақты  тарихи  тұлғаларға 
тоқталады,  эпиканы  қосқанымыз  шежіренің 
бойынан эпостық шығармаға да арқау боларлық 
оқиғаларды  сыртқы  объективті  шындық,  күллі 
халықтың психологиясы, ұлттық даму заңдылығы, 
динамикасы көрінеді. Одан қалды дәуір шындығы, 
қоғамдық  формацияның  өту  кезеңдері,  тілі  де 
анық  байқалады  осы  жағынан  кең  құлашты 
эпикаға  ауысады.  Жәдігерді  қосқанымыз  – 
шежіре біреудің ойдан шығарғаны емес, ауызша 
жеткен тарих, оның бойындағы оқиғалар негізінен 
тарихи деректерге сүйенеді. Демек, қолмен ұстап 
көретіндей ескінің көне көзіндей сақталған жәдігер 
болғандықтан  «жәдігер»  дедік.  Бұл  үш  түрлі 
анықтама күллі шежіренің жанрын айқындайтұғын 
басты-басты  белгілер  деп  ойлаймыз.  Сонымен, 
бастапқы  ойымызға  қайтып  оралатын  болсақ, 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
148
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Абылай  Балтакерей  Тұрсынбайдың  ерлігін, 
батырлығын, ер жүректілігін сынайды. Әңгіменің 
негізгі  тақырыбы  Балтакерей  Тұрсынбайдың 
бейіттің ішіндегі отқа жағатын ағашты алып келуі. 
Сол арқылы дүйім жұртқа ерлігі сыналады. Сыннан 
өтеді.  Тіпті  өзінің  16  жасында  аузына  түскен 
жыланды  қалай  тісімен  екіге  бөліп  жібергеніне 
дейін айтылады. Әңгіме шежіренің бойынан тілдік 
материалдарды да сүзіп алуға болады. Мысалы: құс 
ұшпас, құлан жортпас, сам жапырап, жарқырап 
жаз, күркіреп көк шыққан – тұрақты тіркестер, 
көн етікті демесең, көпке татыр өзім бар, көн 
садақты  демесең,  көпке  тиер  сөзім  бар,  өлген 
менің көрімде әкеңнің көз құны бар ма – афоризм, 
жыланды аузымен екі бөліп түсіру – ұлғайту т.б. 
Өлтіретұғын, келмейтұғын – тұғын формасының 
қолданысы  ұшырасады.  Қараңыз.  ҚПЖӘМ, 
Мәшһүр жазбасы, 2 том, 52-56 беттер. ОҒКҚҚ, № 
1170 «б» папка, 745-750 беттер. ОҒК, № 829 папка, 
Ә. Марғұлан көшірмесі, № 1 дәптер, 4 (10)-5 (11); 
1-4 б. [2, б.184-186, 434, 45, б.24-26, 46, б.66-67]. 
«Балтакерей – Тұрсынбай батыр» (Екінші 
нұсқасы).  Ауызша  жиналған  тарихи-эпикалық 
әңгіме  жанрына  жатады.  Алғашқы  нұсқасынан 
көп  айырмашылық  жоқ.  Мәні  мен  мазмұнында 
алшақтық байқалмайды. Алатауға, қырғызға бірі 
жорыққа  аттанғанда  Балтакерей  Тұрсынбайды 
Абылай бейіттің ағашын алып кел деп сынайды. 
Алдын-ала  Абылайдың  екі  жігіті  көрдің  ішіне 
кіріп тығылып жатады. Абылай түк білмегенсіп, 
Балтакерей Тұрсынбайды отынға жұмсайды. Әлгі 
жігіттердің  өзін  қорықпай,  саспай-ақ  шап  беріп 
өлтіріп тастай жаздайды. Тамақ ішіп отырғанда 
Абылай  Тұрсынбайға  шынымен  ештеңеден 
өміріңде  қорықпадың  ба  деп  сұрайды.  Сонда 
Тұрсынбай  дем  алуға  жатып,  көзі  ілініп  бара 
жатқанда  аузына  кіріп  келе  жатқан  жыланды 
тісімен қырқып екіге бөліп жібергенін де айтады. 
Мінекей,  Балтакерей  Тұрсынбай  ерлігі  осылай 
елге паш болыпты. Екінші нұсқада: ұлтта, байқап 
келші, Барды да қайта келді, алмады, құздан мал 
құлап,  үлесті,  піс  тамақ  таусылды,  осы  баяғы 
көп моласы бар суға деген сөздер түсіп қалған, 
соңында төрт жолдай Мәшһүр-Жүсіптің «Бұрынғы 
заманда батыр деп осындай жандарды айтады 
екен. Бұл уақытта торғайға әлі келмейтұғын 
бөдененің жұмыртқасындай немелерді батыр, 
батыр дейді. Онысы қанды шелек, көк тақым 
ұры. Кигеніне қарасаң қуыс қурай...» деген жолдар 
мүлдем жазылмай қалған [1, б.133-134, 352, 45, 
б.24-26, 46, б.66-67].  
«Балтакерей – Тұрсынбай батыр» (Үшінші 
нұсқасы).  Тарихи-эпикалық  әңгіме  жанрына 
жатады.  Көтерген  тақырыбы  Абылайдың 
жорықтары,  Балтакерей  Тұрсынбай  батырды 
сынауы. Батырдың айтқан ерлігі, жалпы тарихи 
тұлғалардың  батырлығын  суреттеу.  Қысқаша 
мазмұны алдыңғы нұсқалардай. Абылай ханмен 
қосылып Алатауға жорыққа аттанып бара жатқанда 
жолшыбай Балтакерей Тұрсынбайды Абылайдың 
сынағаны.  Және  де  Балтакерей  Тұрсынбайдың 
ерліктері жөнінде. Этномәдени лексика: көн етік, 
көн садақ, олжа, мола, бетағаш, қол, ақырет, 
көр  т.б.  Күн  шайдай  ашылды,  қас  қарайып, 
құс  ұшпас,  құлан  жортпас,  қыс  түсіп,  ерте 
жарықта,  әкеңнің  құны,  сам  жамырап,  қара 
сүйек,  көк  тақым  ұры,  қуыс  қурай  –  тұрақты 
тіркестер.  Бұл  –  вариантта:  Бұрынғы  заманда 
«батыр» – деп, осындай жандарды айтады екен. 
Соңғы: «Бұл уақытта торғай әлі келмейтұғын бұ 
дүниенің..  сондай  немелерді:  «Батыр,  батыр!» 
–  дейді.  Онысы-қар  (а)  сүйек,  көк  тұқым  ұры. 
Кескініне қарасаң, қуыс қурай құрылы ауқаты жоқ. 
Ұрлық қылғанына мақтап асын (апын) көтергені 
екен.  Әне-заманның  жұмысы»  –  деп,  Мәшһүр-
Жүсіптің айтқандары алдыңғыдан көп өзгеше [1, 
б.135-136, 352, 45, б.24-26, 46, б.66-67]. 
«Балтакерей – Тұрсынбай батыр» (Төртінші 
нұсқасы).  Тарихи-эпикалық  әңгіме  жанрына 
жатады.  Көтерген  тақырыбы  Абылайдың 
жорықтары,  Балтакерей  Тұрсынбай  батырды 
сынауы. Батырдың айтқан ерлігі, жалпы тарихи 
тұлғалардың  батырлығын  суреттеу.  Қысқаша 
мазмұны алдыңғы нұсқалардай. Абылай ханмен 
қосылып, Алатауға жорыққа аттанып бара жатқанда 
жолшыбай Балтакерей Тұрсынбайды Абылайдың 
сынағаны.  Және  де  Балтакерей  Тұрсынбайдың 
ерліктері жөнінде. Төртінші нұсқаның өзгешелігі 
бірсыпыра.  Бірінші  әңгіме  бірден  Абылайдың 
серіктері Тұрсынбайға жолығып, оның түсі суық 
қатқыл  жауап  қатқанынан  басталады.  Содан 
Абылай  нөкерлері  өздері  бұрылып  келіп  сәлем 
береді. Тұрсынбайдан жөн сұрағанда ол:
Алғанымның назы үшін,
(Қара) сабам жоқ үшін,
Қатын – бала қамы үшін,
Айыр өркеш түйе үшін,
...ер жортар мал үшін...

149
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
–  деп  жауап  береді.  Әрине,  ауызша  жазылған 
тарихи оқиға болған соң бұл афоризмнің кейбір 
жолдары Ақтанберді, Махамбет жырларында да 
кездеседі. Бұл – нұсқаның басқасына қарағанда 
біршама  тіл  ерекшелігі  бар.  Мысалы:  оқтай 
ұшырады, түсін суытып, зәресі ұшып, бойына 
сенген, бет қайтпас, тіл алайық, атыңа қанық 
едім,  жүзіңе  танық  едім,  ұзын  аққан  су,  түс 
мезгілі,  ат  шалдырып,  көп  ұлт,  қорым  мола, 
күрделі ел, сүйретіп қыс келді, салы суға кетіп, 
көре-көре көсем, сөйлей-сөйлей шешен болады, 
жарқырап жаз шықты, күркіреп көк шықты, 
шайдай ашылды – фразеологизмдер, жерге кіріп 
кете  жаздады  –  литота,  білектей  қара  шұбар 
жылан, жыланның ортасын жұтып жібердім 
– гипербола т.б. кездеседі. 
Мынандай:  эпостық  жырларда  кездесетін 
элементтер бар: 
Демеді ме: «Күнелтті», демесең,
Көпке татыр өзім бар,
Садақты демесең,
Көпке тиер сөзім бар!
Қорқатын жауым желкемде
Басқа мақұлықтан
Шіміркенбейтін кезім бар!
Мен – Балтакерей: Тұрсынбай! – дейді.
Бұл  мәтіннің  4  нұсқасы  бізге  келіп  жетті. 
Оның біріншісі – 8-томға (184-186) енсе, екіншісі 
әулеттік  мұрағаттағы  11-папкадан  (280-283  б.) 
алынып берілді. Үшінші нұсқа алдында сөз болған 
қордағы  Мәшһүр-Жүсіп  жазбасы  (1170-папка, 
745-750 б.) бойынша кіргізілсе, төртіншісі де сол 
қорға (1177-папка, 252-253 б.) сүйеніп әзірленген. 
Қараңыз: осы томдағы 352-бетті [31, б.137-139, 352, 
45, б.24-26, 46, б.66-67]. 
«Әз  жақсылардың  батасы»  –  бата  да 
жанры жағынан өзгеше әдеби түрге жатады. Х. 
Досмұхаметұлы  батаны  халық  әдебиетінің  кең 
тараған түріне жатқызады. Ол: «Қазақ қауымының 
арасында  өз  ісінің  шын  шебері,  мәселен,  би, 
ақын, зергер, т.с.с. табиғат сыйлаған дарын – 
өнерін басқа біреуге ақ батасы арқылы мирас 
етіп қалдыра алады деген сенім кең таралған» 
– дейді. М. Ғабдуллиннің еңбегінде тұрмыс-салтқа 
байланысты  туған  шығармалар  деп  бөлінеді  де, 
бірақ  бата  туралы  айтылмайды.  Бұл  да  Кеңес 
дәуірінің әсерінен болған жайт сияқты. Мәшһүр-
Жүсіп  ауыз  әдебиетінің  бір  түрі  батаны  да, 
қарғысты да жазып алып қағазға түсіріп кеткен. 
Өзі де көптеген бата берген. Бата кейде афоризмге 
жақындайды.  Кейде  нақыл  сөздер  айтылады. 
Өлеңмен айтылса лирикалық жанрға жуық келеді. 
Қара сөз үлгісі шешендік сөздерге жақындайды. 
Айшықтаудың (фигураның) бір түрі арнау – сөз 
тіркестерін әдеттегі қарапайым сөздермен емес, 
өзгеше  дағдылы  синтаксистік  қалыптан  гөрі 
басқарақ ораммен, айрықша айшықпен, сөздерге 
ерекше леп, екпін, тыныс беріп тыңдаушыға айтар 
ойын әсерлі жеткізу. Бата осы жағынан арнауға 
жуықтайды.  Батаның  бойында  синкреттік  бар. 
Батаны жарлай арнауға да жатқызуға болады. Бата 
бір адамға беріліп отырғанымен, кейде қатысып 
отыратын жалпы жұртқа да арналады. Осы жағынан 
бата  басқашалау  жанрға  жатады.  Әрбір  тарихи 
дәуір әр түрлі жанрдың негізін сақтай тұра, оның 
табиғатына өзгерістер енгізе алады. Бұл – жанрдың 
ұлттық сипатына тығыз байланысты. Демек, бата 
– афоризмдік арнау жанрына жатады. Батада Ізден 
абыздың Боштай атасы Тұрсынбайға айтқан сөзі Тақ 
Сүлейменнің құмырсқаға сөйлескенін нақыл қылып 
айтады да артынан: 
– Аққу азса, қанатын суға бөлер (бұлар), 
Құлан азса, тұяғын құмға бөлер (бұлар).
Хакім азса, сұмдығы жұртқа тиер,
Артынан көп кешікпей жұрты бүлер (бүлінер)!
– деп, ел тағдырын, жұрт тағдырын ойлаған келелі 
ой айтылады. Мінекей, батаның айтылар ойы тек 
қана бір адамның ауқымынан шығып, күллі халық 
қамын  ойлап  айтылатыны  да  бар.  Бата  көбіне 
метафорадан тұрады [31, б.75, 48, 49, б.21, 38-75]. 
«Жеке бір деректер» – бес бөліктен тұрады. 
Бірінші: Жеке деректердің ішінде аңыз да, ертегі 
де, тарихи мәліметтер де араласып жүр. Шежіреде 
жазылған  деректің  мәні  мен  мазмұны  сәйкес 
келе бермейді. Демек, тарихи‑эпикалық әңгіме 
жанрына жатады. Негізгі тақырыбы батырлар мен 
билерді дәріптеу. Халықтың ішінен шыққан би, 
батырлардың қасиеттерін суреттеу. Тоқхат деген 
Хұсайынды  жамандап  арыз  жазған  екен.  Сонда 
мына адамдарды куәлікке жығыпты. Бірақ, олар 
Құран  ұстамай  жауап  бермей  қойыпты:  Алпыс 
Малкелдібаласы,  Секербай  ағасы,  Баймағамбет 
Бекбау  баласы,  Әлібай  Бекбау  баласы,  Баян: 
Жауқашар Шалғанбай баласы [4, б.213]. 
 «Бір деректер» – бес бөліктен тұрады. Екінші: 
Бұл да тарихи‑эпикалық әңгіме жанрына жатады. 
Көтерген тақырыбы: аналардың әрқайсысы бойына 
бала  біткенде  түрлі  ойға  толы  сөз  айтады  екен. 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
150
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Сөйтіп,  аталарының  қасиеттері  анықталады.  Әр 
атаға  баға  беріледі.  Мысалы,  бір  ана  –  «Ұзын 
бітті бойыма, Ерлік, батырлық толды ойыма» – 
десе,  балалары  шетінен  ер  жүрек  батыр  болып 
туады. Қол таңбалы Ұзынқыпшақ атанады, олар 
–  «Бұлтың  бітті  бойыма,  Көптік  толды  үйіме 
(ойыма)» – дегенде, Әлиф таңбалы Бұлтың Қыпшақ 
жағы басады. «Торы бітті бойыма, Кемшілік толды 
ойыма» – дегенде Мойын таңбалы Торықыпшақ 
бұлар таңбасын мойынынан басады. «Балық бітті 
бойыма, Байлық толды ойыма» – дегенде Қарын 
таңбалы Қарабалық атанады. Таңбасын қарыннан 
басады.  Көсеу  таңбалы  көлденең  Қыпшақ  бар. 
Бұлардың бәрін «Бес таңбалы» – дейді. Олардың 
арғы атасы Қарақыпшақ Қобыланды батыр екен. 
Біреулер Мүйізді Сарыалыптан – Құлан – Қытай 
– Қара – Сары. Қарадан – Есімсейіт – Қобылан 
–  Қобыланнан  –  Тоқтар.  Тоқтардың  баласы  бес 
таңбалы дейді. Ал енді біреу – Темірқазықтан –
Тоқтамыстың биінің бірі – Қарақыпшақ Қобыланды 
дейді  –  ол  қате  жаңылыс  сөз  дейді.  Шежірелі 
әңгіменің тілі де шұрайлы: «Ұзын бітті бойыма, 
Ерлік, батырлық толды ойыма», «Бұлтың бітті 
бойыма,  Көптік  толды  үйіме  (ойыма)»,  «Торы 
бітті бойыма, Кемшілік толды ойыма», «Балық 
бітті  бойыма,  Байлық  толды  ойыма»  –  нақыл 
сөздер,  құран  ұстатып,  жанын  алып,  қарын 
таңбалы, көсеу таңбалы, бес таңбалы – тұрақты 
тіркестер, Би деген ақ шариғат ілуде біреу табады, 
батыр деген барақ ит екі қатынның бірі табады 
– мақал молынан кездеседі [32, б.213].
«Жеке бір деректер» – бес бөліктен тұрады. 
Үшінші:  Бұл  да  тарихи‑эпикалық  әңгіме 
жанрына  жатады.  Бәсентиін  –  Апайбөрі-Құдяр 
қажы Құнанбаймен сапарлас болып, көп жасаған 
екен. Сол сияқты Құнанбай Алтай-Ешмұхаммед 
қажыны да жолдастыққа алған. Ал, Сұлтан қожаны 
Егізек-Жанайдар  жолдастыққа  алған.  Олармен 
бірге  Атығай-Қожахмет  қажы  сапарлас  болған 
екен. Арғыннан екі кісі білікті болып қажы атанған: 
бірі  –  Орманшы  Хасен  қажы,  екіншісі  –  Тоқал 
Арғын Есмұхаммед Бұқардан барыпты. Осының 
ішінде Мәшһүр-Жүсіп «Первый человек – Адам 
ата  топырақтан  жаратылды.  1499-ыншыда 
Әбілқайыр  немересі  Шейбани  хан  Әмір-Темір 
нәсілінен-Бұхара, Смарқанды алып» – деп жазыпты. 
Одан әрі бәйбіше балалары – Қозыбақ – Матай. 
Тоқалынан  –  үш  баланы  таратады.  «Баянаулада 
Басшілік қыстаған «Төлеш жұрты» – деген жер аты 
бар. Қарабұжыр – Төлеш батыр, оның үлкен ұлы 
– Тайсары – Қыстауы-Аяқшілік» – деп аяқталады 
[32, б.214-215]. 
«Жеті жетім» – 4 тармақты, 7 шумақты өлең. 
Лирикалық жанр. Силлабикалық өлең өлшеміндегі 
ең шешуші нәрсе – буын: ырғақ пен шумақ, тармақ 
пен бунақ. Өлең жолын талдап көрелік:
/Барады/ /ғұмыр өтіп/ /күн – күн санап/ (10)
/Жолында// ғылым – Сарыф// еттім талап/ (12)
Екі жолда үш бунақ бар, алғашқы бунақта үш 
буында, басқа бунақтары төрт буыннан түзіліп тұр. 
Бір жерге мешітті қойса салып, - а
Жамағат оқымаса, оған барып. - а
Жалғанда сондай ғазиз босқа тұрса,- а 
Дүниеде не болады онан ғарып?! - б 
Аралас  ұйқасқа  құрылған  өлең  шумағы.  Қ. 
Жұмалиев  ұйқастың  сегіз  түрін  атап  өткен  еді. 
Халықтың  жетімсіреп  тұрғаны  «Жеті  жетімі»: 
бірінші  –  мешіт  салу,  екінші  –  намаз  оқымау, 
үшінші – мешіттің бос тұруы, төртінші – құр ғана 
дүние жинау, бесінші – жақсы қатын алу, алтыншы 
ғалымдардың  ішіндегі  наданы  кезіксе,  жетінші 
–  құран  оқылмаса  мінекей,  осы  –  мәселелерді 
Мәшһүр-Жүсіп өлеңіне арқау еткен [3, б.141]. 
«Ағадай»  –  Кіші  жүздің  ұраны.  Тарихи-
эпикалық  жәдігер.  Көтерген  тақырыбы  «Кіші 
жүздің»  ұрандары,  олардан  тараған  ұрпақтар 
туралы.  Шежіренің  құндылығы  сонда,  онда 
жазылған Кіші жүздің тарихын білуге болады, әр 
рудың ұрандарын да білуге болатыны. Кіші жүз үш 
бөлімге бөлінеді: Әлім, Әлімұлы, Байұлы. Бұлардың 
үшеуі  бірігіп  «Алшын»  –  деп  аталады  екен. 
Немесе: «Үш Алшын» деп сөйленеді. «Жеті ру» – 
мыналар: Тама, Табын, Керделі, Керейт, Рамадан, 
Жағалбайлы, Тілеу. Кіші жүз ішіндегі «Жеті рудан» 
Керделі:  Оның  ұраны  –  Қожахмет.  Таманыкі  – 
Қарабура. Табындікі – Тостаған. Жағалбайдікі – 
Елди-ей, бөлди-ей. Әлім алты ата одан бөлінетін 
Тілеу ұраны – Арғымақ. «Жеті ру»: Керейт ұраны 
– Ақсақал. Байұлы он екі ата Беріш ұраны – Ағадай. 
Адай ұраны – Адай. Ысық ұраны – Бәйтерек. Алаша 
ұраны – Байбарақ. Масқар ұраны – Қаратай. Тана 
ұраны – Тана. Байбақты ұраны – Дәуқара. Алшын 
мен Жаппас ұраны – Баймұрат. Қызылқұрт ұраны 
– Жиенбай. Әлімұлында мынандай ұрандар бар: 
Кете ұраны – Майлыбай, Шөмекей ұраны – Дәуіт 
(Дуите). Шекті ұраны – Бақтыбай, Қарасақал ұраны 
– Алдияр. Мәтіннің соңында: Асан қайғы, Қазтуған, 
Орақ,  Мамай,  Телағыс,  Шора,  Едіге  пәледен 

151
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
қашып құтылған осылар. Үштің біріне қосылған 
Әз Едіге Кіші жүзден шыққан 43 мәтін кіші жүздің 
ұрандарына арналған. ОҒКҚҚ, № 1177 папка, 190-
191 беттері бойынша даярланды. Қараңыз: 426 бетті. 
Сонымен Байұлы он екі ата Беріш ұраны – Ағадай 
[2, б.165, 426].
«Адамға сырлас – қанат, құйрық» – (мақал). 
Ауыз әдебиетінің жанры. Тұрақты тіркестердің бір 
түрі – мақал мен мәтелдер. Мақал мен мәтелдер 
халықтың  ғасырлар  бойғы  іс-тәжірибесінен, 
өмір  тануынан  қорытындылап,  ереже  түрінде 
тұжырымдалған аталар сөзі, ой түйіні. Мәселен, 
адамның  қос  қанаты  –  екі  баласы.  «Балтакерей 
Тұрсынбай  құлағы  шұнақ  екен  құйрығы  шолақ 
екен» – демей ме, сонда құйрығы шолақ болу, себебі 
туыстары жоқ дегені. Демек, құйрығы ол туыстары, 
артынан ерген ұрпақтары. Адамға не сырлас болуы 
мүмкін  әйелі,  балалары,  достары,  жолдастары, 
туыстары т.б. Олай болса, адам ұрпағымен мың 
жасайды. Жалғыздық құдайға ғана жарасады [5, 
б.91-93, 51]. 
«Арақ  туралы  Опай  ұғлы  Қағибадан 
рауаят» – алпыс жетінші бап. Лирикалық жанр. 
4 тармақты, 27 шумақты өлең. Өлеңде көтерген 
мәселесі арақ ішуге қарсылық және маскүнемдерге 
қарсы үгіт-насихат жүргізу көзделген.
Мысалы: 
Аяқтары кісен-ді, қолда – шынжыр,
Өлдім-талдым дегенде бір су берер,
Ол суды ауызға алып ұрттағанда,
Ұстаған ол, ішсе ауыз, қарны жидір. 
–  арақ  ішіп,  күнәға  батқандардың  көретін  күні 
жоғарыдағыдай болады екен деп суреттейді. 
Немесе,
Жабылып жылан, шаян, әне, талар,
Заһарына шыдай алмай надан қылар, 
Ішінде ол зынданның мың жыл қалған,
Дамыл, тыныштық көрмей зәре қалар 
–  дейді.  Өлеңді  оқып  отырып,  адамның  арақ 
ішпек түгіл, оның исі келсе жүрегің айнитындай 
дәрежеге келеді. Өлеңнің көркемдік үгіттік қуаты 
өте күшті. Өзінің құнын әлі де жойған жоқ. Өлеңді 
жоғары мектеп оқушыларына, студенттерге оқып, 
теріс қылықтан ада қылуға деген тәрбиелік мәні 
де күшті. Өлеңнің тілі де уытты, адамға тигізер 
әсері де бар. Өлеңді оқып отырғанда, көркемдік 
ерекшелігіне  де  таң  қалмасқа  болмайды.  Енді 
өлеңнің тілін бірер мысалдар арқылы дәлелдейік. 
Өлеңнің лексикалық құрамы мынандай: бөтелке, 
домбыра, кісен, шынжыр, лақат, жүзік, жылан, 
шаян,  зындан,  шиша,  білезік,  тәж,  алқа,  кітап 
т.б. Өлеңнің мазмұнына байланысты экспрессивті-
эмоциональды  мәні  күшейген  сөздер:  мойнына 
бөтелкесін іліп, аузынан арақ исі шығып, боқтан 
сасық, жиіркенер барша халық, мастарды тозаққа 
сал,  сасық  тер,  жаман  иістері,  ірің,  сарысу 
жиылған т.б. Иманғали: 2-папка, 224-229 беттері 
бойынша енгізілген. Қараңыз осы томның 367 бетін 
[6, б.341-344, 361, 367].

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: