Шорманға бір бәйбішінің сын айтуы

141
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Байдалының Шорманға айтқан 
төрт нақылы
  Шорман  90  жастағы  Байдалы  биге  сәлем 
беріп, «үлгілі сөз естиін»-деп бала жігіт күнінде 
барған екен. Би: «О, кәрілік, мен саған не жаздым!»-
дей беріпті. Қонаға бір қонып аулына қайтқалы 
жатқанда Байдалы қарт бала Шорманға: «Не алып 
қайттың?»-депті.
 -«Ойхой, кірілік, мен саған не жаздым»-дегенен 
басқа ештеңе естігенім жоқ,-депті Шорман. Сонда 
Байдалы Шорманға:
 -Сөздің анасы сенде еді, баласы менде еді, өзің 
бастамаған соң мен не айтайын, ана таппаса, бала 
тумақшы емес. Әдейі ат арытып келген ғой, төрт 
ауыз сөз айтайын, соны алып қайт,-деп Байдалы:
-Алыста не алыс,
Жақында не жақын?
Тәттіде не тәтті,
Ащыда не ащы?
-депті. 
-Алыстан-жер мен көктің арасы алыс,
Жақында – ерлі-байлы кісінің арасы жақын.
Тәттіде-сол қатыннна туған бала тәтті,
Ащыда-сол бала қаза тапса сол ащы,
-дейді Шорман.
-Бір айтуға бұ да жарайды, бірақ анығы бұлай 
емес. Жер мен көктің алыстығы жоқ, көзге көрінеді. 
Ерлі-байлы  қатынның  жақындығы  жоқ,  талай 
қатын мен еркектің араздасып келгенін көріп айрып 
жібердім. Жақын болса біреуінен біреуі айрылар 
ма еді? Бала да тәтті емес, айтуға ғана. Әкесімен 
араздасып келіп баласын әкесінен айырып әкеткенді 
де көрдім. Ондай баладан айрылғанның ащылығы 
жоқ. Төрт сөздің шешілуі мынау:
Алыста-білімді мен наданның арасы алыс,
Жақында-өлім жақын.
Тәттіде-жан тәтті,
Ащыда-жаннан айырылу ащы.
«Алтын берген дос емес, ақыл берген дос»-деп 
бұрынғылар осындай сөзді айтқан екен. 
Шорман бидің екі сөзі
Ерден,  Жүзеннің  әкесі  Сандыбай  өлгенде, 
бәбішесі қайғырып жатып алыпты. Көңіл айтып 
жұбатқандардың сөзін құлағына ілмепті. Бір күні 
Шорман  би  келсе  де,  бәйбішесі  күрсініп  жата 
беріпті. Сонда Шорман бидің айтқан көңілі екен:
Жатырмысың қайғырып,
Өтіп кеткен абыланға.
Алладан бұйрық келгенде,
Кім тұрады жалғанда.
Қайғысыз, мұңсыз жан бар ма,
Талайы қалған арманда.
Айтатұғын сөз бар ма,
Бір жаратқан алғанда.
Әуелде жазған дағдырды,
Бір жаратқан бұзған ба!
Үш жүздің анасы емес пе едің,
Өзің көңіл айтсаңшы,
Біздей жетім қалғанға!
Сонда бәйбішесі: «Ә, солай ма еді?»
-деп басын көтеріп, бимен амандасқан екен. 
Шорман мен Ғазыхан
Бір жиында арғын Ғазыхан деген кісі:
Өткір пышақ қынға қас,
Өткір сөз жанға қас
-депті. 
Сонда Шорман би айтыпты:
-Өткір сөз дауға пайда,жанға қас,
Өткір пышақ қолға пайда, қынға қас.
Шорман мен Татпай
Қыстың  күні  жау  алып  кеткен  жылқысы 
Қарауылдан шығып, Шорман бас болып барғанда, 
бұл елде онымен сөйлесуге тең кісі бола қоймай 
Татпай деген биді алдырады. 
Татпай кедей, үсті-басы жүдеу, мінген аты да 
өзіне лайық емес екен. Осы өңімен Шорманға келіп 
амандасып отырғаннан кейін:
-Уа,  Шорман,  басыңды  көтеріп  неге  елге 
жауап  бермейсің?  Бай  дейін  десем  бай  емессің, 
батыр  дейін  десем  батыр  емессің,-депті.  Сонда 
Шорман басын көтерпі, Татапайдың үстіне қарап 
отырып:
-Япырмай,  бұл  ел  жорғасы  мен  жүйрігін 
арқасын  жауыр,  құйрығын  жолақ  қылып, 
желқомның астында сақтайды екен-ау!-депті.
Татпай  бөгеліп  қалып,  Шорманның  дауын 
бітіріп, жылқысын қайтарыпты. Кейін Татпай биге 
«Шорманға неге жауап қайырмадыңыз» дегенде 
Татпай: 
Шорман  маған:  «Елдің  қадірсіз  ұстайды 
екен»-деді. Мен оған кигізген киімдеріңді, мінгізген 
аттарыңды айтайын ба?-депті. 
Шорманның көңіл айтуы
Құдайменді баласы өліп, көңіл айтып, жұбату 
үшін барғандарды елемей төсек тартып қайғырып 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
142
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
жатып алса керек. Сол жағдайды естіп Шорман 
бидің айтқаны:
«Құдайменде төресің,
Хақтың ісін білесің.
Жалғыз балаң өліп,
Құдай сізді көріпті.
Арғын атаң Барақ хан,
Жұртты аузына қаратқан,
Ол да өткен дүниеден;
Екінші атаң Тұрсын хан,
Көрген адам қымсынған,
Өз әкең Қасым хан,
Аруағы оның басым хан,
О дағы өткен дүниеден;
Дос көтерер көңілді,
Мал көтерер өлімді,
Күйзелтпе хан еліңді,
Қайғырғанмен келмейді,
Ажалсыз пенде өлмейді.
Өлсең, міне пышақ,
Өлмесең басыңды көтеріп бақ!»
-дегенде  Құдайменде  басын  көтеріп,  Шорман 
бимен құшақтасып көріскен екен. 
Шорман мен Құдайменде (Екінші нұсқасы)
Шорман би бозбала күнінде Қуандық елінде 
жоқ  іздеп  барады.  Бір  байдың  үйіне  қонып,  ел 
жайын  сұрап  отырып,  өзінің  жоқ  іздеп  келе 
жатқанын айтады. Сонда бай айтады: 
-Әй, шырағым-ай! Жоғыңның жөні болмайды-
ау, себебі Қунадық елін билеп тұрған Құдайменде 
төренің  жалғыз  баласы  өліп,  үш  күн  болды  ас 
ішпей қайғырып жатыр. Басын көтермейді, көзін 
ашпайды, ешбір адам көңіл айтуға бата алмайды. 
Меймандар байдың үйіне қонып, ертең төренің 
үйіне аттанады. Аулыға жақын қалғанда аттарынан 
түседі. Аттарын тұсап, жаяулап келе жатқан бір топ 
адамды көрген кісі, төреге хабар береді. 
-Сірә, жат адамдар болу керек, аттарын алысқа 
тұсап, он шақты адам жаяулап келе жатыр-, дегенде 
төре бір көтеріліп, бір жатады. Жолаушылар үйге 
кіріп, төрге отырып, құран оқиды. 
Шорман былай деп көңіл айтады:
-Уа, сен Құдайменде төресің,
Хақтың әміріне көнесің.
Құдай сені көріпті,
Түпкі атаң Барақ хан,
Елді заңына қаратқан,
О да өткен дүниеден.
Екінші атаң Мейір хан, 
Тентек пенен тебінді,
Төрелік беріп айырған,
О да өткен дүниеден. 
Үшінші атаң Тұрсын хан,
Өтірік айтқан қымсынған,
О да өткен дүниеден.
Төртінші атаң Қасым хан
Аруағы басым хан.
О да өткен дүниеден.
Дүние деген фанидың
Өзі де өтер дүниеден.
Дос көтерер көңілді,
Мал көтерер өлімді.
Қайғырғанмен келмейді,
Ажалсыз пенде өлмейді.
Басыңды көтер хан төрем,
Күйзелтпе бүйтіп еліңді,
Өлемін десең міне пышақ,
Өлмеймін десең тұрып бақ!
Сонда хан басын көтеріп алып:
-Көз  таңбалы  Сүйіндікте  Шорман  атты  бір 
ұл бар деп еді, соның өзімісің, өзгемісің? – депті.
-Болсақ болармыз,-депті Шорман. 
Тәбітай мен Шорман
Қаржастан Қарауыл елінің жігіттері жылқы 
алыпты. Сол жылқыны іздеп 40 кісімен Шорман 
төрт  ата  Қарауылға  келіпті.  Шорман  «мен  бас 
байталдың  артынан  қуып,  мал  іздеп  келгенім 
жоқ,  намыс  іздеп  келдім.  Намысымды  аламын-
жауласамын,  болмаса  өзіме  лайық  сыбағалы 
мүше, толық ер құнныдай айып алпы тынамын. 
Қарауылдан жолым да үлкен» деп ауыр салмақты 
сөз тастаған соң, Қарауыл алыстан Қаңлы Тәбітай 
шешенді алғызады. Жазды күні аяғына тері ұйық, 
үстіне  бұзау  тері  жарғақ,  басында  түйе  жабағы 
тымақ-тәбітай келеді. Амандастпай отырысымен 
Шорман: 
-Әй, Тәбітай, бай кім, батыр кім, би кім?-депті. 
Сонда Тәбітай айтыпты: 
-Сен оның біреуі де емессің. Қас батырдың 
елін  жау  араламас  болыр:  Батыр  болсаң  менің 
жігітім барып малыңды алмас еді. Әділ бидің елін 
дау араламас болар. Би болсаң ордаңды тастап бес 
байталдың соңынан ел-жұртыңды тастап келмес едің. 
Бай да емессің, бай болсаң өзіңнің Ақша атаңның 
баласы Ертіс бойында, Омбы қаласында неге жұмыс 
іздеп жүр? Оны неге жиып алмайсың?-депті. 

143
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Сөзден жеңілген Шорман Қарауыл жаққа қарап: 
-Әй,  момынның  баласы-ай!  Жүйірікпен  ел 
еруде тезек тасып, көшкенде арба сүйретіп, арқасын 
жауыр, құйрығын шолақ қылып ұстайсыңдар-ау!-
дейді. Біраз бөгеліп отырып Тәбітай:
-Бәйгеден  өзі  келетін  жүйрікті  баптап  не 
қыласың!-депті сонда.
Далаға шыққан соң Қарауылдың кісілері:
-Тәбеке-ай, соңғы сөзге жауапты тым бөгеліп 
бердіңіз-ау!-депті. 
-Ол  менің  кедейлігімді  айтып  отыр.  Мен 
арсыздықтан  жауап  бердім.  Сендердің  кигізген 
киімдерің мен мінгізген аттарыңды айтайын ба? – 
депті Тәбітай оларға. 
Қаһарлы Жанақ (Шорманды атуы)
Сілеті  деген  өзеннің  бойында  «Соқсаңсоқ» 
шатының  тұсында  Жаңабатыр  бидің  баласы 
«қаһарлы»  Жанақтың  моласы  бар.  Бұл  кісінің 
басына-тұсындағы –Керей, Қанжығалы ауырған 
малын түнетеді: жазылып, тыйылып кетеді. Бұл 
кісіні заманындағы жақсылар: «Доғал оқ»-дейді 
екен. Оның мәнісі не десеңіз: «Аттым!»-десе, адам 
да болса, мал да болса, мұрттай ұшады екен. 
Бұл кісінің заманында Өлеңті бойында Ажы 
деген қыстауға Күлік: Жаңабатыр табы мен Бейбіт 
деген  ел  даулы  болыпты.  Сонда  ара  қарындас 
екеуімізге бірдей сөйлейді деп, Топай –Торайдың 
Торайын шығарған екен билікке. Бұл Торай түбі 
Жаңабатырға  бір  атасы  жақын  екен.  Бейбіттен 
пара алып, даулы-талас жерді Бейбіттің пайдасына 
кетіріпті. «Бітімге барғандар не билік қылып қайтар 
екен?»-деп,  қаһарлы  Жанақ  Ажының  биігінің 
басына шығып, жолын тосып тұр екен. Бітімнен 
қайтқан Торай бұл кісіге соқпай, қырындап өтіп 
жүре берді дейді. Қасындағыларға айтты дейді:
-Торай қу маған неге жолықпай кетіп барады?-
дегенде, қасындағылар айтыпты:
-Оны құдай ұрды, Бейбіттен пара алып, жерді 
соған жіберді,-депті.
-Ол  баламды  аттым!  Ертең  түсте  өледі, 
жаназасына  бармаймын!-депті.  Айтқанындай, 
ертең  түсте:  «Торай  өлді!»-деп,  жаназаға 
шақырыпты. Жанақ бармапты. Торайдың моласы 
сол Ажы түбінде. 
Бір бұл емес, әркімдерге сондай қылған жері 
көп. Шоң би мен Боштай араз болғанда, Шоң би 
Жанаққа:
-Маған қастық қылды, Боштайды ат!-депті.
-Боштайдың оққағары бар екен, бір баласын 
аттым,-депті.
Баласы  мұрттай  ұшыпты.  Шоң  өлген  соң, 
Боштайдың әкесі Тұрсынбай батыр:
-Итемгенді дуанбасы сайлаймын,-депті.
Боштай:
-Шорманды сайлаймын,-депті. 
Әкелі-балалы  екеуі  екі  жаққа  тартып, 
ақырында Боштайдың дегені болып, Шорман би 
дуанбасылыққа сайланыпты. Тұрсынбай қаһарлы 
Жанаққа келіп:
-«Сен Құлболдыға қас қылғаныңды атамын»-
деуші едің. Сол сөзің рас болса, Құлболдыға қас 
болып,  Боштай  Шорманды  дуанбасы  қылды. 
Атқыш  болсаң,  Шорман  мен  Боштайды  атшы!-
депті. 
-Боштайжанның өзінің де өмірі қысқа. Оның 
жаласы менен болмасын. Шорманды аттым,-депті. 
Баянаулада  сайланып,  ел  жайлаудағы  кезі 
екен. Ерейменнің ар жағында аулына бара Шорман 
өліпті. Жасы қырық тоғызда екен.
Шорман би сау кезінде айтады екен:
-Елуге  жетпей  өлген  кісінің  не  арманы  бар 
екен?-деп.
Онда замандастары айтады екен:
-Көп  жасаған  жаман  болса,  ақсақалдар 
ақсақалды:  «Сары  тісті  бол!»-деп  неге  бата 
қылады?-дейді екен. Онда Шорман би айтады екен: 
-Ақсақалды «Сары тісті бол»,-деген сөзінің 
аузын  ұрайын!  Елуге  жетпей,  қыршын  жас 
өлгеннің  қойнындағы  қатыны  күйінеді,  халқы 
күйінеді, оның өлгеніне қара жер сүйінеді. Елуден 
асқан соң өлгеніне қатыны да күйінбейді, халқы 
да күйінбейді, оған қара жер де сүйінбейді. Жер 
қуанып қойнын ашпаған неменің өлісі не, тірісі не, 
оның өлген-өлмегені бәрі бір бас-бас-дағы,-дейді.
Сол  өзінің  айтқанындай  болыпты.  Қазақта 
бір  мақал  бар:  «Мешкей  асқа  тоймайды,  жаман 
жасқа  тоймайды»,-деп.  Аса  жақсының  өмірі 
қысқа болады. Боштай отыз жеті жасында өліпті. 
«Үзеңгісіне  у  жағыпты  Баянаулының  қазақ-
орысы»-деген сөз бар. 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
144
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. 6 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨЖ, 2005 . -396 б.
2 Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. 10 том. – Павлодар: ТОО НПФ, «ЭКО» , 2007. – 445 б.
3 Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. 13 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨЖ, 2008 . -385 б.
4 Тозған қазды топтанған қарға жейді (Шешендік сөздер, халық мақал-мәтелдері) Құрастырып, 
алғы сөзін жазған Б. Адамбаев. – Алматы: «Рауан», 1991. -192 б.
5 Қазақ шешендік сөздері. Құрастырған, толықтырған, өңдеген Б. Адамбаев. – Алматы: «Ана тілі» 
баспасы, 2007. -160 б. 
6 Сөз тапқанға қолқа жоқ. Ел аузынан жинағандар: Айсұлу Бейсенғалиева, Сыздық Әбліғазин, 
Сейітқали Қарамендин. – Алматы: Жазушы, 1988. -608 б.
7 Шешендік сөздер. Құрастырып, алғысөзі мен түсініктерін жазған Б. Адамбаев. – Алматы: «Отау» 
1992. -189 б.
8 Шешендік шиырлары. (шешендік сөздер, нақылдар мен толғаулар жинағы) /Құрастырған Есхожин. 
– Алматы: Қайнар, 1993. – 240 б. 

145
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
«Екі патшаның білместігі» – ертегі жанрына 
жатады. Мұнда адам өміріне, не хайуанат дүниесіне 
болуға  лайық  әр  алуан  қызық,  кейде  ғажайып 
оқиғалар  орын  алады.  Мысалы,  жыланның 
кездесуі, дәудің қызбен ойнас жасауы т.б. Негізгі 
тақырыбы:  сенімділік,  екі  ғашықтың  бір-біріне 
деген  айнымас  махаббаты.  Мәні  мен  мазмұны 
қысқаша мынандай: Мысыр патшасы мақтанып, 
менен асқан адам жоқ депті. Сонда бір жігіт: – Неге 
жоқ бар, Басра шаһарының патшасы, – дейді. Сонда 
Мысыр патшасы сол адамды тауып әкел, әйтпесе, 
басыңды  аламын  дейді.  Жігіт  Басра  патшасын 
алып келе жатқанда патша бір затым үйде қалып 
қойды, алып келе қоям деп үйіне кірсе әйелі бір 
еркекпен ойнас жасап жатыр екен. Патша екеуін 
де қылыштап өлтіріп, қайтып келеді. Содан Мысыр 
патшалығына келіп, екі патша дос болып әңгіме 
дүкен құрып жүреді. Екі патша күндердің күнінде 
сейілге шығады. Сөйтсе, Мысыр патшасының да 
әйелі бір жігітпен әуей болып жүр екен. Содан 
екеуі де бұ дүниеден түңіліп, адам көрмес жерге 
кетеді.  Бірде  шаршап  ағаштың  басына  шығып 
отырса бір дәу келіп, әбдіресінің ішінен бір қызды 
алып ісін тындырыпты. Өзі ұйықтап қалғанда қыз 
манағы  екеуін  көріп  қалып  шақырыпты.  Содан 
қыз басындағы мұңын шағып осы екеуін қосқанда 
тоқсан тоғыз жігітпен ойнас жасағанын айтады. 
Екі  патша  мынаның  қасында  біздікі  тәуба  екен 
деп,  райларынан  қайтып  үйлеріне  келген  екен. 
«Екі  патшаның  білместігі»  –  бұл  шығарма  да 
Жолмұрат көшірмесі бойынша беріліп отыр. Бұл 
ертегі фабуласының бүкіл шығыс, араб әдебиетіне 
ортақ туынды «Мың бір түн» сюжетіне ұқсас болуы 
тікелей  одан  көшіру  емес,  қайта  сол  аңыздың 
ел  арасында  түрлі  нұсқада  таралу  мүмкіндігін, 
әрі  Мәшһүр-Жүсіптің  бәрін  қамтып  жинау 
ерекшелігін танытады деп санаймыз» – дейді Н. 
Жүсіпов [1, б.16-18, 349].
«Ақжігіт  пен  Ізден  абыз  әңгімелері»  – 
әңгіме жанры. Негізгі тақырыбы Ақжігіт пен Ізден 
абыздың тапқырлығы, оқу құмарлығы адамгершілігі 
сөз болады. Әңгіме тұңғыш рет зерттеліп отыр. 
Мазмұны  қысқаша  мынандай:  Ақжігіттің  қызы 
бір жігітпен қашып кетіп, бірнеше кісі көңіл айта 
келіпті, соның ішінде Малайдан тараған Есқара 
би  жақсы  сөз  айтып,  оған  Ақжігіт  қатты  риза 
болыпты. Екінші, әңгімесі Бесім балалары Ақжігіт, 
Жанжігіттің көші туралы айтқан өсиеті. Сол сияқты 
Ізден абыз туралы да оның ел ішіндегі келелі сөзі 
жөнінде  айтылады.  Әңгіменің  тілі  де  шұрайлы, 
көркемдік  ерекшелігі  де  жоғары.  Мысалы: Қыз 
ұзатқан қырғыз шапқанмен бірдей – мақал; жасау, 
жиен,  қоржын  –  этномәдени  лексика;  ақ  сүт 
берген, иненің жасуындай, арты сіздерге қайырлы 
болсын, құдай берген, қалың сорың, ат төбелідей, 
жаңа  мойын  қойдым,  жұрт  қатарлы,  сөрелеп 
қойып, бесімнің бес саласы, жұрт құлай жығылып, 
ат басын шалдырып, көзім ілініп, түс көріп, аузынан 
оты  шығып  –  фразеологизмдер,  ырысыңа  қой 
түнетсе де болады, сенің қаспағың қалың ырысың 
–  афоризм;  туатұғын,  өлетұғын,  кететұғын, 
беретұндығы // -тын және құйқылжымалы -тұн, -түн. 
формасының көне түрі, - тұғын тұлғасы жөнінде 
Мәшһүр-Жүсіптің тілі зерттелгенде айтылды. -Ға//-
ша қосымшаларының барыс септігінің дерексіз зат 
есімге жалғануы арқылы –шы қосымшасының көне 
түрлену үлгісі. Абыз есімді анропонимдер: Өтеміс 
абыз, Елен абыз, Мәстек абыз, Керек-Жанай абыз, 
Керейіт-Шонай  абыз,  Ақкөл  абыз,  Ізден  абыз, 
Самай абыз т.б. Ақжігіт пен Ізден абыз әңгімелері. 
Бұ мәтін аталған қордағы Мәшһүр-Жүсіп жазбасы 
(1178-папка, 199 б.) бойынша кіргізілген Қараңыз: 
Л. Жүсіпованың жазған түсінігін [1, б.270-274, 361]. 
«Жылқы  дауы»  –  әңгіме.  Көтерген 
тақырыбы: «Барымта мен сарымта». Жылқы дауына 
байланысты айтылған бітім, сөзге тоқтау, қазақтың 
әдеті мен ғұрпын көрсету. Қуандық, Сүйіндік және 
Қаракесек рулары өз ара дауласып, жылқы алып 
жүреді екен. Содан Қуандық, Сүйіндіктің тоқсан 
қос жылқысы Нұра бойында жатқанда Қарсынкерей 
ӘОЖ 81: 39 (574) 
МӘШҺҮР-ЖҮСІП ЖӘНЕ РУХАНИ МӘДЕНИ ЛЕКСИКА
А.Қ. ТҰРЫШЕВ 
С. Торайғыров ат. ПМУ, ф.ғ.д., профессор, 
«Мәшһүртану» ғылыми‑практикалық орталығының құрылым жетекшісі 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
146
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
– Жарылқап балалары батыр Ескенбай бастаған 
үш жүз кісімен жылқыға тиіп барымталапты. Сол 
уақытта  Алтайдан  шыққан  батырлар  Есенкелді, 
Алшағыр екеуі тізе қосып, үш кісіге қарсы тұрып 
ұрыс салыпты. Қашқанның ішінде Қырбас, Баубек 
қолға  түспей  Алшағыр  әкесі  Ерназарға  келіп 
паналапты.  Мұның  алдында  Қаракесек  жылқы 
алып, Ерназар соны даулап, бітімге барған екен. 
Бұлар алдыңғы жылқысын даулап жүргенде, үйде 
қалған  жылқысын  барымталап  кетуге  аттанған 
екен. Жарылқап баласы Баубек Ерназарға ұрсыпты. 
Жарылқаптың  бәйбішесі,  Баубектің  шешесі 
қолындағы  шөмішпен  баласын  қақ  басқа  ұрып 
жіберіпті. «– Батыр болып атқа мініп, қонақ боп 
келген кісіде не ақың бар? Бұл далаға келген жоқ 
үйге келді. Сұрап келген жылқысын түгел қайтар!» 
– деген екен. Мінекей, осылай бітімге келіп, сөзге 
тоқтаған.  Байқап  отырғанымыздай  барымтада 
үнемі төбелесіп, қырқысып отырмаған екен. Әділін 
айтып, билер төрелігін айтып, екі жақты бітістіріп 
отырған.  Барымта  деген  жылқыны  шауып  алу 
ғана емес, ептілікті, батырлықты, жүректілікті де 
қажет еткен. Барымтада рудың ерлері сыналған, 
жігіттердің  батырлығы  айтылған,  дәріптелген. 
Шығарма бірінші рет зерттеліп отыр. Бұл да сол 
қорға (1178-папка, – 302 б.) сүйеніп беріледі [1, 
б.261-262, 360]. 
«Бегім шайхының әйел туралы айтқаны» 
– Шығарма бұрын зерттелмеген. Лирикалық жанр. 
Екі  сөйлемі  қарасөзбен  жазылған.  4  тармақты, 
9  шумақты.  Өлеңнің  негізгі  тақырыбы  әйелдер 
туралы, олардың адамгершілігі жөнінде. Әйелдің 
бәрі  бірдей  еместігі,  олардың  да  іс-әрекетіне 
қабілетіне  қарай  әр  түрлі  болатыны  айтылады. 
Мәні  мен  мазмұны  қысқаша  мынандай:  Бегім 
шайхы  Абылай  ханға  пір  болған  екен.  Қажыға 
жеті  рет  барған  кісі,  оқуы  күшті,  сауатты  адам 
болған  екен.  Сол  Бегім  шайхы  екі  қатын  алған 
екен. Қатындарының мінезін сынап өлең шығарған. 
Мысалы: 
Бір қатын, Алдым өзім екі хатун.
Мұсылманға нан қоймас бүтін, 
Отыны жақсы қылар түтін,
Күйдім хатунның дүрдіден. 
Екінші қатын: Ас пісірсе, қылар сұйық,
Нан пісірсе, қылар (...).
Еш қылмас (қылмыс) дүр (мінгестік).
Күйдім хатунның дүрдіден.
Өлең шағатай үлгісінде жазылған. Шағатайлық 
үлгідегі  сөздер:  достыларым,  жаранларым, 
хатунның, дүрдіден, хатун, сөзлеп, ламаш, жаду, 
өлтүрер, һәм (шылау), басқанама т.б. -лар,-лер, 
-леп немесе -түр-ер (-түр//тір және келер шақ -ер) 
тұлғасы арқылы жасалған көне сөздер кездеседі  
[1, б.262-263, 360]. 
«Елди‑ей,  бөлди‑ей»  кіші  жүздің  ұраны. 
Тарихи-эпикалық  жәдігер.  Көтерген  тақырыбы 
Кіші жүздің ұрандары, олардан тараған ұрпақтар 
туралы. Шежіренің құндылығы – онда жазылған 
Кіші  жүздің  тарихын  білуге  болады,  әр  рудың 
ұрандарын да білуге болатыны. Кіші жүз үш бөлімге 
бөлінеді: Әлім, Әлімұлы, Байұлы. Бұлардың үшеуі 
бірігіп «Алшын» – деп аталады екен. Немесе: «Үш 
Алшын» деп сөйленеді. «Жеті ру» – мыналар: Тама, 
Табын,  Керделі,  Керейт,  Рамадан,  Жағалбайлы, 
Тілеу. Кіші жүз ішіндегі «Жеті рудан» Керделі: 
Оның ұраны – Қожахмет. Таманыкі – Қарабура. 
Табындікі  –  Тосаған.  Жағалбайдікі  –  Елди-ей, 
бөлди-ей. Әлім алты ата одан бөлінетін Тілеу ұраны 
–Арғымақ. «Жеті ру»: Керейт ұраны – Ақсақал. 
Байұлы он екі ата Беріш ұраны – Ағадай. Адай 
ұраны  –  Адай.  Ысық  ұраны  –  Бәйтерек.  Алаша 
ұраны  –  Байбарақ.  Масқар  ұраны  –  Қаратай. 
Тана ұраны – Тана. Байбақты ұраны – Дәуқара. 
Алшын мен Жаппас ұраны – Баймұрат. Қызылқұрт 
ұраны – Жиенбай. 43 мәтін Кіші жүздің ұрандары. 
ОҒКҚҚ, № 1177 папка, 190-191 беттері бойынша 
даярланды. Қараңыз: 426 бетті [2, б.165, 426].

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: