Атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары 26 қазан 2019 ж

107
Ш.А. Шортанбаев,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,
қазақ əдебиеті жəне əдебиет теориясы кафедрасының аға оқытушысы
Ə. Кайпбаева,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, филология жəне əлем 
тілдері факультетінің студенті
(Қазақстан)
«АБЫЛАЙ ХАН» ПЬЕСАСЫ: ШЫНДЫҚ ЖƏНЕ ШЕБЕРЛІК
Əдебиеттегі барлық жанрда елеулі еңбек етіп, соның ішінде, драматургияға 
да өз үлесін қосқан шебер қаламгердің бірі – Əбіш Кекілбаев. «Жазушының 
тiлiнде де, дiлiнде де мiн жоқ. Қашанда сергек, қашанда сезiмтал, бəйгенiң 
алдынан ғана келетiн тұлпарларға ұқсатам мен Əбішті» – деген болатын 
Тұманбай Молдағалиев. Оның қазақ əдебиетін проза жəне драма жанрында 
жан-жақты байытып, ілгері дамуына зор үлес қосқанын білеміз. Əбіштің қазақ 
драматургиясының реалистік-тарихи бағытта өрбуіне жол ашқан шығармасы 
– «Абылай хан» пьесасы. Кекілбаевтің қаламынан туған бұл күрделі шығарма 
Абылайдың тағдырын, тəуелсіздік, азаттық үшін күрескен ұлтымыздың жүріп 
өткен қиян-кескі жолын сипаттап қана қоймай, тарихтың сарғайған беттерінен 
сыр шертеді. Тəуелсіздік алғаннан кейінгі шығармалар қатарына жататын бұл 
пьесаны автордың өзі «халықтық қаһармандық драма» деп атайды. Осы жай-
ында академик Серік Қирабаев былай дейді: «Бұлай атау шығарманың бүкіл 
рухынан, оның мазмұны мен жазылу үлгісінен туындағаны сөзсіз. Өйткені 
шығарма, қазақ елінің тəуелсіздік жолындағы күрестерінің ең бір шешуші тұсы 
оқиғаларына құрылған. Ол ұзақ уақыт қалмақ шабуылы мен жаулаушылығы 
астында есеңгіреген қазақ елінің XVIII ғасырдағы басқыншыларға қарсы 
ерлік күресінің эпопеясын жыр етеді» [1, 124-125 бб.]. Қаламгердің барлық 
шығармалары секілді терең мазмұн мен шынайы оқиғалар аталған драмалық 
дастанға да тəн. Бұл шығармасында да өмірдің шынайы оқиғаларын көркемдеп 
жеткізеді. Фантазиялық, ой-қиялға ерік берілетін шығармалардан гөрі реалдық 
тұрғыда баяндалатын туындыларға, əсіресе, тарихи тақырыптарға қаламы 
жүрдек қаламгердің қаламына үлкен жауапкершілік жүктеп, жанр, стиль 
жағынан да ерекше бір көркемдікпен жеткізуге тырысатынын білеміз. Бұл ту-
ралы Əбіш Кекілбаев шығармашылығын арнайы қарастырған əдебиетанушы 
ғалым Жанбибі Дүйсенбаева: «Ə.Кекілбаев шығармашылығының бір ерек-
шелігі – ең қиын жанрмен жұмыс жасайтындығы» – деген болатын [2, 219 б.]. 
«Абылай хан» пьесасы да өзіне тəн ерекшеліктері, болмыс-бітімі бар туын-
ды. Алдымен, автордың драма жазу барысында Абылай хан өмір сүрген тұтас 
бір дəуірді қара сөзбен емес, ақ өлең үлгісімен жазуы, драмалық дастан туды-
руы. Ақ өлең дегеніміз – ұйқассыз өлең немесе ерікті ұйқаста жазылатын өлең 
үлгісі. Қазақ əдебиетінде ақ өлең сарыны көне түркі дəуірінен бері қалыптасқан. 

108
«Күлтегін», «Тоныкөк», «Білге қаған» сынды эпостық жырлардың көбі өлең 
мен проза түрінде, аралас жазылып, біздің дəуірімізге жеткен. Ал кəсіби қазақ 
əдебиетінде ең алғаш қолданғандардың бірі – Жүсіпбек Аймауытов. Ол өзінің 
прозалық туындыларында, «Нұр күйі» поэмасында, «Тұңғиық түпсіз астында» 
өлеңінде, т.б. шығармаларында күнделікті құлаққа үйреншікті ұйқас түрлерінен 
бөлек, ақ өлең үлгісін қолданған. Əуезовтің «Айман-Шолпан», Мүсіреповтің 
«Ақан сері – Ақтоты», Тəжібаевтің «Көтерілген күмбез» драмалары да – ақ 
өлең үлгісінде жазылған шығармалар. Ал Əбіш осы дəстүрді жалғастырушы 
ретінде тарихи пьесаға дəл осы үлгіні таңдаған. Бұған Серік Қирабаевтың 
мына сөзі дəлел: «Қазақ драматургиясында Жүсіпбек Аймауытов бастап 
жазған өлең мен ұйқасты проза тілінде жазылған шығармалар дəстүрін кейін 
жоғалтып алған сияқты едік. Оны Мұхтар, Ғабит, Əбділда сияқты қаламгерлер 
пайдаланған. Солармен бірге кеткен осы көркемдік үлгі Əбіш пьесасымен 
қайта тірілгендігі қуантады. Тумысында шешен, дау мен тартыстардың бəрінде 
билердің тіліне сүйенген диалог, монолог бүкіл халықтың рухынан туындай-
тын еді, Əбіш осыны тірілтті, жаңартты деп білеміз» [1, 138 б.]. Абылайдың 
тағдыр тарихын осы жанр үлгісінде жазуы Əбіштің көркем туындыға деген 
талғампаздығын аңғартып тұр. 
Тағы бір қырына, өзіндік ерекшелігіне Əбіш Кекілбаевтің Абылай бейнесін 
ашудағы шеберлігін, суреткерлігін жатқызар едік. Абылайдың бейнесі 
жазушының «Үркер», «Елең-алаң» романдарында, Абылайға қатысты оқиғалар 
тұсында келісті суреттелген. Оның жас кезіндегі айлалы, ержүрек іс-əрекеті, 
жауға тойтарыс беріп, жеңіс туын арқалаған кезі жан-жақты қамтылған, 
айтылған. Ал пьесада Сабалақтан Абылайға дейінгі барлық ерліктері, ба-
стан кешкен қиын күндері жайында толық қамтылады. Драма төрт көріністен 
тұрады. Əр көріністе əр түрлі ракурста, бар болмыс-бітімімен сомдалатын 
Абылай бейнесін тарихи шындық пен көркемдік шешім арақатынсын сақтай 
отырып, дəуір дидарының аясына сыйғыза отырып жазушы асқан шеберлікпен 
жеткізе білген. «Сайыс» деп аталатын алғашқы көрініс – Шарышты жекпе-
жекте жеңіп, ел алдында абыройының арта түсуі туралы. Бұл – қазақ-жоңғар 
шапқыншылығы тұсындағы зор маңызы бар тарихи оқиға, қазақ ерлеріне 
рух сыйлаған айтулы жекпе-жек. «Ойраттар даңқты сарбаздарының мына 
сөзіне еліріп, семсерлерін сартылдатып, гуілдесе жөнелді. Сабалақ ызаға 
булығып, тістене түсті. Ылғалданған алақанына найзасын қатты қысып, жа-
уына ұмтылды, жүрегі аттай тулап, көзіне қан толды. Қайдан екені білгісіз, 
жас жүрегінің терең түкпірінен «А-бы-ла-а-ай! А-бы-ла-а-й!» деген ұран бас 
көтерді» [3, 15 б.]. Драмадағы ұранмен жауға шауып, жекпе-жекке шығудағы 
ержүректілігі осы тарихи оқиғаға негізделген. Ə. Кекілбаев осы көріністегі 
баһадүрлердің сайысына ерекше мəн беріп, пьесаны Абылайдың ерлік іс-
əрекеттерінен бастайды. 
«Арбасу» бөлімінде Қалдан Серен мен Абылайдың арасындағы тартыс 
суреттеледі. Тұтқынға түскен Абылай қандай қиын жағдай болса да, жауға бас 

109
имеудің асқан үлгісін, елдіктің мүддесін жоғары ұстау керектігін көрсетеді. 
Абылайды босату үшін қазақтар тарапынан Төле би бастаған бір топ адам 
қол қояды. Алайда, бұл ісі нəтиже бермеген. Ал Абылай патша өкіметінің 
арқасында босатылған. «1742 жылы Абылай жоңғарлардың тұтқынына 
түскенде, содан оны босатқан патша үкіметі болатын. Қазақ батырлары мен 
билерінің өтінішін құлаққа қыстырмаған жоңғар басшылары Ресей басшыла-
ры өтінгенде, Абылайды дереу босатты. Бұл жағдай Жоңғар мемлекеті мен 
Ресейдің Қазақ еліне шабуыл жасауда көптен бері одақтас екенін көрсетеді 
жəне бұлтартпас дəлел бола алады» [2, 220 б.]. «Арбасу» көрінісі шиеленіскен 
оқиғаларымен ерекшеленеді. 
«Нар тəуекелде» драманың нағыз шарықтаған кезі, тартысқа толы сəті де-
уге болады. Себебі жас батыл жігіт Əбілмансұр тұтқыннан босап, «елдің ұлы 
боп оралады». Оны ақ киізге отырғызып, жұрттың қолдауымен қазақ еліне хан 
сайлады: 
Абылайлап ту алған
Əбілмансұр сұлтанға
Елімнің қиып жартысын
Жерімнің қиып жартысын
Хан сайлағым келіп тұр.
Бұл сөз – Əбілмəмбеттің айтқан сөзі. Жас батыр осылайша халықтың 
қалауымен қазақ еліне хан сайланады. Оның өз атымен емес, Абылай аталуының 
себебі мынада: ол жиырма жасында қалмақтармен соғыста жауға шапқанда, 
Шарышпен жекпе-жегінде «Абылайлап» ұрандап, қан майданды ұрыс дала-
сына аттанатын болған. «Бұл шайқаста зор жеңіске жеткен қазақ əскері бір 
төбеге жиналады. Əбілмəмбет хан шатырын тігіп, Əбілмансұрды (Сабалақты) 
қасына отырғызып, «Шырағым, сен кімсің? Абылайлап шапқаның қалай?» 
– деп сұрайды. Ол: «Мен қанішер Абылайдың немересі едім, соғыста жолы 
болмаған атамның аруағын ұран қылдым», – дейді [2. 219 б.]. Атасының есімін 
алған Абылай үш жүздің басын қосқан ханға айналады. 
«Жорық» деп аталатын ақырғы көріністе Абылай хан заманындағы 
егемендікке ұмтылған қазақ халқының бастан кешкен қайғы-қасіреті мен 
азаттықты аңсаған арманы тақта отырған адал əрі əділ ханның мақсат-
мұратымен ұштасып жатыр. 
Тағы бір айта кетерлігі, драматург пьесада бір топ тарихи тұлғалардың об-
раздарын жасаған. Олар: Кейуана (Бұқар жырау), Қалдан Серен, Диуана, Лама 
доржы, Сыбан Доржы, Əмір Сана, Əбілмəмбет, Дауашы, Топыш, Күлпаш, 
Қабанбай, Малайсары жəне т.б. Жазушы əр тарихи тұлғаның образын ашуда 
əдеби көркемдік пен адами қасиеттерді ұштастыра білген. Бас кейіпкерлердің 
бірнешеуіне тоқтала кетейік. 

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: