Педагогических работников по актюбинской области

436 

керегі, ҿмірлік қажеті. Кҿптiлдiк пен қоғамның ҿзара байланысты – «Тiл мен қоғам» деп аталатын жалпы ҿзара 

баланысты  проблеманың  қҧрамдас  бҿлiгi.  Бҥгінгі  таңда  елімізде  «Кҿптілділік»  мҽселесі  кҿкейкесті 

мҽселелердің бірі болып саналады. Кҿптiлдiк  -  игiлiктi қҧбылыс.  Кҿптілді меңгерген адам ҽуелі ҿз  тілінде ой 

қортып,  туған  халқына  ҿнеге  болып,  ҿзге  жҥртпен  бҽсекеде  ырықты  орынды  иелеп,  сан  мҽдениетті  санасына 

салып сараптай алса, онда ол ҿз ҿмірін қалайда мағыналы ҿткізетін айтулы тҧлға болып жетілері қақ. 

Ҥш  тілді  білім  беру  –  бҥгінгі  заман  талабы,  бҽсекеге  қабілетті  елдер  қатарына  апарар  басты 

баспалдақтардың  бірі. Жеті  жҧрттың  тілін  білуді  ҽуелден  мақсат  еткен  елдің  ҧландары  шартарапты  шарлап, 

«ҿнер-білімі  бар  жҧрттардан»  ҿркениеттің  ҿресі  биік,  танымы  терең  ҧрпақ  тҽрбиелеуде  тиімді  пайдаланғаны 

мҽлім. Осындай тарихы бар біздің халқымыз ҥшін Елбасы Н.Ҽ.Назарбаевтың «Жаңа ҽлемдегі Жаңа Қазақсан» 

атты  (2007  ж.)  Жолдауында  ҧсынылған  «ҥштҧғырлы  тіл»  мҽдени  жобасы  соншалықты  тосын  жайт  болмады. 

Халықтың  рухани  дамуын  ілгерілетуді  ішкі  саясаттың  дербес  бір  бағыты  ретінде  белгілеп  берген  ҧлт 

Кҿшбасшысы  еліміздің  азаматтарына  қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл,  орыс  тілін  ҧлтаралық  қатынас  тілі  ретінде 

жҽне  ҽлемдік  экономикаға  жол  ашатын  ағылшын  тілін  меңгеруді  міндеттеді.  Бҧл  ҥштҧғырлы  тіл  идеясы  тіл 

саясатының жаңа бір сатысы ғана емес, уақыт талабынан туындаған қажеттілік еді [1]. 

Соған  байланысты  қазіргі  таңда  еліміздегі  білім  берудің  жаңа  жҥйесі  жасақталып,  ҽлемдік  білім  беру 

кеңістігіне  енуге  бағыт  алуда.  Білім  беру  мазмҧнының  жаңаша  бағыттарының  басты  қырлары  –  оқытудың 

нҽтижесін  алдын-ала  болжау,  оқушылар  мен  студенттердің  танымдық  қызығушылықтары  мен  танымдық 

ізденімпаздығы  негізінде  білім  іскерліктерін  жетілдіру,  шығармашылықҽлеуетін  ҥнемі  дамыту  жҽне  рухани 

қҧндылықтарын  молайтуға  деген  ҧмтылыстарын  ҥнеміқолдап  отыру.  Тіл–ҧлттық  мҽдениеттің  кҿрінісі.  Осы 

ҧлттық  мҽдениет,  қоғамдық  ҿзгерістер  мен  инновациялық  атаулының  барлығы  тілде  кҿрініс  табуы  заңды 

қҧбылыс.  Себебі,  тіл  –  халықтың  рухани  жҽне  материалдық  мҽдениетінің,  барлық  бітім-болмысының  айнасы 

іспетті [2, с.]. Тіл біліміндегі таңба теориясының танымдық негізін салушы В.фон Гумбольдттың: «Халықтың 

тілі барда оның рухы бар, халықтың рухы барда оның тілі бар, ал ҿзіме осыларға тең келетін нҽрсені елестету 

қиын» деген пікірі біздің ойымызды негіздей алады [3, c. 23]. 

Тiл оқыту  тҽсілдеріҽртҥрлі  болады. Тіл адамдардың  бір-бірімен  қарым-қатынасын жасау  қҧралы  болса, 

адамдар тіл арқылы қарым-қатынас жасау ҥшін, алдымен сҿзді, онан соң сҿйлем қҧрай алу шарт, тілдіҥйренудін 

негізгі мақсаты - ҿзара сҿйлесе, пікірлесе білуге ҥйрену. Ағылшын тілін ҥйренудегі басты бағыттардың бірі оқу 

дағдысын игеру мен қатар оқығаны туралы талдау жасай білу. Қазіргі тіл білімінде зерттеудің жаңа бағыты  – 

тілді  адам  танымы,  яғни  когнитология  тҧрғысынан  қарастыру  ҿріс  алды.  Когнитивтік  тіл  білімі  –  тілді 

психология,  физиология,  логика  тҽрізді  ғылым  салаларымен  байланыстыра  отырып  зерттеу.  Мҧның  бастауы 

ежелгі  антикалық  дҽуір  философтарының  еңбектерінде  жатыр.  Қазіргі  когнитивистердің  айтып  жҥргені  – 

жаңаша бой кҿтерген ескі мҽселелер [4, c.10].  

Тiлде таңбалық қасиет бар. В.В.Воробьевтің пікірінде: «Когнитивтік жҥйе арқылы адам дҥниені танып, 

ҿз  кҿзқарасын  лексикалық  жҥйенің  кҿмегімен  суреттей  алады.  Дҥниенің  ҽлдебір  тҧрақты  ҧлттық  моделін 

айқындау  ҥшін  ҧлттық  ҿмір  элементтерінің  ҿзара  қарым-қатынасын,  қҧрылысын  білуге  тырысу  қажет»  (в 

Гумерова А.Т. Когнитивная и лингвокультурологическая организация  концепта;  2010).  [5].  Адамдар тҽжірибе 

ала  отырып,  оны  бір  концепцептілерге  арнайды,  олар  бір-бірімен  ҿзара  логикалық  қатынаста  қҧрылған 

концептуалдық жҥйені қҧрайды. Бҧл қасиет бір концептіден екінші концептіге логикалық кҿшудің амалы, кез-

келген концептіні екіншісі арқылы анықтаймыз, базаға жаңа концептілер қҧруға жағдай жасалады [6, c.96]. 

Концепт  (концепттер)  тілдік  дҥние  (ғалам)  бейнесін  қҧрайды.  Концепттер  когнитивті  ментальды 

қҧрылым болғаннан  кейін адамның,  этностың  белгілі  бір феноменге, ҧғымға, нысанға  кҿзқарасын,  пікірін, ой 

толғамын білдіре алады. Концептінің негізінде ментальдық жатады. Демек, ментальдық ғаламды тану тҽсілі, ал 

концептінің  басты  идеясы  –  ғаламның  тілдік  бейнесі.  Ғылымның  ҽртҥрлі  салаларындағы  басқа  ментальдық 

бірліктерге қарағанда концепт қҧндылық элементке баса назар аударуымен ерекшеленеді [7, c.37]. 

Білім – заттар мен қҧбылыстар туралы мҽліметтерден қҧралған ҿмірлік тҽжірибелердің рухани (абстракт) 

жиынтығы.  Ҽрбiр  этностың  ҿз  мҽдениeтi,  тарихы,  салт-дҽстҥрi,  ҿз  тҧрмыс-тіршiлiri  бар.  Адам  баласы  сҽби 

кезінен бастап, ана тілін ҥйренумен бірге ҿз халқының мҽдениетін, салт-дҽстҥрін, ҽдет-ғҧрпын да оқып ҥйреніп, 

бойына  сіңірумен  болады.  Ал  халық,  ҧлт  мҽдениетінің  айқын  белгі-нышандары  мен  нҽзік  қыр-сыры  оның 

тілінде  бейнеленеді.  Сондықтан  ҽрбір  тіл  ҿзіне  тҽн  белгілері,  қасиеттері  бар  ғажайып  қҧбылыс  десек,  соған 

сҽйкес  олардың  ҽрқайсысында  ҽлем  мен  адам  бейнесі  ҽр  тҥрлі  кҿрінеді.  Соғaн  байланысты  ҽр  тiлде  кҿптеген 

сҿздер  кездеседi.  Бҧл  сҿздер  ҽрбiр  халықтың  мҽдениeтiнен,  тариxынан,  тҧрмыс-салтынан  хабар  бередi. 

Мҽдениетке қатысты ескiлiктi атауларды зерттеу барысында бiз ҧлттардың бiрнеше ғaсырлар бҧрынғы тҧрмыс-

тіршiлiгiнен, мадениeтiнен мҽлiмет ала аламыз [2, c.12]. 

Оқушылардың тілдік қабілетін дамытудың ҿзекті міндеттерінің бірі  – оқытудың қарқынды формаларын 

қалыптастыру.  Шет  тіліне  оқытуды  қарқындандыруды  теориялық  жҽне  тҽжірибелік  зерттеудің  негізі 

салыстырмалы-салғастырмалы  ҽдіс  (саналы-салғастырмалы  ҽдіс)  болып  табылады.  Бҧл  ҽдіс  ҿте  кең  таралған. 

Ҽдістің мҽні – оқушылардың ҽдістемелік жҽне лингвистикалық ойларының дамуының белгілі бір кезеңдерінде 

ана тілі мен шет тілін ҽдістемелік жҽне лингвистикалық тҧрғыда салғастыру тек қана тиімді сҽйкес келіп қана 

қоймай,  бірін-бірі  ынталандырады.  Бҧл  ретте  ана  тілі  оқытудың  саналы-салғастырмалы  ҽдісінің  негізі  болып 

табылады.  Ғалым  Сулейменова  Э.Д.  былай  айтқан:  ―Контрастивная  лингвистика  –  наука,  которая  имеет 

непосредственный  выход  к  проблемам  когнитологии:  определение  знания  языка  в  терминах  когнитивной 

лингвистки  и  включение  его  в  общий  масив  знания,  интегрирующегося  в  целостность  и  создающего  так 

437 

называемую ―картину мира‖ дает хорошую возможность уточнения понятия ―языковая картина мира‖ в связи с 

двуязычием [8, c.45]… Контрастивная лингвистика устанавливает сходства и сопоставляемых языков, и, исходя 

из  этого,  занимается  поиском  наиболее  эффективных  путей  изучения  одного  (или  обоих)  языка  [8,  c.15]. 

Сондықтан,  біздің  пікіріміз:  мектеп  оқушыларға  ағылшын  тілін  оқытқанда  контрастивтік  лингвистиканың 

тҧрғыдан адамның ҽлемге деген кҿзқарасын қазақ-орыс-ағылшын тілдерден салыстырмалы тҥрінде тҥсіндіруге 

болады. Лингвист Хҧсайын К.Ш. ҥш тілдiң салыстырған мысалдарға сҥйеніп, сол халықтардың мҽдениет, ҿмір, 

тарих, ҽлемге кҿзқарастарын анықтап отыр: «В любом языке наличествуют компаративные языковые единицы, 

выражающие  оценку  говорящего,  ориентированную  на  принятые  в  социуме,  в  определенном  культурно-

языковом  коллективе  положительные  или  негативные  стереотипы,  шаблоны.  То  есть,  в  значении  заключен 

оценочный  компонент.  Например,  такие  универсальные  компаративные  фразеологические  единицы,  как 

каз. бес биенің сабасындай огромный, как сосуд, вмещающий кумыс пяти кобылиц‘; англ. As fat as a pig (букв. 

жирный как свинья); рус.толстый как бочка, где негативная оценка выражена  в соответствии с традициями 

каждого народа. 

В  английском  языке  для  выражения  большого  количества  употребляются  следующие  компаративные 

единицы: like giants / giantlike (букв. огромный как великан, гигант, громадный)–ассоциация с мифологическим 

персонажем народных сказок, где часто фигурируют монстры и другие сверхъестественные существа. Оседлый 

образ жизни, землепашество явились причиной того, что в современном английском языке слово a barn‗амбар–. 

помещение для хранения зерна‘ также употребляется для выражения огромных размеров; as big as a barn (букв. 

большой,  как  амбар).  Интересен  и  тот  языковой  факт,  что  данное  сравнение  применяется  не  только  по 

отношению  большого  размера,  но  и  означает  ‗человека  большой  души‘,  что  является  продуктом 

метонимического переосмысления. 

Среди компаративных фразеологизмов сопоставляемых языков можно выделить лексико-семантическую 

группу  обозначения  народно-метрологического  обозначения,  мотивированные  географическими,  природными 

и  др.  признаками:  англ. Tall  as  a  steeple (букв.  высокий  как  колокольня)  ‗очень  высокий‘; plenty  as 

blackberries (букв.  много  как  смородины)  ‗много‘;  каз.: көлдей,  дариядай,  қазақтың  даласындай  кең (букв. 

широкий  как  озеро,  большая  река.  казахская  степь); таудай  биік (букв.  высокий  как  гора);  арадан  көш 

өткендей  (букв.  такой  широкий,  что  может  пройти  кочевка).  Не  только  размеры  географических  объектов 

послужили  основой  образного  восприятия  в  компаративных  фразеологизмах,  но  и  их  символическая 

значимость в мировоззрении казахов: степь является символом свободы; горы – символом величия и защиты.  

Все перечисленные предметы быта, как и их наименования в культурологическом отношении значимы, 

так  как  они  свойственны  традиционной  казахской  материальной  и  духовной  культуре.  В  других 

рассматриваемых  языках  их  аналогии  не  встречаются,  что  объясняется  специфичностью  образа  жизни  и 

культуры каждого народа» [9]. 

Сондай-ак,  адамнын  ҽлемге  кҿзкарас  тҥс  -  концепт  арқылы  да  қалыптастырады.  Ҿткен  заманнан  келе 

жатқан ҽр халыққа тҥстер, ҽлемді тҥсінудің бір қҧралы ретінде болды. Ол адамға да, табиғатқа да ең қажет атау 

еді.Уақыт  ҿте  олар  ҿз  атауларын  жоғалтып,  рухани  жҽне  эстетикалық  мағынаға  ие  болды,  жҽне  осы  тҥстер 

арқылы адам жан дҥниесін, ҿз ойын суреттеп жеткізе алды. Тҥс  - халықтың тарихи жолын, қоршаған ортаны, 

тҥрлі  салттарды,  ҽлемді  суреттеудегі  ерекшелігімен  мҽдениеттің  ең  басты  категорияларының  бірі  болып 

табылады. Тҥс мҽдениетте ҥлкен рҿл атқарады. Тҥс мҽдениеттің басты элементі болғандықтан, оның кҿмегімен 

эстетикалық тҥсініктерді, тҥрлі пҽндерді жҥйелейді, сипаттайды [10, C. 8]. Тҥстер ҽр тҥрлі ассоциацияларға бай 

эмоциялар  арқылы  беріледі,  бҧл  тіл  жҽне  мҽдениет  тҽжірибесінде  қорытылған.  Ҽрбір  кҿңіл-кҥйдің  тҥстер 

ҽлемінде жеке дара ҿз орны бар. Сонымен қатар психологтар тҥстерді адамның кҿңіл-кҥйімен байланыстырады 

[11, C.28]. Мысалы, Мҧқағали Мақатаевтың ҿлеңіне қарасақ: 

Қаз: 

Тап-таза аспан тҧп-тҧнык,  

Орыс: 

Чистое-пречистое небо очень прозрачно,  

 

Жап-жасыл шҿпке шық тҧрып.  

 

Выйди на зеленую-презеленую траву 

 

Сап-салқын ауа жҧттырып,  

 

Вдохни очень прохладный воздух. 

 

Айнала тегіс тып тынық.  

 

Вокруг тишайшая тишина [12,с.11] 

Біздің  пікірімізше,  ағылшын  тілі  сабақтарында  мектеп  оқушыларға  тҥске  байланысты  лексиканы  басқа 

тілдерден  мысалдарымен  салыстырмалы  кҥінде  таңыстыру  қажет,  себебі  оларға  тҥстерді  жай  ғана  бояу  ҥшін 

емес, оларды логикалық ойлауды, тіліміз арқылы тҥстерді сан алуан тҥсінікте пайдаланатымызды мҽлімет бере 

аламыз.  

Ағылшын,  қазақ,  орыс  тіліндегі  тҥстер  тек  қана  тҥсті  сипаттамайды,  сонымен  қатар  олардың  ҿзге 

мағыналары  бар.  Мысалы,  қазақ  тіліндегі  «қара»  деген  тҥстің  ауыспалы  мағынасы  кҿп,  кей  жағдайда  ол  сҿз 

«қайғы,  қара  кҿңіл»  деген  мағынада  да  болады.  Бҧны  Иса  Байзақовтың  мына  ҿлең  жолдарынан  байқауға 

болады:  

«Ҿмірдің алды жарық, арты қара, 

Талайға тҥсірді ғой бітпес жара» [ Н.Аитовада; 1998] 

Ал ағылшын халқында да «black» сҿзі - зҧлым қара ниет дегенді білдіреді. Мысалы, That’s a black augury! (Бҧл 

жамандықтың белгісі) [13]. 

Қазақ,  ағылшын  жҽне  орыс  халықтарында  тҥске  байланысты  ҧқсастықтары  мен  айырмашылықтарыда 

кҿп.  Тҥстер  арқылы  жан  дҥниесін  тілмен  жеткізгенде,  «қара»  тҥс  зҧлымдықтың,  қара  ниетті  білдіреді. 

438 

Мысалы,That’s  a  black  augury!  (Бҧл  жамандықтың  белгісі)  .  I  shall  never  be  guilty  of  such  black  ingratitude. 

(Ешқашан  мен  ҿзімді  даттатпаймын).  Ал,  қызыл  тҥске  келетін  болсақ,  ол  сақтандыру  тҥсі  болып  келеді. 

Мысалы,  «Вlack  person»  сҿзіне  қатысты  мынадай  дерек  бар:  «Black  person,  1961,  from  schvarts  ―black‖  (  see 

swarthy).  Perhaps  originally  a  code  word  to  refer  to  black  servants  when  they  were  within  earshot,  as  Ger.  cognate 

Schwarze  apparently  was  in  the  mid-19c.:  In  Baltimore  in  the  80-s  of  the  last  century,  the  German  –  speaking 

householders, when they had occasion to speak of Negro servants in their presence, called them die Blaue (blues). 

In the 70-s die Schwartze (blacks) had been used, but it was believed that the Negroes had fathomed it» [14]. 

Көк тҥсті білдірумен қатар, «аспан, алла, тҽңір» деген мағынаны  білдіреді. Мысалы, «Біреуі кҿк, біреуі 

жер тағысы,Адам ҥшін батысып қызыл қанға» (Абай Құнанбаев). [15] 

Тҥркі  тектес  халықтардың  ішінде  қазақта  кҿк  кҥшейту  мҽнінде  «кҿкпеңбек»  болып  қолданылады.  Бҧл 

«кҿк  пен  кҿк»  яғни  кҿкпен  бірдей  ҧғымға  келеді.  М.Қашқари  сҿздігінде  кҿк  атауының  бірнеше  мағынасы 

берілген.  

-

 

Көк - негіз,тҥбір; шылбыр; аспан кҿк; қиындық, машақат; тҥс; қала кҿгі. 

Бҧлардың кейбірі қазір қолданылмаса да, тҧрақты тіркес қҧрамында жақсы сақталған (көген, көз көкше 

көз болу т.б.) [16; Ҽ.Нҧрмағамбетовта; 1994] 

Қазақ  халқында  көк  тҥс  к

ѳбине  жақсы  мағынада  айтылса,  ағылшындарда  тіпті  олай  емес,  оны  келесі 

мысалдардан байқауға болады: Charley replied that neither had he any money at home. ―That’s blue,‖ said the man. 

(Чарли  ҿз  ҥйіндеде  ешқандай  ақша  жоқ  екенін  айтты.  «Қап!»  деді  бейтаныс  адам).  ―So  Papa  Eccleshad  the 

money? - And blued it!‖ (Эклс папада ақша болған ба? – Болғанда қандай! Ол бәрін жҧмсап қойған).  

Жасыл тҥс ағылшындарда жасыл ҽлем деген тҥсінікте, оны келесі мысалдан аңғарамыз.  ―Cairo has only 

thirteen square centimeters of green space for each inhabitant. (Каирда ҽрбір тҧрғынға 13см.кв. жасыл жер тиесілі.)  

Мҧғалім  грамматикалық  материалды  тҥсіндіруде  тҥрлі  тҥстер  атауын  пайдаланып,  олардың  атауынан 

ағылшын тілінде сҿз тіркестерін, сын есімнен зат есім, сын есімнен етістік жасалатынын айтуы тиіс. Мысалы, 

«black-қара» деген сын есіміне келесі сҿздерді тіркеу арқылы зат есім жасауға болады: 

Black hand - бҧзақылар ҧйымы– шайка бандитов. 

The awareness of blacks. Ақтар түнде қаланы қоршауға алды. 

«But  only  wait  until  the  States  are  restored  and  the  blue  coats  are  out  of  the  way»  (Дождитесь  только 

восстановления Соединенных Штатов и ухода вооруженных сил.) [13]. Орыс тілінен мысалдарымен салыстыру 

ҥшін,  фольклор  не  кҿркемдік,  классикалық  ҽдебиеттерден  алынған  фразеологиялық  мысалдарды  келтіруге 

болады.  Мысалы,  ―Красная  девица‖  со  значением  ―слишком  робкий  человек,  застенчивый  человек‖: 

―Намеднись Никешу чуть-чуть под красную шапку не отдали‖ (Салтыков-Щедрин ―Господа Ташкентцы‖). Ал, 

орыс тіліндегі ‖красный петух‖ сҿзі от, ҿрт, алау дегенді білдіреді жҽне ―пускать красного петуха‖ деген сҿзінде 

ҿрт  шығару  деген  мағынада.  ―Дюжий  парень,  бывший  колхозный  счетовод,  догнал  его  и  посулил  красного 

петуха за якшанье с немцами‖ (Б.Полевой ―Мы - Советские люди‖) [17. c.52] 

Ағылшын  тілі  сабағында  аударма  тапсырмаларды  орындаған  кезде  оқушыларға  сҿзбе-сҿз  аударманың 

кейде  жарамайтындығын  тҥсиндиру  керек.  Мысалы,  ағылшын  тілінен  орыс,  одан  қазақ  тіліне  кірген  сҿз-

тіркестің  blue  stocking(bluestocking)  -  синий  чулок  -  көк  шұлық)  -  шың  мағынасы  -  «оқымысты,  ҥйге  не  ҿз 

семьясына қарамайтын ҽйел»). 

Кҿптілділік  мҽселесі  -  бҥкіл  ҽлемнің  алдында  тҧрған  кҿкейтесті  мҽселелердің  бірі.  Бҧл  ҧғымға 

жалпылама  тоқталсақ…  кҿптілділік,  белгілі  бір  ҽлеуметтік  ортада,  мемлекетте  бірден  ҥш,  одан  да  кҿп  тілде 

сҿйлей білушілік. Кҿптілділіктің ҥштілді меңгеру дҽрежесі сол адамның немесе бҥтіндей халықтың ҿмір сҥрген 

тілдік  ортасы,  ҽлеуметтік,  экономикалық,  мҽдени  ҿмірі,  тҧрмыс-тіршілігі  секілді  кҿптеген  факторларға 

байланысты.  Сондықтан,  ағылшын  тілі  сабақтарында  оқушыларға  ҽртҥрлі  тіл  фактілар  туралы  нақты  тҥсінік 

бергенде,  оны  халықтың  ҽлемнің  бейнесі,  тарих,  мҽдениет,  психология,  менталитет  тҧрғыдан  қарап,  басқа 

тілдерден  мысалдарымен  салыстырмалы  кҥінде  айтатын  болсақ,  олар  жаңа  тҥстерге  байланысты  сҿздерді 

естерінде жақсы сақтап қалады.  

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1.

 

Есенова  Қ.Ҿ.,  Дюсембина  Г.Е.  Ҥштҧғырлы  тіл:  артықшылықтары  мен  мҽселелері.  Мақала.  Электрондык 

ресурс: G-Global. http://group-global.org 

2.

 

Сатыбалдиев Ҽ. Рухани қазына. - Алматы, Жазушы, 1965. 

3.

 

Гумбольдт, В.фон. Избранные труды по языкознанию: пер. с нем. / Под общей ред. Г.В.Рамишвили: посл. 

А.В.Гулыги. 2-е изд. М.: Прогресс, 2000.  

4.

 

Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Уч.пособие. Минск: Тетра Системе, 2004.  

5.

 

Гумерова  А.Т.  Когнитивная  и  лингвокультурологическая  организация  концепта  //  Молодой  ученый.  — 

2010. — №7. — С. 153-155. 

6.

 

Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивті негіздері // Тілтаным. 2001, № 4, 

7.

 

Жарқынбекова 

Ш.К. 

Моделирование 

концепта 

как 

метод 

выявления 

этнокультурной 

специфики//Материалы Конгресса МАПРЯЛ. Братислава, 1999. 

8.

 

Сулейменова  Э.Д.  Казахский  и  русский  язык:  Основы  контрастивной  лингвистики.  Алма-Ата:  Демеу, 

1996. -208 с. 

9.

 

Хҧсайын К.Ш. Национальная маркированность устойчивых сравнений в разносистемных языках. Макала. 

// Ғалымның зерттеу дҽптерінен. Электрондық ресурс: http://www.tbi.kz/ 

439 

ЖАҢАРТЫЛҒАН МЕКТЕП БАҒДАРЛАМАСЫ ЖҤЙЕСІНДЕ ҤШТІЛДІЛІКТІ ТИІМДІ ЕНГІЗУ 

ЖОЛДАРЫ 

 

Татаманова Г.Б., Қҧлдықова А.С., 

Новый орта мектебінің мҧғалімдері 

Қазақстан Республикасы, Ақтҿбе қаласы 

 

Қазақстан  Республикасының  2011-2020  жылдарға  арналған  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың 

Мемлекеттік  бағдарламасында  еліміздегі  ҿмір  сҥріп  жатқан  халықтардың  мҽдениеті  мен  дҽстҥріне  қҧрметпен 

қарайтын, ҥш тілді еркін меңгерген, кҿпмҽденилік тҧлғаны тҽрбиелеу ісіне кҿп мҽн беріледі. Бҧл мемлекеттік 

бағдарлама аясында тілдерді ҥйрену ісіне ерекше кҿңіл бҿлінуде. Тҽуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп, егеменді 

ел  болған  алғашқы  кҥндерден  бастап-ақ  елімізде  тіл  саясаты  Мемлекет  басшысы  Н.  Назарбаевтың  тікелей 

басшылығымен  салиқалы  да,  сындарлы  тҥрде  жҥзеге  асырылуда.  Елбасы  жыл  сайынғы  Қазақстан  халқына 

арнайтын  дҽстҥрлі  жолдауларында  да  тіл  саясатына,  оның  ішінде  қоғамдағы  мемлекеттік  тілдің  мҽртебесін 

кҿтеру  мҽселесіне  тоқталмай  ҿткен  емес.  Білім  мен  ғылымның,  экономиканың,  бизнестің,  саясаттың,  жалпы 

бҽсекелестіктің  қарыштап  дамып  отырған  бҥгінгідей  жаһандану  кезеңінде  Елбасы  кҿрегендік  танытып, 

алдымызға ҥш тілді білу қажеттігін қойып отыр. Ҽсіресе, ҿскелең ҧрпақтың, жастар алдында бірнеше тіл білу 

міндеті тҧр. 

Елбасы Нҧрсҧлтан Назарбаев ҿзінің 2012 жылғы 27 қаңтардағы ―Ҽлеуметтік-экономикалық жаңғырту – 

Қазақстан  дамуының  басты  бағыты‖  атты  Жолдауында  2020  жылға  қарай  мемлекеттік  тілді  меңгергендердің 

қатары  95  пайызға  дейін  жететін  болады‖,  –  деп  атап  кҿрсеткен  болатын. Президент  Нҧрсҧлтан  Назарбаев 

Ҥкіметтің алдына ―Тілдердің ҥш тҧғырлылығы‖ мҽдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, 

бҥкіл  қоғамымызды  топтастырып  отырған  мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілін  оқыту  сапасын  арттыру 

қажеттігіне  ерекше  назар  аударды. Іс  қағаздар  жҧмысы  мемлекеттік  тілге  кҿшірілді.  Іс  қағаздарындағы 

мемлекеттік тілдің ҥлесін арттыру ҥшін тиісінше  шаралар жасалып,  ҽкімшілік тарапынан ай сайын талданып, 

сарапталып  отырылатын  болды.  Мектебімізде  аудармашылар  тарапынан  сапалы  аударма  жасалып  отырады. 

Жергілікті ҿкілді жҽне атқарушы органдарда қабылданатын шешімдер мен қаулылар, ҿкімдер, бҧйрықтар жҽне 

басқа  да нормативтік актілер мемлекеттік тілде ҽзірленіп, мемлекеттік тілде қабылданады. Барлық деңгейдегі 

ҽкімшілік жҽне мектепішілік оқу мҽдени шаралар мемлекеттік тілде жҥргізіледі.Ҽрбір адам ҿз туған халқының, 

ҿзі ҿмір сҥретін елдің тілін білу қажеттігі – ертеден келе жатқан қағида. Алайда, жаһандану қалыптасқан осы 

қағидаға тҥзетулер енгізуде. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттігі туындап отыр. Бҧл біздің 

жастарымыз ҥшін аса қажет. 

Ҽлемде қанша ҧлт, нҽсіл болса, соларды бір-бірінен даралап тҧратын басты бойтҧмары – туған тілі. «Ҽр 

халықтың  ана  тілі  –  білімнің  кілті»,-деп  Ахмет  Жҧбанов  тілдің  адамзат  ҿміріндегі  маңызын  аша  тҥскен. 

«Адамзаттың Айтматовы» атанған, ҽлем ҽдебиетіндегі кҿрнекті жазушы Шыңғыс Айтматовтың мына бір пікірі: 

«Тіл  –  халықтың  автопортреті.  Ҽр  тіл  -  ҿз  орнында  ҧлы,  ҽр  тіл  -  бҥкіл  адамзат  қазынасының  ортақ 

палитрасындағы ҿз ҿрнегімен қымбат»,-деп ана тілінің ҧлылығын дҽлелдей тҥседі. Ана тілінің қҧдіреті жайлы 

қаншама  ойшылдарымыз,  ақын-жазушыларымыз  қҧнды  пікірлер  қалдырды.  Осынау  бабаларымыз  сҿйлеп, 

даналарымыз  толғап,  аналарымыз  ҽлдилеп  ҿскен  қазақ  тілінің  еліміздің  болашағының  кҿркеюіне  зор  ықпал 

етуде.  

«Қазақ  тілі  –  біздің  рухани  негізіміз».«Қазақстанның  болашағы  –  қазақ  тілінде.  Қазақ  тілі  2025  жылға 

қарай ҿмірдің барлық саласында ҥстемдік етіп, кез-келген ортада кҥнделікті қатынас тіліне айналады. Осылай 

тҽуелсіздігіміз  бҥкіл  ҧлтты  ҧйымдастыратын  ең  басты  қҧндылығымыз  –  туған  тіліміздің  мерейін  ҥстем  ете 

тҥседі».Қазіргі  жаһанданған,  ақпараттың  дамыған  ғасырында  болып  жатқан  тҥрлі  ҿзгерістер  мен 

жаңашылдықтар  еліміздің  экономика  саласына  да,  білім  беру  жҥйесіне  де  тың  ізденістерді  енгізіп  отыр. 

«Жаһандық  дағдарыстың  жалғасуының  ҽсерінен  ҽлемде  болып  жатқан  ҿзгерістер  бізді  ҥрейлендірмейді.  Біз 

оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ 

ғасырда  орнықты  дамуды  жалғастыру»,-деп  Елбасымыздың  Жолдауында  айтылғандай,  еліміз  қай  салада 

болмасын қарқынды дамып, ҽлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде.  

Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаевтың  салиқалы  саясатының  арқасында  еліміз  береке  мен  бірліктің,  ынтымақ  пен 

достықтың,  татулықтың  ҿлкесі  болып,  кҿпҧлтты  мемлекетке  айналып  отыр.  Осы  орайда  елбасымыз 

Н.Ҽ.Назарбаев атап ҿткендей: «Біз - кҿпҧлтты қоғамбыз. Қазақстанда тҧратын барлық ҧлттар мен ҧлыстардың 

тілін,  мҽдениетін  жҽне  салт-дҽстҥрін  дамытуға  барынша  жағдай  жасауды  алдыңғы  уақытта  да  жалғастыра 

беретін боламыз»,-деген еді. Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҤІІ сессия отырысында Қазақстан 

аймағында тҧрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: 

«Қазақстанды,  қазақты  достықтың  киелі  шаңырағына  теңесек,  тҥрлі  этностар  оның  алтын  арайлы 

шуақтары іспетті. Бҧл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре тҥсетін ортақ қҧндылықтар бар. 

Ол – біздің талайлы тағдырымызды тҧтастыратын шежірелі тарихымыз. 

Ол – біздің байтақ мҽдени мҧрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз».  

Бҥгінгі білім беру жҥйесі модернизацияланған заманда кҿп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-

жақты  жол  ашылған.  «Келешекке  кемел  біліммен»,-деп  Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаев  ҧстаным  еткендей,  келшекке 

терең біліммен қадам басып, ҽлемдік білім кеңістігінің қҧпияларына ҥңіліп, қоғамға бейім, ҿз қабілетін таныта 

440 

алатын,  жан-жақты  дамыған,  бірнеше  тілді  меңгерген  қҧзіретті  тҧлғаны  қалыптастыру  басты  мақсаттардың 

бірегейі болып отыр. 

Ҥштілді  оқыту  –  заман  талабы.  Ҥштілділік  –  бҽсекеге  қабілетті  елдер  қатарына  апарар  басты 

баспалдақтардың бірі. Елбасымыздың «Жаңа ҽлемдегі жаңа Қазақстан» атты Халқына Жолдауында: ―Тілдердің 

ҥштҧғырлығы мҽдени жобасын кезеңдеп жҥзеге асыруды қолға алуды ҧсынамын. Қазақстан бҥкіл ҽлемге халқы 

ҥш  тілді  пайдаланатын  мҽдениетті  ел  ретінде  танылуға  тиіс.  Бҧлар  -  қазақ  тілі  -  мемлекеттік  тіл,  орыс  тілі  - 

ҧлтаралық  қатынас  тілі  жҽне  ағылшын  тілі  -  жаһандық  экономикаға  ойдағыдай  кіру  тілі‖  деген  салиқалы 

ҥндеуінде айтқандай, ҽлемдік кеңістікке енуде ағылшын тілінің маңызы зор.  

Ағылшын тілі - ҽлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға ҽлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін 

білу біздің жастарға шексіз мҥмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған 

қазіргі дҽуірде  кҥн сайын дерлік ағылшын тілі дҥние  жҥзі  халықтарының тілдеріне  жаңа  сҿздер мен ҧғымдар 

арқылы  батыл  ену  ҥстінде.  Бҧл  ҥдерістен  біз  де  тыс  қалмауымыз  керек».  «Ҥштілділік  -  нақты  тҧлға,  ҧжым, 

халықтың  белгілі  бір  қоғамда  қарым-қатынас  ҥдерісінде  қажет  болған  жағдайда  ҥш  тҥрлі  тілді  алма-кезек 

қолдану  қҧбылысы»,-Б.  Хасанҧлы  анықтама  бергендей  бҥгінде  оны  қолдануға  жан-жақты  кҥш  салынуда. 

арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты:  

Қазақ тілінің мҽртебесін кҿтеру; мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жҥргізу; ағылшын 

тілін меңгерту;орыс тілін жетік білу; 

Осы орайда қҧрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға Елбасының ҥштҧғырлы саясаты 

аясында  шетел  тілін  ҥйрену,  оның  қолданыс  аясын  кеңейту  бҥгінде  кезек  кҥттірмейтін  ҿзекті  де  келелі 

мҽселелердің бірі болып отыр. Алайда «Ҿзге тілдің бҽрін біл, ҿз тіліңді қҧрметте»,-деп ақын жырлағандай, ҿз 

тілінде еркін сҿйлеп, ҿз тілін қҧрметтейтін тҧлғаны баулысақ, ҿзге тілді қадірлейтін тҧлғаны баулитынымызға 

кҿз  жеткіземіз  Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаев  «Қазақстан  -2050  »  стратегиясында  мҧғалімдерге  сенім  арта  отырып, 

жастарымыздан  ҥміттенеді.  «Болашақта  еңбек  етіп,  ҿмір  сҥретіндер  –  бҥгінгі  мектеп  оқушылары,  мҧғалім 

оларды қалай тҽрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ҧстазға жҥктелетін міндет ауыр»-

делінгендей,  жастарды  сауатты  баулысақ  болашағымыздың  жарқын  болатыны  белгілі.  «Мен  сҿзімді,  ҽсіресе, 

жастарымызға  арнағым  келеді.  Мен  сіздерге  –  жаңа  буын  қазақстандықтарға  сенім  артамын.  Сіздер  Жаңа 

бағыттың қозғаушы кҥшіне айналуға тиіссіздер.  

Ал  кейінгі  толқын  жастарға  айтарым:  Сендер  –  болашаққа  деген  ҥкілі  ҥмітіміздің  тірегісіңдер»,-деген 

жолдарда  жастарымызға  деген  ҥміт  пен  сенім  жатыр.  Сондықтан  да  жастарымыздың  болашағы  ҥшін  ҽлемдік 

деңгейдегі  зияткерлік  мектептер  мен  кҽсіптік-техникалық  колледждер  ашылып,  «Болашақ»  бағдарламасының 

негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Ҥштілділіктің маңызын тҥсіне білген 

жанның  еліміз  ҥшін  болашақтағы  алары  да,  берері  де  мол.  «Біз  ағылшын  тілін  игеруде  серпіліс  жасауымыз 

керек. Қазіргі ҽлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің ҽрбір азаматына ҿмірдегі шексіз жаңа 

мҥмкіндіктерді ашады» Осынау мҥмкіндіктерді игеру мақсатында бҥгінгі білім ордалары ҥштілділікті енгізудің, 

оны  тиімді  жҥргізудің  тың  жолдарынан  ізденіс  табуда. Мектепте  қазақ  тілін  оқыту  барысында  орыс  тілі, 

ағылшын  тілі  пҽндерін  бірлікте  алу  мҧғалімнің  шеберлігіне  байланысты  жҥргізіліп  жҥр.  Бҧл  жерде  ҿтіліп 

отырған  бағдарламаға  сай  ҥш  пҽнді  бірлікте  ала  отырып,  пҽнаралық  байланысты  жҥзеге  асыруға  болады. 

Алайда дҽстҥрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында тҥрлі 

шығармашылық  бағыттағы  тапсырмалар  бере  отырып,  оқушы-субьектінің  ізденісіне,  яғни,  жеке  тҧлғаның 

ҽрекетін  дамытуды  мақсат  етудеміз. Ҿз  іс-тҽжірибемізде  оқушылардың  интеллектуалдық  қабілетіне  тҥрткі 

болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты ҥш тілде жҥргізудің тиімділігі зор. Ҿнімді нҽтиже беріп 

жҥрген  іскерлік  ойындары:  «Полиглот»,  «Кім  тапқыр?»,  «Ҥздік  тілші»,«Тілдер  сҿйлейді»  сынды  тағы  басқа 

ойындарды  ҿткізудің  ҥштілді  меңгертудегі  маңызы  айрықша.  Оқушыларды  ойната  отырып,  ҥш  тілде 

жҥргізілген  сҿзжҧмбақтар,  анаграммалар  олардың  коммуникативтік  қҧзыреттіліктері  мен  функционалдық 

сауаттылықтарын  арттыруға  негіз  болды.  Сондай-ақ,  ақпараттық  технологияны:  электрондық  оқулықтар, 

презентациялар,  тест  т.б  тҥрлері  оқушылардың  қызығушылығын  оятып,  уақыттарын  ҥнемдеуге,  қосымша 

деректерді  тиімді  қолдануға  тҥрткі  болды.  Шығармашылық  жҧмыстарға  жетелейтін  тапсырмаларды  да 

оқушылар  қызыға  орындап,  еркін  аударма  жҧмыстарын  жасауға  дағдыланды.  Мҽселен,  «Мақал-мҽтелдердің 

ҥндестігі»  салыстыру  жҧмысы  оқушылардың  жас  ерекшелігіне  байланысты  ҧсынылып,  сыныбына  орай 

кҥрделеніліп отырады. Бҧл тапсырмада мақал-мҽтелдерді тақырып бойынша табу, ҥш тілде аудармасын ҧсыну, 

ҥндестігін табу. 

Бҧл  жерде  оқушылардың  сҿйлеу  тілдері  мен  сауаттылықтарына  назар  аударылады.  Ал  осы  тақырып 

бойынша  қабілеті  жоғары  оқушыларға  шығармашылық  бағыттағы  тапсырма  «Мақал-мҽтелдердің  баламасын 

жаз» ҧсынуға болады. Бҧл жерде оқушылар ҿздері таңдаған тақырыпта ҥш тілде мақал-мҽтел ойлап, баламасын 

жазуға талаптанады. Шығармашылық бағыттағы тапсырманың бір тҥрі: «Тіл тағдыры ақындар жырында».Бҧл 

тапсырмалар оқушылардың ізденушілік ҽрекеттеріне, ҿз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, 

дҽлелдеу  дағдыларына  тҥрткі  болды.  Ауызша,  жазбаша  сҿйлеу  тілдерін  дамытты.  Пҽнаралық  байланыстың 

негізінде оқушылар ҽр пҽннен алған білімдерін тоғыстыра  отырып, ҿз мақсаттарына жете  білуге  дағдыланды. 

«Қазақ  тілі–біздің  рухани  негізіміз».  «Қазақстанның  болашағы  –  қазақ  тілінде.  Қазақ  тілі  2025  жылға  қарай 

ҿмірдің  барлық  саласында  ҥстемдік  етіп,  кез-келген  ортада  кҥнделікті  қатынас  тіліне  айналады.Осылай 

тҽуелсіздігіміз  бҥкіл  ҧлтты  ҧйымдастыратын  ең  басты  қҧндылығымыз  –  туған  тіліміздің  мерейін  ҥстем  ете 

тҥседі». 

441 

Қазіргі  жаһанданған,  ақпараттың  дамыған  ғасырында  болып  жатқан  тҥрлі  ҿзгерістер  мен 

жаңашылдықтар  еліміздің  экономика  саласына  да,  білім  беру  жҥйесіне  де  тың  ізденістерді  енгізіп  отыр. 

«Жаһандық  дағдарыстың  жалғасуының  ҽсерінен  ҽлемде  болып  жатқан  ҿзгерістер  бізді  ҥрейлендірмейді.  Біз 

оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ 

ғасырда  орнықты  дамуды  жалғастыру»,-деп  Елбасымыздың  Жолдауында  айтылғандай,  еліміз  қай  салада 

болмасын қарқынды дамып, ҽлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. 

Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаевтың  салиқалы  саясатының  арқасында  еліміз  береке  мен  бірліктің,  ынтымақ  пен 

достықтың,  татулықтың  ҿлкесі  болып,  кҿпҧлтты  мемлекетке  айналып  отыр.Осы  орайда  елбасымыз 

Н.Ҽ.Назарбаев атап ҿткендей: «Біз - кҿпҧлтты қоғамбыз. Қазақстанда тҧратын барлық ҧлттар мен ҧлыстардың 

тілін,  мҽдениетін  жҽне  салт-дҽстҥрін  дамытуға  барынша  жағдай  жасауды  алдыңғы  уақытта  да  жалғастыра 

беретін боламыз»-деген еді. 

Ол – біздің талайлы тағдырымызды тҧтастыратын шежірелі тарихымыз. 

Ол – біздің байтақ мҽдени мҧрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз» 

Бҥгінгі білім беру жҥйесі модернизацияланған заманда кҿп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-

жақты  жол  ашылған.  «Келешекке  кемел  біліммен»,-деп  Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаев  ҧстаным  еткендей,  келшекке 

терең біліммен қадам басып, ҽлемдік білім кеңістігінің қҧпияларына ҥңіліп, қоғамға бейім, ҿз қабілетін таныта 

алатын,  жан-жақты  дамыған,  бірнеше  тілді  меңгерген  қҧзіретті  тҧлғаны  қалыптастыру  басты  мақсаттардың 

бірегейі болып отыр. 

Ҥштілді  оқыту  –  заман  талабы.  Ҥштілділік  –  бҽсекеге  қабілетті  елдер  қатарына  апарар  басты 

баспалдақтардың бірі.  

«Ҥштҧғырлы  тіл»  туралы  идеяны  мемлекет  басшысы  2006  жылдың  қазанында  ҿткен  Қазақстан  халқы 

ассамблеясының XII қҧрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы ―Жаңа ҽлемдегі жаңа Қазақстан‖ атты халыққа 

Жолдауында  ―Тілдердің  ҥштҧғырлылығы‖  атты  мҽдени  жобаны  кезең-кезеңмен  іске  асыруды 

ҧсынды.Ағылшын тілі - ҽлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға ҽлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін 

білу біздің жастарға шексіз мҥмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған 

қазіргі дҽуірде  кҥн сайын дерлік ағылшын тілі дҥние  жҥзі  халықтарының тілдеріне  жаңа  сҿздер мен ҧғымдар 

арқылы  батыл  ену  ҥстінде.  Бҧл  ҥдерістен  біз  де  тыс  қалмауымыз  керек».«Ҥштілділік  -  нақты  тҧлға,  ҧжым, 

халықтың  белгілі  бір  қоғамда  қарым-қатынас  ҥдерісінде  қажет  болған  жағдайда  ҥш  тҥрлі  тілді  алма-кезек 

қолдану қҧбылысы»,-Б. Хасанҧлы анықтама бергендей бҥгінде оны қолдануға жан-жақты кҥш салынуда. 

жүктеу/скачать 5,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: