Педагогика факультеті Педагогика жəне психология кафедрасы «Қазақ тілінің практикумы»

етті деген сөйлемдерді алайық. Мұндағы қарқ деген сөз –қарғаның дауыстауынан естілген дыбыстың 

атын аңғартатыны, соған сəйкес, еліктеуіш сөз сол түсініктің атауы болатыны жоғарыда айтылды. Ал осы 

салалас сөйлемнің екінші жартысындағы салп деген сөз дыбысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жерге 

қарай түсіп бара жатқан я түскен кезіндегі көрініс елесін, сол көріністің бейнесін білдіреді.   

    Бейнелеуіш  сөздер  іс-əрекеттің  тек  сыртқы  бейне-көрінісін  ғана  емес,  əрі  шапшаң  болатынын  да 

білдіреді.  Бұл  сөздерге  де  белгілі-белгілі  көріністің,  іс-қимылдың  бейнесі  негіз  болады.  Мысалы,  бірдеме 

елең етті, от жалт етті дегендердегі елең, жалт деген сөздер белгілі көріністің бейнесін де, олардың тез 

болу ерекшелігін де білдіреді. Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздер де қосарланып қолданылады да, 

солар  арқылы  бейнеленетін  құбылыстардың  бірнеше  рет  қайталанғанын  білдіреді.  Мысалы,  елең-елең, 

жалп-жалп,  қылт-қылт  т.б.    Еліктеуіш  сөздер  сияқты,  бейнелеуіш  сөздердің  де  қайталанған  екінші 

сыңарының ашық дауысты дыбысы қысаң дауысты еріндікке айналып, іс-қимылдың бейнесінің бірде олай, 

бірде бұлай болып алмасып отыратынын білдіреді, мысалы, жалт-жұлт, қалт-құлт т.б.  Еліктеуіш сөздер 

сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі  болуы сол сөздердің мағыналарына əсер етеді. Мысалы, От 

жалт  етті  жəне  от  жылт  етті  дегендердегі  жалт  деген  сөзден  көру  қабілетінің  күшті  екендігі 

аңғарылса, жылт деген сөзден көріністің əлсіз болатыны аңғарылады. 

    Еліктеуіш  сөздер  сияқты,  бейнелеуіш  сөздердің  де  түбіріндегі  дауысты  дыбыстардың  жуан  я  жіңішке 

болуы  олардың  мағынасында  айырмашылық  болатындығын  аңдатады,  мысалы,  жалп-жалп  етеді  мен 

желп-желп етеді дегеннің, осыдан туған жалпылдайды жəне желпілдейді деген сөздердің мағыналары тең 

емес. Алғашқыда күшті, дөрекі, епсіз бейне байқалса, соңғыда əрі нəзік, əрі майда бейне елестейді. Сөйтіп, 

бейнелеуіш сөздер деп табиғаттағы құбыстар мен заттардың жəне неше алуан жан-жануарлардың сыртқы 

сын  сипаттары  мен  əрекет  қимылдарын  көру  қабілеті  қабылданған  бейне  көріністердің  атауларын,  яғни 

атаулары ретінде қызмет ететін сөздерді айтамыз. 

    Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктерін сөз еткенде, үш түрлі мəселе ескерілуге тиіс:  

дыбыстық құрамы, буын жігі, айтылу ырғағы. 

Еліктеу сөздердің  дыбыстық құрамында,  демек, олардың дыбыстарының тіркесуінде  белгілі  бір ізге  түсіп 

қалыптасқан,  əрі  орнықты,  əрі  жүйелі  заң  бар  деуге  болады.  Оған  еліктеу  сөздердің  мысалы,  мынадай 

үлгілері айғақ. 

1.  Арс, барс, гүрс,дүрс т.б 

2.  сарт,сырт, морт, т.б 

3.  жап, жып, лап, лып т.б 

4.  зырқ, зірк, күрк, жарқ т.б 

5.  даң, дүң, тың, күмп, күңк, жалп, желп т. б. 

6.  баж, бұж, гүж, ақ, сақ т.б. 

7.  гу, ду, зу т.б. 

Бұл үлгілерде көрсетілген еліктеу сөздер, əрине, негізгі түбір формалар, Мысалы: алш, былш, ыз, тыз, ыс 

тəрізді  көптеген  туынды  сөздердің  жасалуына  негіз  болған  (мысалы,  алшы,  алшаң,  ызың,  ызыл,  ысқыр, 

кісіне  т.б.),  сондай-ақ,  əуелгі  түбірлері  туынды  сөздермен  біте  қайнасып  ажырамайтын  болып  кеткен 

формалар  да  көп.  Мысалы:  салдыр-гүлдір,  балдыр-былдыр,  тырбаң  сияқтанған  сөздердің  түбірлер  жеке 

қолданылмайды.    

Еліктеуіш сөздердің морфологиялық  сипаты. Еліктеуіш сөздер сыртқы морфологиялық құрылысына қарай, 

жалаң да, күрделі де балады.  Жалаң еліктеу сөздер негізгі жəне туынды болып екі салаға бөлінеді. Негізгі 

еліктеу сөздер деп айналадағы табиғат құбылыстарын есту арқылы қабылданған дыбыстардан жəне көзбен 

көру арқылы қабылданған елес-көріністердің бейнелерінен пайда болған түсініктердің атаулары, демек, сол 

дыбыстар мен бейнелердің атаулары есебінде қызмет ететін түбір сөздерді айтамыз. Мұндай негізгі еліктеу 

сөздер, практикалық тұрғыдан алғанда, қазіргі кезде тиісті морфологиялық  бөлшектерге сараланбайтын бір 

тұтас тұлға сияқтанып келеді. Мысалы: ар, ыр, борс, дүрс, елп, жалт, жарқ, морт, мүлт, салп, селк, шалп т.б. 

Туынды  еліктеу  сөздер  деп  негізгі  (түбір)  еліктеу  сөздерден  де  жəне  басқа  атауыш  сөздерденде  тиісті 

жұрнақтар  арқылы  жасалған  еліктеу  сөздерді  айтамыз.  Мысалы:  алшаң,  елпең,  кірбең,  тарбаң  т.б  Сөйтіп, 

туынды еліктеу сөздер түбір еліктеу сөздерденде, өзге атауыш сөздерден де жасалады. 

Туынды еліктеуіш сөздер жасайтын жұрнақтар мыналар: 1.–ң,-ың,-ің,-аң,-ең жұрнағы.  

а) Негізгі еліктеу сөздер. Мысалы: мынандай сөздер: арс-аң, жымп-ың, жайқа-ң т.б 

ə) Кейбір атауыш сөздер:мысалы: ала-ң, ағар-аң, дал-аң,домала-ң т.б 

б) Кейбір жеке дара қолданылмайтын формалар. Ондай формалар бейнелеу етістіктеріне де жəне басқа 

есімдерге де негіз болған. Ол формалар қазіргі кезде жеке-дара түбір есебінде қолданылмайды. 

2.  –лаң,-лең,-алаң,-елең  жұрнақтары  кейбір  етістіктерге  жалғанып  туынды  еліктеу  сөздер 

жасайды.Мысалы: бұр-алаң, иір-елең т.б. 

Күрделі еліктеу сөздер деп жалаң еліктеу сөздердің я негізгі, я туынды формаларының не қайталануы 

не  қосарлануы  арқылы  жасалған  түрлерін  айтамыз.  Мысалы:  арс-арс,  жалт-жалт,  лап-лап,жарқ-жұрқ, 

шап-шұп, қоқаң-қоқаң, арбаң-ербең т.б 

Еліктеу  сөздерден  өзге  сөз  таптарына  тəн  басқа  да  жаңа  сөздер  жасалады.  Осындай  туынды  сөздер 

жасайтын басты жұрнақтар мыналар:  

1.  –ыл,-іл (дүріл,гүріл,тарсыл, сыртыл т.б) 

2.  –ыр,-ір (жалтыр, тақыр, т.б) 

3.  –ақ,-ек,-ық,-к (елбек, бұрқақ, жалпақ,т.б) 

4.  –ғыр, -гір (дүңгір, қаңғыр т.б.) 

5.  –қыр,- кір (бақыр, кекір, жекір т.б.) 

6.  –ыра,-іре (елбіре, салбыра, үлбіре т.б.) 

7.  –ырай, -ірей (бүкірей, бақырай, кекірей т.б.) 

8.  –ый, -ій (арби, ерби, арси т.б.) 

9.  –й, -ай, -ей (арбай, едірей, қиқай т.б.) 

10.–да, -де (арбаңда, ербеңде т.б.) 

        Еліктеу  сөздерден  басқа  туынды  сөздер  тудыратын  өзге  өнімсіз  жұрнақтар  да  бар.  Мысалы:  кісіне, 

құжына, пысына етістіктерін алсақ, олар –ына (-іне) жұрнағы арқылы кіс, құж, пыс деген еліктеу сөздерден 

жасалған.  Қазіргі  кезде  жеке-дара  сөз  ретінде  қолданылмайтын  кейбір  түбірлер  көптеген  туынды  есімдер 

мен туынды етістіктердің жасалуына негіз болуымен қатар, туынды еліктеу сөздердің жасалуына да  негіз 

болады. Мыс.: қоқиған, қоқсыған, қоқшиған деген есімдердің де, қоқым, қоқыс, қоқай, қоқақ деген еліктеу 

сөздердің де бастапқы түбірі – қоқ  деген форма. 

Еліктеуіш сөздердің синтаксистік қызметі. Еліктеуіш сөздердің синтаксистік қызметін сөз еткенде, екі түрлі 

мəселе баяндалуға тиісті: оның бірі – еліктеу сөздердің өздерінен басқа қандай сөздермен тіркесетіні, 

екіншісі –еліктеу сөздердің сөйлемде қандай мүше болып қызмет атқаратыны. Ал бұл мəселе жайында 

айтылатын қағидалар мынадай: 

1.  Еліктеуіш  сөздің  жалаң  түрі  мен  күрделі  түрінің  қай-қайсысы  болса  да  өздеріне  тəн  атау  формада 

тұрғанда бірен-сарандаған жағдайда ғана болмаса, тек етістіктермен тікелей тіркеседі. Бірақ еліктеу сөздер 

етістік  атаулының  бəріне  бірдей  тіркесе  бермейді.  Оның  жалаң  түрі  де,  қосарланған  түрі  де,  ет  көмекші 

етістігімен еркін тіркесе береді. Мыс.: Жанып жатқан от майлы көбік тамғанда, пыс етіп, борс етіп сөне 

қалып, қайтадан тез лап етіп жанды.  

1.Еліктеу сөздер толық мағыналы дербес етістіктердің бəрімен де бірдей тіркесе бермейді, олардың ішінен 

тек өздерінің мағыналарына орайласатындармен ғана  еркін тіркеседі. Мыс.: Машина кілт бұрылды. 

2.Еліктеу  сөздер  етістіктерден  өзге  сөздермен  некен-сақтап  қана  тіркеседі  де,  сын  есім,  үстеу,  шылау 

сияқты сөз таптарымен тіпті тіркеспейді. Мыс.: Күңгірт сөйлеген шаңда-шұң дауыс шықты. 

3.Еліктеу  сөздердің  сөйлемде  қандай  мүше  қызметін  атқаруы  олардың  өздерінен  басқа  қандай  сөздерге 

тіркесуімен  байланысты.  Өйткені,  жоғарыдағыдай,  шаң-шұң  дауыс  шықты  дегендегідей,  зат  есімдермен 

тіркесіп,  орын  жағынан  олардан  бұрын  тұрып  қолданылатын  шаң-шұң  тəрізді  еліктеу  сөз,  əрине, 

анықтауыш болады. Ал еліктеу сөздер негізінде етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан, олардың 

негізгі синтаксистік қызметі де сын-қимыл пысықтауыш екендігі күмəнсіз. 4.Дербес мағыналары бір негізгі 

етістіктермен  тіркескенде,  еліктеу  сөздер  қимыл  мен  іс-əрекеттің  сын-сипатын  білдіреді  де,  əрқашан 

пысықтауыш мүше болады. Мысалы:  Абай  кілт бұрылып жалт  қарады. 5. Еліктеу сөздер субстантивтеніп 

есім  формаларында  жұмсалуы  мүмкін.Мысалы:  Осы  сөзден  соң  Жігітек  екі  ұдайылықтан,  былқ-сылқтан 

арылып, сөзді бір арнаға түйген-ді. Осы сөйлемдегі субстантивтеніп, шығыc септік  формасында жұмсалған 

былқ-сылқтан деген еліктеу сөз толықтауыш болады. 

Тексеруге арналған сұрақтар:                              

1.Еліктеу сөздер, еліктеуіш сөздердің семантикалық сипаты. 

2. Еліктеуіш сөздердің фонетика-морфологиялық сипаты. 

3.Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктері. 

       4.Еліктеуіш сөздердің морфологиялық сипаты. 

5.Еліктеуіш сөздердің синтаксистік қызметі. 

 

Пайдаланылатын əдебиеттер : 

1. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967.  

2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1991.  

3. Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, 1986  

4. Аханов К.  Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1996. 

5. Кузнецов П. Ц. О принципах  изучения грамматики. М., 1961. 

6. Смирницкий А.И. Лексическое и грамматическое в слове вопросы грамматического строя.  М. 1955 

7. Шмелев Р. Н. Современный русский язык.  

8. Милославский И. Г. Морфологические категории современного русского языка М. 1981 

9. Төлеуов Ə. Сөз таптары. Алматы,1982. 

15- дəріс 

Тақырып:  Модаль сөздер. 

Қарастырылатын сұрақтар :  1.  Модаль сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. 

                                             2.  Модаль сөздердің қалыптасу көздері. 

Мақсаты:  Модаль сөздердің лексика-грамматика ерекшеліктерін таныту. 

Дəріс мазмұны : 1.  Модаль сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. 

     Модаль сөздер тілдегі модальдылық  жəне  предикалық құбылыспен тығыз байланысты, предикаттылық 

сөйлем  мазмұнының  ақиқат  шындықпен  жалпы  арақатынастылығын    («соотнесенность»)  білдіреді,  ал 

сөйлемде  айтылған  хабардың  ақиқат  шындыққа  қатынасы  модальдық  қатынас  болып  табылады.  Яғни 

сөйлеуші  өзінің  бұл  хабарын  қалай  түсінеді?  өз  тарапынан  оған  қандай  сипаттама  береді?  Ақиқат 

шындыққа  қалай  қарайды  –  модальдық  қатынастың    мəні  міне    осында.  Ал  предикатталық  –  ең  алдымен 

ойды    тіл  заңдылықтары  мен  ережелеріне  сəйкес  қалыптап  көрсетуге  («к  оформлению»)  қатысты  сипат. 

Демек,  бұлар  өзара  тығыз  байланысты  болғанымен?  Бір  –  бірінен  елеулі  айырмашылығы  да  бар. 

Модальдылыққа əдетте сөйлемнің  негізгі тұрақты белгілерінің ішінен ойдың тиянақтылығын  белгілейтін 

(анықтайтын)  интонация.  Яғни  хабардың  айтылу  ырғағы.  Сөйлеушінің  тағы  басқа  модальдық  қатынасы  

тиесілі.  Предикаттылыққа  келетін  болсақ,  Ол  сөйлесу  (тілдесу)  единицаларының  («единицы  речевого 

общения»)  грамматикалық  жақтан  ұйымдасуын  қамтамасыз  етеді.  Модальдылығын  ең  алдымен  сөйлемде 

көрінеді.  Сөйлем  модальдылығы  тілдің  негізгі  өзек  категорияларына  жатады.  Ол,  біріншіден,  барынша 

айқынырақ түрде  жəне алуан түрлі реңкте  интонация əдісімен  білдіріледі. Модальдық сондай – ақ етістік 

райларының синтетикалық жəне аналитикалық формалары білдіретін барлық мағынасы мен реңкі арқылы 

да  беріледі.  Қысқасы  модальдылық  –  тіл  мен  сөйлеудің  (речь  актісінің)  əр  түрлі  деңгейлерінде 

көрнектенетін  грамматикалық  мағыналардың  өз  алдына  бір  тұтас  саласы  («класы»),  жүйесі  болып 

табылады.  Объективті  модальдылықты  білдіруде  етістіктің  рай  формаларының  қызметі  едəуір  басым. 

Себебі етістік райлары неғұрлым көбірек грамматикаланған («грамматикализованная»), тілдің сөз өзгертім 

форманттарына  жақын  құбылыс  болып  табылады.  Ал  субъективті  модальдылық  олай  емес. 

Модальдылықтың бұл соңғы түрі негізінен көмекші сөздер арқылы білдіріледі мысалы: Ол жақта қыс ерте 

түседі (объективті модальдылық); Ол жақта қыс ерте түсетін сияқты (субмодальдылық). 

      Модаль  сөздер  түркі  тілдерінің  бірқатарыныңда  (соларды  ішінде  қазақ  тілінде  де)  негізінен  көмекші 

сөздер тобына кіреді. Ол сөйлеуші субъектінің айтылған ойдың шындыққа қатынасы (сəйкестігі) жөніндегі 

көзқарасын  айқындайды.  Модаль  сөздердің  өз  алдарына  бөлек,  арнайы  бір  лексика  –  семантикалық, 

грамматикалық топ ретінде сараланып шығу, даму жолдары тілдерде жалпы біркелкі емес. Олар, мысалы, 

орыс  тілінде  тек  сына  («вставные»)  сөйлемдердің  ғана  емес,  сонымен  қоса  үстеулер  мен  ықшамдалған 

(«редуцированных»)  сөйлемдер  негізінде  де  дамып,  дараланып  шыққан.  Ал  олар  түркі  тілдерінің 

көпшілігінде негізіненКеңес дəурінде жазба əдебі тілдің қарқынды дамуымен байланысты дербес көмекші 

сөз табы болып қалыптаса бпастады. Жалпы модальдылық, модаль сөздер табиғаты əсіресе осы тілдерде əлі 

нақтылы танылып болған жоқ. Бұл лексемалардың сандық көлемі оларда сондықтан да қазір əр түрлі болып 

келеді. Осы жағынан алғанда модаль сөздер мен райлар жалпы бір тектес тіл құбылыстары. Себебі райлар 

да əрекеттің ақиқаттығына  не ақиқат еместігіне сөйлеуші тарапынан субъективті баға берудің, яғни сөйлем 

модальдылығын  білдірудің  морфологиялық  тəсілі  болып  табылады.  Рай  категориясы  сөйлеушінің 

«əрекеттің  əрекет  етушімен  байланысы»  («связь  действия  с  действующим  лицом»)  туралы  көзқарасын 

білдіреді.  Шынында  да  қалау  (тілек),  болжау,  міндеттілік,  сенімділік  сияқты  модальдылық  мағыналарды 

арнаулы жеке сөзді ғана емес, солармен қоса етістіктің рай жəне кейбір аффикстік формалары да  (яғни – 

ғай//  -  гей//,-ер//,  -  ғы//-гі,  -  ғыр//-гір,  -са,  са+шы,  са-й,  -  са+шы,  -ып+ты//іп+ті  қосымшалары  түрлері  де  ) 

білдіре алады.   

    Модаль сөздер, басқа барлық көмекші сөз таптары сияқты, ұзақ уақытқы лексика – грамматикалық даму 

процесінде  дербес  сөз  таптарына  дараланып  шықты  (бұл  –  үнемі  үзіліссіз  жүре  беретін,  тоқтамайтын 

толассыз  процесс).  Бұған  мысалы  білем,  кім  біледі,  əлпеті,  сияғы  (сиқы)  сөздерінің  мына  бір 

қолданыстарын өзара салыстырып көру арқылы да біршама қөз жеткізуге болады: Қарала сырмақтың иесін 

де білем, ақ киізді, бəтес көйлектің қайдан шыққанын да білем. 

     Модаль сөздер сондай – ақ заттық мəнін жəне диалогта предикаттық функциясын жоғалтқан бағыныңқы 

сөйлемнің  баяндауышынан  да  пайда  болады.  Модаль  сөз  тіркестері  де  сол  модаль  сөздердің  жасалу 

жолымен  пайда  болды.  Модаль  сөз  тіркестері  шартты  бағыныңқы  сөйлемдердің  келтелеуінен 

(редукциялануынан) өте көп жасалады. 

     Модальдылықты грамматикалық мағыналардың бір түрі ретінде қарайтын болғандықтан, оны білдірудің 

тек грамматикалық құралдары ғана (аффикстер, көмекші сөздер, синтаксистік конструкциялар т.б.) негізге 

алынуы  тиіс.  Ал  номинативті    сөздер,  өздерінің  семантикасында  едəуір  модальдық  реңк  жатқанмен, 

модальдықты  білдіретін  құралдар  санатына  кіре  алмайды.  Себебі  бұлар  модальды  семантикалық  өңдегі 

дербес  мəнді  сөз  («знаменательное    слово»)  ретінде  лексикалық  деңгейден  əрі  асаалмайды.  Сондықтан 

полифуекциялды  (А.Ысқақовша:  əр  тарп)  бар,  жоқ  сөздері,  керек,  тəрізді  предикаттық  есімдер  өздерінің 

номинативтік қолданысында модальды сөздерге жатқызылмайды. Бұлар белгілі бір контекстік байланыста 

ғана  функционалды  –  модальды  сөз  ретінде  жұмсалына  алады.  Бұл  айтылғандардан  айқын  аңғарылып 

тұрған нрсе: тілдік модальдылық – грамматикалық құбылыс. 

    Модальдық мағынасы бар əл алуан грамматикаланған тіркестер тек жеке сөздерден ғана емес, сонымен 

қоса,  күрделі  құрамды  сөздерден  де  тұратын,  тұтастай  алғанда  көмекші  сөз  табы  ретінде  тілдік 

модальдылықты білдірудің бай құралы саналатын модаль сөздер құрамына кіреді. 

     Сөз таптарының жалпы категориялық мағынасын жеке сөздің лексикалық семантикасымен шатастыруға 

болмайды,  өйткені  жалпы  категориялық  мағына  –  мағына  –сөз  таптарын  бір-  бірінен  ажыратудың,  ара 

жігін,  шегін  анықтаудың  алғы,  бас  белгісі.  Модаль  сөздерді  біраз  тілдерде  қазір  көмекші  сөз  таптарына 

жатқызуда да бірден бір негіз, критерий ретінде оның осы жалпы категориялық мағынасы, яғни сөйлемде 

айтылған  хабарға  сөйлеушінің  қатынасы  алынған.  Жалпы  қай  сөз  табын  да  танып,  даралап  алуда  бірінші 

орында оның категориялық мағынасы тұруы шарт. 

    Көмекші  сөздерді  зерттеу  өз    алдында  толық  мағыналы  дербес  сөздердің  грамматикалану 

(грамматикализациялану) проблемасымен тығыз байланысты. 

    Толық  мағыналы  дербес  сөздердің  жеке  формалары,  сондай-ақ  сөйлемнің  қыстырма  мүшесі  ретінде 

қолданылатын сөздер мен  тіркестер де заттық мазмұнан ажырауына қарай модаль сөздер қатарына өтеді. 

Өйткені  модаль  сөздер  тобын  анықтаудың  мұндай  тəжірибесі  кейбір  өзге  тіл  грамматикаларынан  да 

ұшырасады.  Мысалы,  орыстың  грамматикалық  дəстүрінде  қыстырмалы  =  модальды  жасалымдардың 

грамматикалануы жəне олардың модаль сөздерге айналуы туралы ілім бар. 

     Модаль сөздердің семантикасында номинативтік мағына жəне соншалықты бір көрінеу тұрған ап – анық 

яғни  «сезімді  лексикалық»  («ощутимая  лексичность»)  болмайды.Белгілі  бір  заттық  мағына  сондай  –  ақ 

көптеген  модальды  тіркестерде  де  болмайды.  Олардың  да  семантикасы  сол  модальділікті  білдіретін 

грамматикалық  мағынамен  барып  астасады.  Бұл  айтылғандар    тұрғысынан  келгенде  модаль  сөздер  деп 

өзінің  шығу  тегі  жағынан    есімдермен,  етістіктермен  жəне  үстеулермен  сипаттас,  тұлғалық  өзгеріске 

түспейтін,  сөйлеушінің    айтылған  ақиқат  шындыққа    қатынасын  білдіретін  көмекші  сөздерді  айтады.  

Тұтастай  алғанда,  өздерінің  «жинақта»  («обобщенный»)  лексика  –  грамматикалық  мағынасы  бойынша 

модаль  сөздер  етістік  райларымен  ұқсас.  Сондықтан  модальдылықты  білдірудің  бұл  екі  құралы  сөйлеуде 

өзара  тығыз  байланысты.  Қазақ  тіліндегі  модаль  сөздердің  біразы  сөйлемнің  қыстырма  мүшесі 

позициясында  қолданылып  келеді.  Бұған  қарап  оларды  қыстырма  сөздермен  тең  дəрежеде  алып  қарауға 

болмайды.  Бұлар  –  екі  бөлек  категория.  Себебі  модаль  сөздер  –  морфологиялық  категория,  көмекші  сөз 

табын  құрайды.  Ал  қыстырма  сөздер  –  синтаксистік  категория.  Бұлар  грамматикалануға  ұшырамайды. 

Сөйлемнің қыстырма мүшесі қызметінде қолданылатын көмекші не толық мағыналы дербес сөздер болып 

табылады. 

    Модаль сөздердің айрықша бір синтаксистік ерекшелігі – олар диалогта  келгенде жеке лексема күйінің 

өзінде  сырт  формасы  жəне  айтылу  интонациясы  жағынан  өз  алдына  тұтас  бір  тиянақты  сөйлем  қызметін 

атқарып  тұрады.  Синтаксистік  сипаттағы  мұндай  модаль  сөздер  сөйлем  мүшелерімен  дағдылы 

грамматикалық байланысқа түспейді, сөз тіркестерін жасауға қатыспайды. 

    Қазақ  тіліндн  модаль  сөздер  жеке  бір  сөйлем  мүшесінің  мағынасына  немесе  бүкіл  сөйлем  мазмұнына 

реңк  беретін  қосалқы  мүше,  сөйлемнің  оңашаланған  қыстырма  мүшесі  ретінде  жəне  диалгтық  сөйленісте 

сөйлем түріндегі сөз ролінде қолданылады. 

    Модальды сөздер, басқа көмекші сөз тараптары сияқты, толық мағыналары дербес сөз таптарының ұзақ 

замандарғы  лексика-грамматикалық  даму  процесінде  өзінің  бастапқы  мəн-мағынасынан  оқшаулана  – 

оқшаулана,  ақыры  біржола  ажырап,  солардан  келіп  шыққан.  Модаль  сөздердің  пайда  болуына  сөйлем 

құрамындағы кейбір лексикалық  құралдардың тұрақты бағыныңқылық қалпы себепкер болды. Жоғарыда 

атап  көрсеткеніміздей,  модаль  сөздердің  белгілі  бір  заттық  я  ұғымдық  семантикасы  болмайды.  Оларды 

семантикасы  əдетте  модальдылықты  білдіретін  грамматикалық  мағынамен  ұлас,  астас  жатады.  Демек, 

осынысы үшін де олар – көмекші сөздер.  

  Тілдік модальдылық проблемасымен байланысты қазіргі лингвистика ғылымындағы зерттеу еңбектерден 

жоғарыда  келтірілген  түрлі  теориялық  пайымдауларды,  ғылыми  көзқарастарды  шола,  саралай  қарау 

нəтижесінде  қазіргі  біраз  түркі  тілдерінде  модаль  сөздер  мен  модальды  тіркестердің  негізінен  мына 

төмендегідей  нақты  жасалу  жолдары  барын  байқауға  болады.  Таза  («собственно»)  модальды  жəне  есім 

модальді  сөздердің,  сондай-ақ  модальды  тіркестердің    де  қатарында  тəуелді  формада  əбден  тұрақтап, 

қалыпты бір орнықтылық алған лексемалар бар. Бұлар модаль сөздер санатына изафеттік тіркестер арқылы 

көшкен. Олардың модаль сөздер тобын қалыптастырып дамытудағы шешуші ықпалды факторы – қысқасы, 

ыңғайы іспеттес жекелеген лексемалардағы үшінші жақтық тəуелдік жалғауының жақсыздағы мен заттық 

мəнінің мейілінше абстрактылығы. Бұл – қазақ тіліндегі, басқа да біраз  түркі тілдеріндегі модаль сөздердің 

жасалуының неғұрлым өнімдірек жолы. 

  Модаль сөздер кейбір үстеулер мен үстеу мəнінде қолданылатын зат есімдердің заттық мəнінен айырылу 

жəне  пысықтауыштық    функциясын  жоғалту  нəтижесіндепайда  болды.  Мысалы  мына  бір  мына  бір 

салыстырудан  соны  аңғарамыз.  Адамның  көңілі  шын  мейірленсе,  білім  –  ғылымның  өзі  де  мейірленіп, 

тезірек қолға түседі (Абай) – Ол мəселе туралы, шын, ештеңе білмеймін; Мамандар егер рас айтса, астық 

өнімі биыл жақсы көрінеді (Газеттен) – Рас, Ділдəні Абай сүйіп қайтқан жоқ (Əуезов). 

   Модаль  сөздер  кейде  өзінің  предикаттық  функциясынан  айырылған  бағыныңқы  сөйлемнің 

баяндауышынан жасалады, мысалы: Үйдің іші сасық. Əйнексымақ бір күңгірт тесік көрінеді (Аймауытов) – 

Бəрін  бүлдіріп  жүрген  Кəрібайдың  өзі  көрінеді.  Қазақ  тілінде  дейді,  деседі,  білем,  тағы  кейбір  модаль 

сөздер  де  осы  жолмен  жасалған.  Модаль  сөз  сондай  –  ақ,  кей  жағдайда  тіпті  модаль  тіркестің  бір 

компонентінің түсіп қалуы арқылы да жасалатын сияқты. Мына бір екі мысалды салыстырудан сондай ой 

туады: Жеті қабат жер астындағы нəрсені білуі мүмкін (Жұмабаев). 

   Сияқты,  сықылды,  секілді,  тəрізді,  тақылетті,  рəуішті,  іспетті,  əлпетті  модаль  сөздері  «бет,  бейне,пішін, 

порым, түр» мағынасын білдіретін түбірлерден жасалған. 

    Тіліміздегі бəлки, бəлкі, бəлкім, əлбетте, зайыры, нəті (нəйəті), лазым (лəзім) , ықтимал, мүмкін, рас (т), 

тағы біраз сөз «дайын күйінде» араб, парсы тілдерінен ауысқан. 

  Жалпы  түркі  тілдерінің  қай  –  қайсысында  да  модаль  сөздердің  сан  жағынан  əр  түрлі  өзіндік  жасалу 

жолдары бар. Бұл жолдар олардың (модаль сөздердің) морфологиялық формасымен, құрылымымен тығыз 

байланысты. Алайда модаль сөздер тобының қалыптасу мəселелері жəне олардың этимологиясын айқындау 

– жалпы алғанда  арнайы  тарихи – салыстырмалы зерттеуді қажет ететін күрделі де маңызды тақырып. 

  Орта  азиялық  түркі  халықтарының  тіліндегі  модаль  сөздер  тобының  қалған  басқа  түркі  тілдеріндегіге 

қарағанда өзіндік кейбір ерекшелігі бар. 

   Себебі  бұл  топтағы  тілдерде  қазір  қолданылып  жүрген  модаль  сөздердің  біразы  араб  –  иран  тілдерінен 

енген.  Бірақ  бұған  қарап  аталмыш  аймақ  тілдерінде  өзіндік  модаль  сөздер  аз  ия  тіпті  жоқ  екен  деген  ой 

тумау  керек.  Ал сібірлік  түркі халықтарының  тілінде мұндай текті  кірмелер негізінен  кездеспейді десе де 

болады. Оларда бұған керісінше орыс тілінен дайын куйінде ауысқан модаль сөздер көп болмаса да жалпы 

ұшырасып отырады.  Модаль сөздердің  жалпы  қалыптасу  жолдары жəне олардың қай – қайсысының  да 

жасалу  механизмі  модаль  сөздердің  ауызекі  (яғни  сөйлесу)  түрдегі  қарым  –  қатынас  техникасының 

біртіндіп даму, жетілу процесінде грамматикалану жолымен (тəсілімен) пайда болған көмекші лексемалар 

екендігін айғақтайды. 

жүктеу/скачать 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: