ИДЕИ АДЫГСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ

 
12
управления и приведение Северного Кавказа в единое со всей Россией 
состояние.  Эти  же  направления  имели  место  и  в  складывающейся 
системе образования, с некоторыми, однако, особенностями, суть ко-
торых определялась двумя основными причинами. Во-первых, доста-
точно  сложно  было  ввести  российскую  систему  образования  в  низ-
шем  звене  школы,  особенно  много  проблем  было  связано  с  языком 
преподавания.  Во-вторых,  российское  правительство  должно  было 
считаться  с  тем,  что  эффективно  управлять  краем  невозможно  без 
управленцев,  знакомых  с  особенностями  региона  и,  прежде  всего, 
представителей местного населения. Отвечая этой потребности, учеб-
ное  ведомство  вводило  в  учебных  заведениях,  в  первую  очередь  в 
гимназиях  (Ставропольской  и  Екатеринодарской),  изучение  местных 
языков всеми учащимися, в том числе русскими. В числе таких язы-
ков одно из первых мест занимал черкесский язык (например, армян-
ский  был  обязателен  только  для  армян).  Однако  говорить  о  какой-
либо целостной концепции развития национальной школы в этот пе-
риод не приходится.  
Общественной  силой,  выдвигавшей  эти  идеи  и  в  определенной 
степени способствовавшей их реализации, стали адыгские просветите-
ли. Ими разрабатывался широкий круг вопросов в сфере образования, 
которые не утратили своей актуальности и в XXI в. Во второй полови-
не XIX – начале ХХ вв. в числе основных вопросов развития образова-
ния  для  горцев  выдвигались  (наряду  с  требованием  расширения  сети 
светских школ, обеспечения доступа в них горцев из всех слоев насе-
ления): создание национальной школы и письменности, распростране-
ние  грамотности  среди  масс  народа  на  родном  языке,  а  также  равно-
правное  (наряду  с  русским)  его  функционирование  на  всех  ступенях 
(но в первую очередь, на начальных) сферы образования. 
Просветители высказывали вполне четкие требования в защиту 
народной школы, которая представлялась как школа доступная и обя-
зательная для каждого, где не только вооружают грамотой, но, преж-
де  всего,  учат  ею  пользоваться  в  обыденной  жизни,  «показывая  по-
лезность  сообщаемой  культурности  не  только  для  господ.  Но  и  для 
нужд  деревенского  быта  в  целом».  «Это  школа,  которая  всегда  при-
слушивается  к  нуждам  народным».  Последний  тезис  вылился  в  ко-
нечном счете в требование школы национальной, которая не отдаляла 
бы учеников от своего народа, его истории и культуры. 
В интерпретации С. Сиюхова народная школа – это демократи-
ческая  школа  со  всеобщим  образованием  и  без  сословных  ограниче-
ний, свободная от административного произвола со стороны органов 
управления,  которые  должны  быть  «живой,  творческой  и  руководя-

 
13
щей  силой»  [1].  Правительство  же  главную  цель  народных  горских 
школ  видело  в  реализации  своей  политики  –  «в  искоренении  среди 
горцев  враждебного  правительству  фанатизма,  внедрении  в  молодое 
поколение горского юношества истинных правил чести, долга, трудо-
любия  и  порядка,  в  содействии  слиянию  горских  народов  с  русским 
населением для заимствования от него необходимых сил в интересах 
собственного своего материального и нравственного роста» [2]. 
Противовесом этому являлись идеи адыгских просветителей, по 
мнению которых, школа должна служить не только государственным, 
но  и  в  неменьшей  мере  «местным  интересам…,  удовлетворяя  закон-
ные и справедливые желания населения» [3]. А. Г. Кешев считал, что 
«образование не должно отчуждать человека от его круга. Оно необ-
ходимо  должно  вести  к  самому  тесному  сближению  с  ним»  [4].  С. 
Сиюхов высказывал мысль о том, что «для широкого развития народ-
ного просвещения нужно… дать широкий простор творческой работе 
и личной самодеятельности» [5]. 
Красной  нитью  через  все  творчество  адыгских  просветителей 
проходит  проблема  языка  обучения.  Для  северо-кавказской  школы 
рассматриваемого периода главным был вопрос создания националь-
ного алфавита. Большой вклад в разработку основ адыгейского пись-
менности  внесли  адыгские  просветители:  Ш.  Ногмов,  М.  Эфенди, 
Хан-Гирей, У. Берсей, К. Атажукин, Х. Анчок. П. Тамбиев, а также Л. 
Люлье, П. Услар, Л. Г. Лопатинский и др. Наряду с ними в создании 
письменности  участвовали  и  практические  работники.  В  их  числе  – 
учитель черкесского языка и законоучитель мусульманского закона из 
Екатеринодарской  гимназии  Ахмет  Шаимов,  получивший  образова-
ние  в  Египте,  знавший  турецкий,  арабский,  черкесский  и  русский 
языки. В 1850 г. он был прикомандирован для составления письмен-
ности черкесского языка к Ставропольской гимназии. 30 августа 1851 
г.  он  успешно  выполнил  порученное  задание,  за  что  получил  весьма 
лестные характеристики от учебного начальства.  
Отстаивая  право  на  обучение  на  родном  языке,  адыгские  про-
светители  тонко  улавливали  диалектику  его  взаимосвязи  с  русским, 
которая сводилась к тому, что распространять грамотность необходи-
мо,  главным  образом,  с  помощью  родного  языка.  Без  этого,  считал 
Хан-Гирей,  «народ  черкесский  никогда  не  достигнет  благодетельной 
степени гражданственной образованности» [6]. По мнению Кази Ата-
жукина, родной язык может и должен «способствовать быстрейшему 
распространению грамотности», а грамотность, в свою очередь, будет 
способствовать приобщению к русскому языку, науке и культуре [7]. 
Эти идеи находили поддержку и у российских просветителей. Вполне 

 
14
однозначно высказался по этой проблеме П. Услар, отметив: «мнение, 
будто  бы  безграмотного  человека  все  равно  –  учить  грамоте  на  род-
ном языке, или на неизвестном ему языке до того странно, что мы ос-
тавим его без опровержения» [8]. Об актуальности выдвинутых поло-
жений,  научной  и  практической  целесообразности  предложенных 
подходов убедительно свидетельствует тот факт, что и до настоящего 
времени они рассматриваются не только отечественными, но и зару-
бежными  специалистами  как  основные  направления  демократизации 
школы [9]. 
Особое место просветители отводили разработке проблемы рав-
ноправия языков. Кази Атажукин, например, считал, что языки не мо-
гут сортироваться на «полезные и бесполезные». По мнению С. Сию-
хова, один язык не может подавлять другой для реализации этого не-
обходимо создание соответствующей системы образования.  
Анализ  воззрений  просветителей  дает  основания  считать,  что 
ими  выдвигалась  идея  «обоюдного  функционирования  двуязычия», 
под которым современные специалисты понимают совместное равно-
правное сосуществование двух языков, при котором носители одного 
языка  владели  бы  и  другим  языком,  языком  народа,  с  которым  они 
сосуществуют [10]. 
Черкесский  язык,  по  глубокому  убеждению  просветителей,  за-
служивал того, чтобы его изучали не только адыги, но и представите-
ли других национальностей, проживающие с ними на одной террито-
рии. «Цель моя будет достигнута, – писал Ш. Ногмов, – если… и рус-
ские, столь способные к изучению языков, обратят также внимание на 
наш  язык,  обильный,  древний,  европейцам  неизвестный,  представ-
ляющий богатую жатву для филологии и истории» [11]. 
Таковы некоторые идеи адыгских просветителей о языке обуче-
ния, могущие представить интерес для современной школы. 
 
Библиографический список 
 
1.  Сиюхов С. На новый год // Кубанская школа. – 1916. – № 1. 
2.  Живая старина. – 1992. – № 2. – С. 127. 
3.  Сефербий Сиюхов – адыгский просветитель. – Майкоп, 1991. – С. 111 
4.  Шаги к рассвету. – Майкоп, 1986. – С. 220. 
5.  Сиюхов С. Не меч, а мир // Заря Дагестана. – 1913. – № 6. 
6.  Хан-Гирей. Записки о Черкесии. – Нальчик, 1978. – С. 95 – 96. 
7.  Атажукин К. Последнее слово Макарову // Избранные труды. – Нальчик, 
1971. – С. 150. 
8.  Цит. по: Хашхожева Р. Х. Адыгские просветители XIX – начала ХХ вв. – 
Нальчик, 1993. – С. 82. 
9.  Сигуан М., Макки У. Ф. Образование и двуязычие. – М., 1990. 

 
15
10. Тхаркахо Ю. Социологический аспект изучения государственных языков 
Республики Адыгея // Литературная Адыгея. – 1998. – № 3. – С. 80. 
11. Ногма Ш. Филологические труды. – Т. 1. – С. 109. 
 
 
ШƏКƏРІМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ҚАЙЫМ 
МҰХАМЕДХАНОВ ЗЕРТТЕУІНДЕ 
 
М. Ө. Шагимолдина 
Шəкəрім атындағы СМУ, Семей қаласы, Қазақстан 
 
ПРОИЗВЕДЕНИЯ ШАКАРИМА В ИССЛЕДОВАНИИ КАЮМА 
МУХАМЕДХАНОВА 
 
М. О. Шагимолдина 
Семипалатинский государственный университет им. Шакарима, г. Семей, 
Казахстан 
 
Summary. Kayum Mukhamedkhanov has brought the powerful contribution to 
culture of the Kazakh people. Kayum Mukhamedkhanov one of the first has appeared 
in print with scientific researches about Shakarim. In this article «Mutylgannyn omiri» 
is described products of Shakarim. 
Keywords: scientific researches, products, the scientifically-creative biography 
of Shakarim. 
 
Қазақ  əдебиеті  мен  мəдениетінде  келер  ұрпаққа  тағылымды 
терең  із  қалдырған  педагог-ұстаз,  ғалым,  əдебиетті  зерттеуші  Қайым 
Мұхамедханұлы.  Əкесі  Мұхамедхан  Сейітқұловтың  үйі  жергілікті 
оқымыстылар  мен  зиялы  қауымның  жиналатын  үйі  болған.  Қайым 
өзінің  əкесінің  қасында  Ə.  Бөкейханов,  Ж.  Аймауытов,  К.  Жанатаев, 
С.  Торайғыров,  А.  Байтұрсынов,  М.  Дулатов  секілді  ірі  тұлғаларды 
көріп  өсті  жəне  солар  туралы  кейіннен  ірі-ірі  мақалалар  жазды  [1]. 
Сонымен қатар, Абайдың шəкірті Шəкəрім Құдайбердіұлы туралы зор 
мазмұнды,  ғылыми  жəне  сыни  бағытта  өз  артынан  мол  мұраларын 
қалдырды.  Оған  дəлел  ретінде,  Ғаббас  Қабышұлының  пікірін  еске 
түсірейік: «Шəкəрім шығармаларының дұрыс шықпай жүргені туралы 
қаншама  күйіп-жанып  мақала  жазды.  Кейінгі  əдеби  шығармалары 
жастарға үлгі деп ойлаймын. Абайтануға, Шəкəрімтануға, одан кейін 
Мұхтар  Əуезовтың  жазушы  аға,  əдеби  зерттеу  еңбегі  туралы  Қайым 
аға көп жазған мақалалары бар. Соның барлығын құрастыра қарасаң, 
Қайым ағаның құдай-ау, осынша дүние жазуға қаншама уақыт тапты 
екен деп таң қаламын».  
Шəкəрім Құдайбердіұлының көркемдік əлемі ақиқат өмірді жете 
танып, осы құнарлы оймен, өрнекті сөзбен жеткізе білуден басталады. 

 
16
Сөз шеберінің зерттеп білер объектісі өмір шындығы да, бейнелейтін 
дүниесі-  адам  болғандықтан,  ақын  өлеңдерінде  алуан  сырлы 
лирикалық  кейіпкерлердің  мінезін,  көңіл  –күйін,  сезімін,  арман- 
тілегін танытқан. Қайым Мұхамедхановтың. Көп томдық шығармалар 
жинағы. 3- томдағы « Шаһкəрім» атты ғылыми еңбегінде Шəкəрімнің 
шығармашылығы  мен  өмірі  жайлы  құнды  деректер  келтірген. 
Негіздеп  талдаған  ақыннның  «Мұтылғанның  өмірі»  шығармасы 
болды.  Шəкəрімнің  «Мұтылғанның  өмірі»  шығармасы  негізінен 
алғанда,  тек  өз  басынан  өткерген  тағдыр  жазбалары  еді.  Бұл 
шығармасында  бес  жасынан  бастап,  қарт  шағына  дейінгі  өмірін 
баяндаған,  яғни  өмір  жолында  сезінген  ішкі  дүниесіндегі 
құбылыстарды  жəне  ойында  туған  мұң-  шері  мен  философиясын 
кестелеген.  Жеті  жасында  əкесінен  жетім  қалып,  немере  ағасы 
Абайдың  тəрбиесінде,  тікелей  ықпалында  өскен.  Ол  өзінің  көп 
өлеңдерінде  Абайдың  ақыл-  парасатына  жүгінбей  өтпейді  [2]. 
Балалық шағында жетімдігін білдірмеу үшін оны айналасындағылары 
еркелетіп,  еш  нəрседен  тиым  жасамаған.  Он  жасынан  домбыра  мен 
гармонь  аспаптарын  қолға  алып,  əуен  сырына  назар  бөлген, 
аңшылықпен əуестене бастаған. Тұлымы өзге жұрттан, бойына дарын 
құсы  ұялаған  бұл  жан  басқадан  ерекшеленіп,  өнердің  бес  түрін  де 
меңгеріп,  қызықтағанын  байқаймыз.  Қайым  өз  еңбегінде  Шəкəрімді 
«Ол  –  əрі  лирик,  əрі  ақын  жəне  прозайк,  ол  –  композитор  жəне 
музыкант,  орыс  жəне  шығыс  классиктерімен  қазақ  оқушыларын 
таныстырған  шебер  аудармашы,  ол  –  терең  ойшыл  əрі  бармағынан 
бал  тамған  сегіз  қырлы  өнерпаз  –  үлкен  мəдениет  қайраткері»  деп 
таныстырады.  Халық  Шəкəрімді  екінші  Абайымыз  деп,  ерекше 
құрметтеген  деген  мəліметтер  береді.  Шəкəрімнің  ауылдан  ұзап 
шығып,  ешбір  оқу  орынында  оқымағандығын  жəне  оның  мектебі  де, 
университеті  де  Абай  болған  екендігін  білдіреді[4].  Шəкəрімнің 
«Мұтылғанның  өмірі»  шығармасының  желісін  ұстана  отырып, 
ақынның  өмірінде  болған  жағдаяттар  мен  шығармаларының 
сырларына  тереңірек  үніліп,  сырын  аша  түскен,  сондай-  ақ  сыни 
пікірлер  мен  салыстырмалы  ойлар  жəне  саналы  пікірлер  келтірілген. 
Бұл еңбегінде Мұхтар Əуезовтың: « Ақын болмақ болып, талаптанып 
өлең  шығарып  көруге  Абайдың  іні,  балаларының  барлығы  да 
ұмтылған.  Сол  ретпен  өлең  шығаратын  Көкбай,  Шаһкəрім,  Абайдың 
өз  балаларынан  Ақылбай,  Мағауия  болады.  Бұлардың  бəрі  де  қысқа 
өлең  айту  Абайдың  жол,  дағдысы  болғандықтан,  өздеріне  бөлек  бет 
іздеген  сияқты.  Сондықтан  төртеуі  де  ұзақ  əңгімелі  өлең  жазады. 
Сонда  Көкбай,  Шаһкəрім  қазақ  елінің  ескі  өмірінен  тарихи 
оқиғаларды жазса, Ақылбай, Мағауия Европа ақындарының салтымен 

 
17
Кавказды,  Зұлысты,  Африканы  өлең  қылып,  махаббатты  жырлайтын 
сезімді  поэманың  үлгісін  ұстағысы  келеді»  деген  ұстазының  ойын 
келістіре  айтқан.  Шəкəрімнің  жиырма  жасында  жастық,  махаббат 
өлеңдері болды деп, дəлел ретінде бірер өлеңдерінен үзінді келтірген. 
21 жасында жазған өлеңіне Абайдың сыни қарағандығын атап өткен. 
Шəкəрім жиырма жастан өткенде, шексіз білім мен түбі терең ғылым 
жолына мойын бұрып, осы жолды ұстанғанының алғашқы қадамдары 
байқалады. Əр жаңаны біліп, ұғынған сайын жанына жақыны нақ осы 
екеніне  көзі  жетіп,  білмегенін  сұраумен,  жинақтаумен  болған. 
Алғашында жазған өлеңдерінде халықтың мұң- шерін жырлауға көңіл 
бөлмегеніне  өкініш  сезімін  білдірген,  болыстық  қызметі  ғылым- 
білімнен жолын алшақтатқан бір өткінші өзен ағысы ретінде ойында 
бойлаған.  Болыстық  қызметін  атқарғанда  іздеген  қалды  тұл  деген 
мұңын  айдай  анық  мəлімдеген.  Азат  болған  басы  құлдыққа 
шалынғанын  байқағанда  əр  түрлі  атақ  тағынып,  ар  кетіп,  айла 
жамылдым  деп  ой  тербетеді.  Осы  қызметтік  жолда  жүріп  жиырма 
жыл  өмірі  өзен  ағысында  алдынан  байқамастай  толқынымен 
бағытталып алға қарай жылжи берген. Осы жайға байланысты Қайым 
Мұхамедханов: « «Ақыл сенбей сенбеңіз, бір іске кез келсеңіз»,- деген 
Абай  қағидасын  берік  ұстаған  Шаһкəрім  шала  молдалардың  соқыр 
сенімін  мансұқ  етіп,  олардың  азғындығын  əшкерлейді.  Ғалым, 
ойшылдардың  жазғандарына  да  талғаусыз  табына  бермейді,  өз 
ақылына жүгініп, сыншыл оймен қарап оқиды» деген ойын білдіреді. 
Шəкəрім  Стамбул,  Парижда  болғандығын  жəне  содан  алған 
мəліметтермен бес жыл аясында жұмыс істегендігін баяндайды. 
Шəкəрімнің  қырыққа  жасы  жетіп,  өзінің  балалық  пен  жастық 
шағы  қара  көмірге  жағылғанына  көзі  жеткен,  мақтанға  басы  құмар 
мас болғанын мойындап, ғылымның берер нұры мол екенін сезінген. 
Қайым  Мұхамедханов  мəлімдеуінше  Абайдың  тапсырысымен 
Шəкəрім  он  тоғыз  жасынан  бастап  қазақ  шежіресін  жинай  бастаған, 
соның  нəтижесінде  «Шежіре»  еңбегін  жазып,  поэмаларының  сюжеті 
осы  еңбегімен  байланыстылығын  жəне  басқа  ғалымдардың 
деректерімен  сəйкестілігін,  өз  заманында  дұрыс  бағаланып, 
ескерілмегендігін  айтады.  «Мұтылғанның  өмірі»шығармасында 
Шəкəрім  өзінің  жастық  шағы,  яғни  жиырма  жылдық  өмірі,  еш 
меңгерместен  өтіп,  жүрегіне  қанды  ірің  болды  дейді.  Оқырманды 
өзінің  сырласы  мен  мұңдасы  болуға  шақырады.  «Қазақ  айнасын» 
оқыған  қалың  жұрт  Шəкəрімнің  сол  кездегі  халыққа  айтар  əртүрлі 
адам  бойындағы  міндерін  өткір  бейнелеген,  оның  көздеген  мақсаты 
қандастарының  көзі  ашық,  көкірегі  кең  болуы,  білім  мен  ғылым 
жолына  көз  бұруы  болсын  деген.  Қайым  Мұхамедханов  жоғарыда 

 
18
аталған  еңбегі  жəне  басқа  да  еңбектерінің  баспаға  шығуы  жайлы 
құнды мəліметтер келтіріп өткен. «Қазақ тілі» газетінің басқармасына 
өтініш  атты  мақаласын  келтіріп,  түсіндірмелер  мен  қамтыған 
мəселерлерді кеңінен аша түскен. 
Шəкəрім  елу  жастан  асқан  соң  Саятқораға  көшіп,  сонда  қоныс 
табады.  Айтайын  деген  ойын,  дұрыс  жолға  бағыттайын  дегенін 
түсінген  жан  табылмағандықтан  еліне  реңжіп,  қауымнан  қашып 
қағылып, оңаша өмір сағынып, ойға оңаша жер керек деп түйіндейді.  
Николай  құлап,  өлген  соң,  түзелер  қазақ  деп  үміт  артады, 
дегенмен құлдықтан қазақ босағанмен қайта ақ пен қараларға бөлініп, 
соның  зардабынан  бостандық  тағы  жанымыздан  жағалап  өтіп  кетті, 
оның айтқанына еш жан құлақ аспады, ішінде жанған жаңа жалынды 
шоқ, өздігінен көпке бармай сөнді. Ақтар қашып өткен кез, қызылдан 
шыққан  көп  əскер:  «Ақтан  қалған  қару  бер!»  –  деп  қорқытып  ақша, 
малды  алып,  əркімге  зиян  еткен  кез  дейді.  Көрейін  десең  нұрымды, 
Жи- дағы оқы жырымды деп шығармашылығына көз салуды сұрайды. 
Өзің надан бір шалға теңеп, ол қайдан білді деп күлкіге айналдырма, 
ұқсаң  сөзің  ғылым-  білімге  бөл  назарды  деп  ақыл  айтады.  Қайым 
Мұхамедханов  осы  өмір  кезеңіне  қатысты  Қажы  өліміне  арналған 
халық алдында айтқан сөздерін келтіреді. Ақан сері туралы шығарма 
жəне «Шыныбақ» атты поэма, көптеген өлеңдер, əңгімелер, пьесалар 
жазғандығын  атап  айтқан.  Шəкəрімнің  ұлы  Ғафур  өліміне 
байланысты мəліметтер бар.  
Шəкəрім ғылымның барлық саласында бірдей араласып, оларды 
білуге  талпынған,  философия,  психология  ғылымдарын  зерттей 
жүріп,  өзі  де  бұл  ғылымдар  саласында  өз  ұлтына  тұңғыш  рет  пікір 
айтушы  адам  болған.  Шəкəрімнің  өз  халқының  өнерлі  болу  жағын 
жан-  жақты  үйретуден  өзі  де  жалықпаған.  Оның  ақындығын, 
жазушылығын,  композиторлығы,  философиясымен  қоса  тəлім- 
тəрбие, өнер шеберлігі жағына да аса қатты көңіл бөлген. «Мұтылған 
деген  сөздің  астырында  ұмытылмайтын  мəн  жатыр.  Ұмытылатыны 
немесе  ұмытылмайтыны  қайсы,  оны  əркім  өзі  ойлану  керек»,-  дейді 
Ғарифолла  Есім.  Мəселе  данышпан  Шəкəрімнің  ұмыттырмайтын  ой 
тастап  кетуінде.  Қазыналы  ойды  көмбеде  қалдыруында.  Қазіргі 
заманның жас буыны қолына қалам алып, қағаз бетіне өз ойлары мен 
сезімдерін  түсірмес  бұрын,  оған  əр  жағдайда  тіреуі  бола  алатын 
ұстазы  ақылшысы  болғаны  жөн,  ал  Шəкəрімнің  айтқан  сөздері  мен 
жеткізбек  болған  философиялық  ойлары  қазіргі  таңда  халықтың  зор 
мұрасы болып табылады. Қайым Мұхамедхановтың болашақ ұрпаққа 
қалдырған  зерттеу  еңбектері  қазіргі  таңда  толықтай  ашылып 
зерттеллмеді,  оның  сыр-  қырын  тану  болшақ  ұрпақтың  еншесінде, 

 
19
яғни  Шəкəрім  туралы  ойлары  мен  келтірілген  дəлелді  баяндамалары 
тереңірек қарастыруды қажет етеді.  
 
Библиографиялық тізім 
 
1.  Мұхамедханов  Қ.  Көп  томдық  шығармалар  жинағы.  3  том.  –  Алматы, 
Алаш, 2005. – 328 б. 
2.  Қайым туралы сөз. – Астана: Фолиант, 2006. – 376 б. 
3.  Абайдың ақын шəкірттері. – Алматы, Дəуір, 1994. – 336 б. 
4.  Омаров. А. « Шəкəрімнің өмірбаяны», Алматы, 2007. – 410 б. 
5.  Əбдіғазыұлы Б. Шəкəрім: дəстүр жəне көркемдік. – Семей, 2007. –234 б. 
 
 
1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ КЕЗІНДЕГІ 
АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ БАСАЛҚЫ ҰСТАНЫМЫ 
 
Е. Ө. Шагимолдин 
ФМБ «Назарбаев Зияткерлік мектебі»,Семей қаласы, Қазақстан 
 
ПОЗИЦИЯ «БАСАЛКЫ» ДЕЯТЕЛЕЙ ДВИЖЕНИЯ АЛАШ В 
НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ БОРЬБЕ КАЗАХСКОГО 
НАРОДА В 1916 ГОДУ 
 
Е. О. Шагимолдин 

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: