Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Д
жүктеу/скачать 229,89 Kb.
|
Қазіргі қазақ тліі, құрмалас сөйлемдер жүйесі
| Жəне үстеу сөз ретінде бүгін де жұмсалады. Оған синонимдес тағы
деген сөз бар. Тағы сирек болса да, жалғаулық ретінде қызмет атқарады. Бұл күні қара қайыс Сұлтан күтпеген жерден қонақты болды.... Сəнжанды шақырып алды Еркебұлан ренжір деп, оны да шақырды. Аға- сына ілесіп Еркебұлан келді, «Төркіндеп кеткен жеңгеміз келіпті» деп фермадағы жұмысшы жігіттер тағы келеді (Ə. Тарази). Ауызекі сөзде жалғастық байланысты білдіріп сонан соң (сосын) жұм- салады. Шаруам сол – радио бар еді, соған батарея керек, сосын кино жоқ. Депутатсыз, айтпайсыз ба біздің мұқтажды (А. Нұрманов). Бұл іс – та- рихтық келешегі бар іс, сонан соң, Ибрагим Құнанбаевич, сіз өз халқы- ңызда, өз өміріңізде сондай бір сілкіну қайратын көргеніңізге өзіңізді бақыттымын деңіз (М. Əуезов). Əрі жалғаулығы қызметі жағынан жəне жалғаулығына жуық болғанмен, өз ерекшелігі бар. Бұл – экспрессивті жалғаулық. Ол тек екі сөйлемді бай- ланыстырып қоймайды, сөйлеушінің позициясын да байқатады. Ол ақ сұр жүзді, үлкен көзді, денелі, балуан болуға тақап жүрген жігіт, əрі күлдіргі мысқылшыл тілі бар (М. Əуезов). Онда өкімдік бар. Сыртқа да, ұлыққа да жақындық беделі бар, əрі қолы ұзын, малды (М. Əуезов). Келтірілген мысалдар əрі жалғаулығының екі жай сөйлемнің аралығында орналасып жұмсалуын байқатып тұр. Мұнымен бірге əрі іліктес, жалғас пікірді білдіріп, өзара синтаксистік байланысқа түсіп тұрған əр сөйлемнің басқы позициясында келіп, қайталанып жұмсалатыны да бар. Ертең де жібермейміз дер, жүдə, оған көне берме, əрі ауыл күтіп отыр, əрі уақытың тығыз (С. Мұқанов). Қалың киінсең, əрі күн өтпейді, əрі денең салқын болады (С. Мұқанов). Əрі-нің қайталануы оның экспрессивтік мағынасын анық танытады: Бірінші мысалда соңғы екі сөйлем əрі арқылы байланысып себеп ретіндегі оқиғаларды даралап, ерекшелеп баяндау үшін қызмет етіп тұр. Салыстырып байқаңыз: Көшелері əрі кең, əрі атқан оқтай түзу, əрі қолдың саласындай болып ағаштар егілген (С. Мұқанов). Əрі жалғаулығы бірнеше сапаның, іс-əрекеттің бір субъектіге, объектіге бірдей сиып, қатысып тұрғанын таныту үшін жұмсалады. Шотыңды қақ, Баршагүл, – деді колхоздың уақытша бастығы Бек- сұлтан, ол əрі фирма бастығы болатын (М. Тиесов). Əрі жалғаулығы екі компоненттің жігінде орналасқанда үтір жалғау- лықтың алдынан қойылады. Жалғаулық əр компоненттің бас позициясын- да қатысқанда компоненттердің жігін ажырататын үтір екінші əрі-нің ал- дынан қойылады. Ыңғайластық жалғаулықтардың ішінде құрмалас сөйлемнің компо- ненттерін байланыстыру үшін көп жұмсалатыны да, де жалғаулығы. Бұл жалғаулықтар – сөйлемдердің арасындағы байланыстырушы дəнекер. Ал компоненттердің мағыналық қатынасы олардың мазмұнына сай анықта- лады. Да, де бірінші компоненттің баяндауышына ұжымдасып тұрады. Сол себепті ол дыбысталу жағынан соған үйлеседі: Келеді де кетеді. Ол айта- ды да, сен қайталайсың. Осыған байланысты компоненттердің жігін ажы- рату үшін үтір жалғаулықтан соң қойылады. Аталған жалғаулықтар арқылы байланысқан сөйлемдердің синтаксистік қатынасы мынандай болады. Құрмалас сөйлем бірінен соң бірі ілесе болатын оқиғаларды баяндайды. Сөз осымен бітті де, Алшынбай біраз отырып, үйіне қайтты (М. Əуезов). Құрмалас сөйлем бір мезгілде, қатар болған немесе ұдайы қатар бо- латын оқиғаларды баяндайды. Сіресіп қалғандай табан аудармай кек кернеген ана тұр да, мың сұ- рауына жауап ала алмай, ызаға булығып Антонов тұр (Ғ. Мүсірепов). Мен ес білген кезде, əкемнің бір аты бар еді де, біреуден сауынға алған жалғыз тарғыл сиыры болатын (С. Көбеев). Жалғаулық арқылы байланысқан компоненттер өзара себептік қаты- наста келеді. Түстен кейін жаңбыр жауды да, комбайндар тоқтап қалды (Ə. Əбішев). Құрмалас сөйлемдер іліктес, жалғас пікірлерді баяндайды. Шын бедел бар да, жалған бедел бар (М. Иманжанов). Балам, аңсау бар да, аңсағанды іздеу бар (Ə. Əбішев). Бұл қатынасты сөйлемдердің құрамында қарсы қойылған мүшелер бо- лады да, соның салдарынан бұл сөйлемдер қарсылықтық та болып үстеме мағынаға ие болады. Көпір біреу де, өтем деушілер мың (Ғ. Мүсірепов). Оның жүрегінде те- мірдей қарыған күйініш бар да, үрейлену жоқ еді (Ə.Əбішев). Өзара синтаксистік қатынасқа түскен екі компонентте қайталанып келіп да, де жалғаулығы оқиғаларды ерекшелеп айтуға жəрдем етеді. Жер астында жел де жоқ, тілін соза, қызара жылтыраған май шам- нан басқа жарық та жоқ (Ғ. Мүсірепов). Бұл уақыттың ішінде біздің ел де өзгеріп кетті, адамдар да өзгерді (Б.Бұлқышев). Өзара байланысқан компоненттердің құрамында қайталанып келіп, да, де оқиғалардың бірінен соң бірі іле-шала болғанын білдіру үшін қыз- мет етеді. Күн де батты, теңіз үстінде қорғасындай басқан ауыр бір тұман да көтерілді (Ғ. Мүсірепов). Ақырында оқ та бітті, көз де байланып, түн қараңғысы да түсе бастады (Ə. Əбішев). Оқиғалардың арасындағы осы мезгілдік қатынасты білдіруде құрма- ластың интонациялық формасының мəні ерекше. Интонация қызметінің рөлін мына сөйлемді құбылтып айту арқылы білдіретін мағынадан байқауға болады. Таң да атты, жел де басылды – оқиғалар дараланып аталды. Таң да атты, жел де басылды – оқиғалар мезгілдік қатынаста аталды. Да, де жалғаулығының сирек, көңілдің хошымен жұмсалатын варианты бар. Ол – дағы. Қараңғы түсті дағы, біз қайттық. Жұрт көп келді дағы, сенбілік жұмыс қызықты өтті. Хабарды өзгеше өң беріп айтам дегенде сөйлеуші осы жалғаулықты қатыстырады. Дағы – да, де сияқты емес, бір фонетикалық вариантта ғана жұмсалады. Дағы – бізге тағы бір қызмет көрсетеді. Ол да, де жалғаулықтарының шығу тегін байқатады. Дағы үстеу тағы-дан шыққан. Баяндауыштың соңындағы дауыстының ықпалымен т ұяңдап т ды- бысы д-ға айналған. Дағы қомақты сөз болғандықтан дауысты дыбыстары ықпалға түспеген. Жəне, тағы жалғаулыққа айналу процесін ұқсас бастаған, оны орхон жазуларынан көруге болады. жүктеу/скачать 229,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|