Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Д
Қимыл есім формалы етістіктердің қатысуымен құрылатын сабақтас құрмалас сөйлемдер
жүктеу/скачать 229,89 Kb.
|
Қазіргі қазақ тліі, құрмалас сөйлемдер жүйесі
- Бұл бет үшін навигация:
- Жатыс септік жалғаулы есім баяндауыш құратын сабақтас құрмалас сөйлемдер
Қимыл есім формалы етістіктердің қатысуымен құрылатын сабақтас құрмалас сөйлемдерҚимыл есім формаларынан сабақтас құрмалас сөйлемдерді құруға қа- тысатындары ретінде бұл тұста -у, -ыс тұлғаларын атаймыз. -ыс, -іс, -с тұлғалы қимыл атауы (күліс, атыс) тəуелденіп көмектес септік жалғауын жалғап, бағыңқы компоненттің баяндауышы ретінде жұмсалады да (барыс-ы-мен) бағыңқы компонент пен басыңқы компонентті мезгілдік қатынасқа түсіреді. Жүк түсісімен, оны қоймаға тасыдық. Күн шығысымен, бұлт ыдырай бастады. Бұл конструкцияларда бағыңқы компонент бір оқиғаны басыңқы хабар- лаған оқиғаның басталуына, жүзеге асуына мезгілдік меже ретінде атайды. Қимыл есімдер етістікті предикативтік қызметке жегудің негізі болған. Қимылды атайтын сөздер есім ретінде тəуелдік жалғауды қабылдап баяндауыш қызметінде бастауышпен грамматикалық (предикативтік) бай- ланысқа түскен. -у тұлғалы қимыл есім (сөйлеу, жүру) үшін септеулігін қатыстырып, бағыңқы компоненттің баяндауышы ретінде жұмсалады да, бағыңқы ком- понент пен басыңқы компонентті мақсат мағыналы қатынасқа түсіреді. Күзетші сезіп қалмау үшін, біз жыраның ішімен еңбектеп кеттік (С. Көбеев). Су тегіс жайылу үшін, сушы оны шелдеп жүргізді. Затында баланы жек көргендіктен емес, ерімен екі ортасындағы жібектей нəзік махаббат жібі үзілмеу үшін, екі жанды бір-біріне қоса білген иманнан да ізгі махаббатқа басқа бір жан келіп, жік салмау үшін бала болмауын тілеп еді Шолпан (М. Жұмабаев). Бұл конструкцияда бағыңқы компонент басыңқы компонент атаған оқиғаның болуына, жүзеге асуына себеп, мақсат болатын оқиғаны, іс-əре- кетті хабарлайды. Жатыс септік жалғаулы есім баяндауыш құратын сабақтас құрмалас сөйлемдерЖер қарада, қыстауға көшіп алды үлгісінде құрылған конструкцияның құрамындағы бастауышы зат есім – баяндауышы жатыс жалғаулы есім болып қатысқан тұлғаның орны, сипаты анықталмаған. Ол бағыңқы қа- тарында да, үйірлі мүше қатарында да аталмай жүр. Біз бұл үлгіде құрылған синтаксистік тұлғаны сабақтас құрмалас сөй- лемдер деп таныдық – жер қарада – бағыңқы компонент. Қыстауға көшіп алды – басыңқы компонент. Жер қарада, Жер қара типті сөйлем негізінде құрылған. Есім баянда- уыш жатыс септік жалғауын жалғап, құрмалас сөйлем құруға қатысатын болған. Бұл құрылыстағы құрмалас сөйлем мезгілдік қатынасты білдіреді. Бас аманда, елге жетіп алайық (Ж. Еділбаев). Е, қарағым, көзім тіріде, ер азаматтың ошағының оты өшпегені, терезесінің шамы сөнбегені мақұл ғой (Ə. Шілтерханов). Қағазбай, «ел жата, жер қатқақта, жүріп кетеміз» дегенді айтты (Б. Соқпақбаев). Конструкцияның бағыңқысы бар, жоқ сөздерін баяндауыш етіп жиі қатыстырады. Ұят барда, иман бар. Даусым барда, елім алдында өнер көрсетейін дедім. Əділдік жоқта, бірлік жоқ. Бағыңқы компонент Мал өрісте, Қар жаууда типті сөйлемдерге анало- гия ретінде пайда болған. Мезгілдік мағынадағы бағыңқы негізінен сабақтас құрмалас сөйлем құрамында жұмсалады. Бірақ бұл тұлғада құрылған дара жұмсалатын сөйлемдер де бар: Ораза, айт тоқтықта. жүктеу/скачать 229,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|