Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Т. Ермекова

Бердібай Шалабай
158
Жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтастың бұл түрінде ба-
ғы ныңқы компоненттердің орнын бір-бірімен ауыстыра беруге 
болады.
Әрыңғай қатынастағы бағыныңқылардың орналасуы екі түрлі 
сипатта болады. Бір жағдайда бірыңғай қатынаста жұмсалған 
жарыспалы бағыныңқылармен бірдей болып келеді:
Жас жігіт ғашықтық сырын айтқанда, жауап бере алмаса 
да, қыз жүрегі толқып келеді
(Т. Ахтанов). 
Екінші жағдайда бағыныңқыларының орнын ауыстыруға 
болмайды: 
Әңгімесін аузымен тоқтатса да, көңілінде соның 
аяғын тағы да созып, қайғының қат-қабат шыңына ақылымен 
кіріп отыр 
(М.Ә.).
Сатылы көп бағыныңқылардың бағыныңқы компоненттері 
бір-біріне сатылай байланысады. Мысалы: 
Тай бұдан құтылмақ 
боп, нелер қиястық жасаса, соның бәріне де сол секундта Оспан 
қолма-қол тәсіл жасайды 
(М.Ә.).
Бағыныңқы (1) → бағыныңқы (2) → басыңқы
Сатылы көп бағыныңқылы сабақтастардың бағыныңқылары 
өзара әркелкі емес, біркелкі мағыналарда да жұмсалуы мүмкін:
Қыз-келіншектер ауылда қалып, Абай өз жолдастарынан он-
он бес кісі боп бөлек атанып, әрлі-берлі жүрген қалың топтан 
оқшауырақ шығысты 
(М.Ә.). 
Сым қайта-қайта үзіліп, телефон 
жұмыс істей алмаған соң, Есей полк командиріне адам жүгіртіп 
еді 
(Ә.Нұрпейісов).
Әралуан көп бағыныңқылы сабақтастардың компоненттері 
жарыса да, сатылай да байланысады. Мысалы:
Әлдеқайдағы 
ауылдардан кейде екі әйел қосылып, кейде бір әйел мен бір еркек 
қосылып, кейде әйелдердің я еркектердің бірнешеуі қосылып, 
кейде бірнеше еркектер мен бірнеше әйелдердің дауыстары 
сапырылысып кетіп, тымық түнде жұлдызды аспанға биіктей 
көтерілген ән құлағына шалынса, ол алтыбақан тепкен қыз, 
бозбалалардың әндері екенін айтпай-ақ шамалайсың 
(С.М.).

Қазіргі қазақ тілі
159

жүктеу/скачать 4,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: