Практический курс казахско го язы ка для экономических специальностей
жүктеу/скачать 6,65 Mb. Pdf көрінісі
|
Ш а ғ ы н ж эне орта бизнес
Шагын жэне орта бизнес кэс in орындары экономиканын барлык салаларында қызмет етеді. Шағын бизнес - мемлекет жэне баска органдардың бекітуімен эрекет ететін, шағын жэне орта бизнес саласында тауарлар мен кызметтер ѳндіруге тікелей катысатын шагын адамдар тобының қызметі. Қазақстанда шағын кәсіпкерлік 1988 жылдан бастап дами. бастады. Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне: адам саны 200-ге дейін, ғылыми кызметте ― 50, ѳндірістік емес салада-25, бөлшек салада-15 адам санынан тұратын кәсіпорындар жатады. Шағын кәсіпорындардың каржылык ресурстары жеке корлары жэне банкі несиесі есебінен қалыптасаль/. Ш ағы н бизнес Қазакстанның экономикасы ү ш ін өте манызды: ол бәсекелестік ортаны калы птасты рады, ipi кәсіпорындарға Караганда монополияландыруға тежеуші/ тормозящий/ болады. 1997 жылы бүл бизнеспен айналысатындардың саны 1 млн адамдай болды, 2000ЖЫЛЫ бүл сан 1,5 есеге ѳсті. 2000 жылы ѳндірілген өнімнің жалпы кѳлемі 1997 жылмен салыстырғанда 4 есеге ѳсті. 221 ҚолдауДьін мщдеггері мынадай: халыкты жұмыспен камТу, қоғамдык ； бірлестіктердщ кәсіпкерлікті қолдау рөлін күшейту, өндірістік салада приорңТетт- дамуын камтамасыз ету, ақпараттандыру жүйесімен камту. (Қ.Аганина, С.Мұсабеков) Сұрақтар: 1 ； Шағын бизнес экономиканьщ қай саласында алады? 2 Шағын бизнес деген не? 3 Шағын бизнестің субъектілеріне не жатады? 4 Қазақстанда кашаннан бері ： дамыған? 5 Шағын бизнестің экономикадағы рөлі қандай? 6 Шағын бизнес қажет пе? Негізгі түсініктер: Шағын бизнес 一 малый бизнес Шағын бизнесті қолдау - поддержка малого бизнеса Мемлекеттік бағдарлама 一 государственная программа Жүмыспен камту - обеспечение работой Ѳнімнін жалпы кѳлемі — общий объем продукции Тікелей қатысу — прямое участие Қоғамдық бірлестік 一 общественное объединение 1 Мәтінді окыныз, берілген сұрақтар аркылы мазмұнын орыс тілінде айтып берініз. Прочитайте текст, с помощью данных вопросов передайте содержание текста на русском языке. 2 Сѳздікте берілген сѳздер кандай сѳз қорына жатады (пассив, актив)? Эркайсысымен соз тіркестерін құрастырыиыз, оры с тіліне ауларыңыз. К какому словарному запасу относятся слова, данные в словаре к тексту: активному или пассивному? С каждым словом составьте словосочетание, переведите на русский язык. Үлгі: кѳлік- темір жол кѳлігі - железнодорожный транспорт 27 -мэтіи бойынша тапсырмалар 3 Мына сѳз тіркестерімен казак тілінде сөйлем күрастырыңыз: С данными словосочетаниями составьте предложения на казахском языке: Халык шаруашылыгы, ѳндіріс саласы, бизнеспен айналысу, тауар мен кызметтерді ѳндіру, бѳлшек сала, шағын бизнесті колдау, орта бизнестің субъектілері，каладан 1 0 қашықта, алыс салынған, қаланың шетінде, үздіксіз қамтамасыз ету，түтынушыларға беру, Ертістің жылу режимі, жакын салынған, өнеркәсіп саласы, каржылык ресурстары ， жеке корлары, банк несиесі есебінен, жастарды жұмыспен камтамасыз ету Назар аударыныз! Обратите внимание! В казахском языке/ как и в русском/ предложения бывают жай ~ простые - и құрмалас-сложные. Жай сѳйлем Құрмалас сөйлем Тауар ѳндіріледі. Тауар ѳндіріледі де, тұтынушыларға жіберіледі Как видим, сложное предложение состоит из двух / и более/ простых предложений и выражает одну сложную мысль. Как и в русском зыке, в казахском языке предложения бывают с ал алас күрмалас — сложносочиненные и сабактас күрмалас - сложноподчиненные. С ал алас курмалас состоит из независимых друг от друг предложений, связывающихся с помощью союзов и без них. Они образуются при помощи союзов — жалгаулыктар аркылы.: Ынғайлас /сочинительные/ Жэне, да/де, та/те /и, к тому же/ Қарсылықты / противительные / . Бірак, сонда да, эйтсе де, /но, однако, иначе, а/ Талғаулыкты /разделительные/ Біресе, не, немесе /то, или, либо/ Себеп-салдар /причинно- следственные/ Сондыктан, ѳйткені, сол себепті /поэтому, потому что, по той причине,что/ 4 Мәтіннің такырыбы бой ынша/басқа такьірыптарды да қос^1п/ мына сөйлемдерді салалас сөйлемдерге айналлырыңыз: И з да н ны х предложений по теме текста/ и по д р у ги м тем ам/ образуйте сложносочиненные предложения: Жэне, да/де, та/те : ;1Г Шағын бизң号 ctç, адамдар мемлекет жэне баска органдардың бекітуімен істейді. Олар тауар ѳндіруге тікелей қатысады. 2. Сабақ аяқталды. Үйге кайпъім. 3. Кәсіпорын өзінің шаруашылык қызметін жоспарлайды. Ол өнімдер көлемін анықтайды. 4. Станцияньщ жылы суы Ертіске ағызылады. Судың жылу режимі бүзылады. 5. Марат шығармаға дайындалып отыр. Ермек есеп шығарып отыр. Бірақ, сонда да, әйтсе де: 1 .Шағын кәсіпорынның қаржысы банк несиесінен, жеке қорларынан қалыптасады. Ол каржыны капитал нарығы аркылы тарта алмайды. 2. Қорғау шаралары өткізіледі. Қоршаған орта ластанады. 3. Қажет тауар көп өндіріледі. Мүндай тауар артық емес. 4. ЖЭС қала шетінде орналаскан. Атмосфераға үшырылатын ангидрид зиян келтіреді. 5. Ертең А сқар қазақ драма театрына барар еді. Кеш ке таман жиналыс болады. Біресе, не, немесе: 1.Акционерлік коғам қүрылады. Үлкен корпорация курылады. 2. Мен Ақтоғайға автобуспен барамын. Мен таксимен жетемін. 3. Редакцияға біз барайык- Олар барсын. 4. Өнімді ѳткізу бағасын кәсіпорын белгілейді. Өнімді өткізу бағасын келісім негізінде белгілейді. Сондықтан, өйткені, себеоі: 1 . Қаланың экологиялык жағлаиы нашар. Қоршаған ортаны қорғау шаралары жеткіліксіз. 2. ЖЭС төменгі сортты көмірмен жұмыс жасайды. Көптеген қаіідықтар шығады. 3. Мен қазақ тілін түсінемін. Мен сөздерді білемін. 4. Майра ешқайда барған жоқ. Емтиханға дайындалды. 5 М ы на сөйлемдерді ка зак тіліне аударыныз: 224 Ербол купил газету, а Жаслан - журнал. Мақсўт работает в кооперативе, а Арман работает на алюминиевом заводе. Автобус остановился и из него вышли люди. Аслан живет то ли в Дачном микрорайоне, то ли в Усольском микрорайоне. Завтра у нас будет или семинар, или лабораторная работа. Ерканат не написал письмо，так как не было времени. Я не был на занятиях, поэтому мне непонятна тема урока. Известным товаром области пользуется вся страна, а большая часть экспортируется в Киргизию. 6 Берілген сѳз тіркестерін пайдаланып, салалас кұрмалас сөйлем зкасаңыз, такырып бойынша диалог кұрастырыныз. Используя данные словосочетания, составьте сложносочиненные предложения, составьте диалог по теме; ѳзекті сала, Екібастүз каласы, облыс өнеркәсібі, дамыған шаруашылык, көптеген түтынушылар, тәжірибе өту, жас маман, үлкен зауыт, кажетті жұмыс, институтты бітіргеннен кейін, шебер болу, шағын бизнесте істеу, бөлшек сауда, ғылыми кызмет, салық полициясы Қосымша тапсырма: мәтінді оқып, әрбір 2 жай сөйлемді салалас кұрмалас сөйлемге айналдырыңьп, орыс тіліне аударыныз, казак тілінде жоспарын жасаныз: Дополнительное задание: прочитайте текст, каждые 2 простых предложения превратите в сложносочиненные предложения, переведите на русский язык, составьте план текста на казахском языке: Компьютерлер туралы Алғашқы компьютерлер үлкен бөлменің аукымындай болды. Оны электронды есеп машинасы деп атады. Дербес компьютерлер акпаратты сақтайды. Оны/ақпаратты/ ' өндеу кезінде есептеуді женілдетеді. Дербес компьютерге «программа» деп аталатын нүсқау енгізіледі. «Программаның» үш түрі бар ： колданбалы, жүйелілік, аспаптык. Қолданбалы 一 пайдаланушылардың жұмыс істеуі үшін, жүйелілік 一 қолданбалы прграмманың істеуі үшін, аспаптык жаңа программа істеу үшін керек. X X I ғасырда коғамның калыптасуында информатика мен компьютерлендіру шешуші роль аткарады. Переведите данные предложения на казахский язык: 225 «Қазақстан 2030» атты президентгік стратегияда елімізде ғылым, 0к ағарту салаларында компьютерлік базаны күшейту көзделіп отыр Y й тапсырмасы : а) жана сөздерді, сұрақтарды пайдалана оты ры п, такырьщ бойынша қыскаша монолог кұрастырыңыз; используя новые слова, вопросы к тексту, составьте монолог по данной теме; э) салалас кұрмалас сөйлем ж алғаулы ктары ны н 4 түрімен кез келген тақырыпқа свйлемдер құрастырыньп; с 4-мя видами союзов сложносочиненных предложений составьте предложения /на любые темы/; , б) эпиграфта берілген создерді тусіндірініз, С'.Торайгыров туралы не біэлесіз, айтып беріңіз; объясните, к а к вы понимаете: эпиграф, расскажите о С.Торайгырове. 28-сабак Адамгерш ілік кім де болса，соны ер деп есепте Мақал 28-мәтін Кәсіпкер қызметі Кәсіпкерлік — қазіргі экономиканьщ негізгі буыны. Кәсіпкер қызметі дегеніміз: - жер, капитал, еңбек ресурстарын біріктіру; - бизйесте дербес шешім кабылдау; - бизнесте жаңашыл болу; - м үлікті， уакытты, еңбекті, іскерлік қабілеттерді тәуекелге қо ю /р и ско ва ть /. Кәсіпкердің ісіне мынадай талаптар қойылады: - экология мен коршаған ортаны таза ұстау, с а қ т а у ;― - халықтын денсаулығын жақсарту; ■ өрт қауіпсіздігін сақтау. Кәсіпкердін кандай міндеттері бар? Ол келіссөз бен келісім - шартқа отыруға, жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуде минималды олшемнен кем төлемеуге, әлеум еггік сактандыру төлемдердімемлекет фондына төлеп оты руға, еңбек қ а у іп с із д іг ін қамтамасы з етуге, тауардын 226 сапасына жауап беруге, жеке табысы мен кәсіпорын түсуімінен салык тэлеуге міндетті. К^сіпкердін жеке кәсіпорын ашуға, мүлікке ие болуға, жүмысқа ясалдауға-шығаруға, кызметін жоспарлауға, бағаны белгілеуге, табысты өз еркімен жүмсауға, жеке табыс алуға, валюталык және сыртқы экономикалык операцияларға қатысуға кұкықтары бар. Кәсіпкерге мынадай этикалық қасиеттер тән: Касиеттер Қасиеттер сипаттамасы Адалдык Жалпы адамзаттык мораль нормаларын сактаудағы анықтылык Интеллект Ои кабілетінің жылдамдығы, икемділігі, болжай алуы Адамды түсіне білу Адамньщ жеке даралығын, рухани байлығын көре білу, сұхбаттасушыны түсіне білу Ѳзіне-ѳзі тұрактылығы Болған жағдаиға бірдеи карау, сезіміне бақылау, іс-әрекетінің түракты болүы Тұрмыстагы карапайымдылык өзіне —өзі сенімділігі Дүниекүмарлыкка ұмтылмау,өзіне-өзі қызмет жасауға дағдылану Жауапкершілi кті алуға ұмтылу, максатка жете оілу Жан-жақтылык (эрудиттілік) Ғылым, техниканын салалары бойынша кең, терең білімі болуы (Қ.Аганина, С.Мұсабеков) Өз түсінігінізді айқындайтын сұрактар: - 厂 1 Кәсіпкерлік экономиканыц қандай буыны? 2 Кәсіпкерге қойылатын талаптарды атаңыз. 3 Кәсіпкер кызмегіне не жатады? 4 Кәсіпкердің қандай міндеттері мен құкыктары бар? 5 Кәсіпкер кызметі туралы не окыдыныздар? 6 Кесте бойынша кәсіпкердің қасиегтері туралы әңгімелеңіз. Негізгі түсініктер: Кәсіпкер кызметі- деятельность предпринимателя Негізгі буын — основное звено ' Еңбек ресурстары — трудовые ресурсы Шешім кабылдау — принимаь решения Дербес шеші — независимое решение Қоршағаң орта - окружающая среда Ѳрт ка уіпсіздігі—пожарная безопасность Жаңашыл болу - быть новатором Элеуметгік сактандыру — социальное страхование Ѳз еркімен — по желанию > •- 28-мэтІн бойынша тапсырмалар 1 Мэтінді мэнерлеп окыныз, берілген сѳздік аркылы орыс тіліне аударыныз. Прочитайте выразительно текст, с помошью данного словаря переведите на русский язык. 2 Мәтінде кұрм^лас сѳйлем бар ма? Кѳрсетщіз. Есть ли в тексте сложные предложения? Укажѵпе их. 3 Орыс тіліне аударыныз: I Переведите на русский язык: j Дамыған ауыр өнеркәсібі,. үнемі пайдаланамыз, өнеркесіптің әмбебап саласы, жер ресурстары, халык денсаулығы, бағаны белгілеу, қызметті жоспарлау, жұмыска жалдау, нарыктык экономикаға көшіру, көптегенөзгерістер, тауардын, сапасы, меіѵ лекеттік фонд, салық төлеу， шартқа отыру ; 4 Қазак тіліне аударыныз: Переведите на казахский язык: Предпринимательство — большое, звено нашей экономики. В Павлодарской области развита тяжелая|гір0мышленносхь. М ы постоянно пользуемся товарами предпринимателей. Во всех 10 районах нашей области развит малый бизнес. Сегодняшняя задача — полный переход ңа ры ночную экономику. Сейчас в экономИКе нашей области пройсхЬдят важные изменения. Началось развитие среднего бизнеса. | Предприниматель должен сохранять в чистоте окружаю щ ую среду. Он имеет право открыть отдельное предприятие. Предприниматель обязан отвечать за качество товара. К предпринимателю предъявляются определенные требования. 228 Назар аударыньп! Обратите внимание! Сабактас күрмалас сѳйлем Сложноподчиненные предложения Сложноподчиненные предложения в казахском языке / в отличие от русского языка/ не имеют союзов и союзных слов. Сказуемое в придаточном предложении не имеет личных окончанийノ Сен сабакка дайындалғанда, ол кітап окиды./ Отсутствуют определительные и изъяснительные, поэтому сложноподчиненному в русском языке не всегда соответствует сложноподчиненное в казахском языке. Сложноподчиненные предложения в русском языке могут переводиться как простые в казахском./Он сказал, что завтра будет семинар.- Ол ертен; семинар болатынын айтгы./. В казахском языке главное/басынкы/ предложение всегда стоит перед придаточным/ бағыныңқы/ предложением. Сабақтас күрмалас сѳйлем/ сложноподчненные предложения/ бывают: Мезгіл бағыныңкы/вре мени/ Қашан?кашаннан бері?кашанға шейін? -ған/-ген, кан/кен+да/де,ша/ше, ға/ге дейін ； нан/нен кейін,сон; ғалы/гелі, калы/келі Максат бағыныңкы /цели/ Неге? не үшін? Не максатпен? Исходный глагол+үшій Повелительная форма + деп Себеп бағыньшкы /причины/ Неге? Неліктен?не себепті? ған/ген,кан/кен+дыктан/ діктен или соң ， кейін, себепті, үшін Корень глаг<)да+-ып/-іп,- п, -тын/-тін+-дай/-дей, -а ， -е， -й Қимыл-сын бағыньшкы /образа действия/ Қалай?кайтып? Қарсылықтм бағынынкы /уступительное/ Қайткенмен?кайтсе де?не істесе де? -ған/-ген,-кан/-кен+мен, -са/-се+ да/де бола тұра, бола тұрса да Шартты бағынынкы/усл Қайтсе? -са/-се 229 7 Берілген сөйлемдерде багыныңқы сөблемге жакша ішіне сұрақ қо й ы ң ь п , б а ғы н ы нқы ньщ түрін аны ктаңы з: В данных предложениях в скобках укажите вопросы к придаточным определите вид придаточного: 5 Үлгі: Оля келгенде (кашан?), мен сабакқа дайындалып отырдьщ /Мезгіл/. Бұл тауар сапалы болгандыктан, ол шаруашылықта кен пайдаланады Сабак аяқталған соң, біз бәріміз «Баянауыл» кинотеатрына бардык. Оқуды бітіргеннен кейін, біз шағын кәсіпорында жүмыс істейміз. Университетке калмай келу үшін, біз жатакханадан жеті жарымда шықтык. Қазақ тілін тереңірек білейін деп, мен үйірмеге қатысып 1 жүрмін. Денсаулығы нашарлау болған себепті, ол комиссиядан өте алмады. Ерте түрьш, Саша дене шынықтыру жасайды. Экономика институтында оку киын болса да, жаксы улгеретін студенттер аз емес. Кэсіпкер болу киын, ѳйткені оған қойылатын талаптар көп. 8 Қ а з а қ тіліне аударыцыз: Переведите на казахский язык: Если предприниматель хорошо выполняет свои обязанности, то он добьется успехов. Хотя деятельность предпринимателя очень трудна, я решил стать предпринимателем. Придя домой, он начал читать книгу по предпринимательству. Хотя мы много занимаемся спортом, но мы еще не занимали первое место. Если ты сегодня пойдешь на биржу, то и я пойду. Я не понимаю текст, так как не знаю слов. 9 Сабақтас сейлемдермен тақырып бойынша диалог кұ р а с ты р ы ң ы з:" Используя сложноподчиненные предложения, составьте диалог: - Мейрам, кэсіпкер мэдениетіне не жатады? - Оган адамдармен тіл табысу да керек шыгар? - Эрине,… * г ； - Кәсіпкерлік қызмет өндірістің кай сферасын қамтиды? - Кәсіпкерге кандай талаптар қойыяады? 230 - Қызык екен! Тусіндіргеніңе кѳп ракмет! - Экологияны сактау да кажет пе? .... - Ал. 9 Қызық екен, окыңьп, қазак тіліне кыскаша турде аударып кѳрініз: Прочитайте, это интересно, переведите на казахский язык/в кратком виде/ : Гениальная калитка Долгое время знакомые Эдисона удивлялись, почему так тяжело открывается садовая калитка в его доме. Как-то один из них заметил: - Такой гений, как вы, мог бы сконструировать более совершенную калитку. - Мне кажется, - ответил Эдисон, - калитка сконструирована гениально. Она соединена с насосом домашнего водопровода. Каждый, кто входит，накачивает в бак двадцать литров воды. (Сүрақ: даналық тек қана ғалымға тэн касиет пе?) Сѳздік Знакомый /е /- таныс/тар/ " Удивлялись - таң калатын Сад - бакша Генмй —дана Как-сиякты Сконструировать — конструкциялау, күрастыру Соединена - байланыскан Үй тапсырмасы: а) «Кэсіпкер кандай болу керек?» такырыбы бойынша косымша материал дайындап әкелініз :жаңа меліметтер, кьпы кты материал т.б./; по теме «Каким должен быть предприниматель?» составьте дополнительный материал: новые сведения, интересный материал; э) эпиграфта берілген сѳздерді түсіндіріңіз; объясните слова эпиграфа; : し б) барлык еткен жаца (актив қорынан) сөздерді кайталаңьіз- повторите всё пройденные новые слова (из активного запаса). ’ 29-сабак Іскерлік этикет Этикет негіздеріне әңгімелесу мәдениеті, карапайым сыпайылық, амандаса, қоштаса білу, қызмет көрсеткенге, көмекке алғыс айту т.б . жатады. Этикетте ықыласпен тындау, адамдарға көмек көрсету, ілтипатты болу өте жоғары бағаланады. Адамдардьщ бір- бірімен қарым-қатынас жасауында олардьщ сыртқы келбеті, кйімі, әртүрлі жағдайда өзін дұрыс ұстауы үлкен орын алады^ , Іскерлік әдеп адамдардьщ бір-бірімен карым-катынас жасауында қалыптасады. Іскерлік катынас-келіссөз жургізудің негізгі факторы. Әңгімелесе сөйлесу этикеті сүхбаттасушының мәдениетін көрсетеді.' Әртүрлі мақсапарға байланысты іскерлік келіссөздер жүргізу， коммерциялық және іскерлік хаттар мәтінін дайындау, презентациялық — тұсау кесер — соз жазу, жарнамалык хат менеджер мен фирма жұмысының тиімділігін жэне фирма мәдениетін көрсетеді! Хаттама - мемлекет, дипломатиялык ѳкілдер, баска да үйымдар мен жеке тұлғалардың халықаралық катынаста сақтайтын жалпы қабылданған ереже, дәстүр, келісімдер жиынтығы. Келіссөз - бүл кездесудегі мақсат 一 серіктеспен мәселені талқылағаі^ан кейін, өзара ортшс шешім қабылдау /кұжат толтыру аркылы/. Іс ке р л ік әнгіме — ой бөлісу, мұнда келісімге келу деген максат болмайды. Іскерлік хат жазуда колданылатын этикет ережелерінш ерекшеліктері бар. Дұрыс кұрылған этикет хат жіберуші мен хат алушынын сыпайылықтары мен сенімділігін білдіреді. Хатты ң корытынды сөйлемдері сезімге толы, ары карай іскерлік карым- катынасты жалғастыруға. сенімді болуы керек. Іскерлік хатта мағынасыз детальдар болмайды. 、ン Телефонмен сѳйлесу - телефонмен сѳйлескенде кы.зметкердін келбеті, киімі, ѳзін-ѳзі ұстауы, кабинеттін жабдықталуы т.б. кѳрінбейді. Бірақ адамньщ қалай сейлесіп, қалай жауап берш түрғанынан /сыпайы ма, сыпайы емес пе/, қызметкер, фирма j y p ^ 1 алғашқы ой калыптасады Ки ім ге койы латы н талап — оның талғамды жэне таза болуы. Киім кездесу уакыты на, мерзіміне, ерекшелігіне байланысты таңдалуы керек. ^ (Қ.Аганин, С. Мұсабеков) ^ Сұрактар: 1 Этикет негіздеріне не жатады? 2 Этикетте нені жоғары бағалайды? , … 3 Іскерлік әдеп калай калыптасады? 4 Әңгімелесу этикеті нені білдіреді? 5 Келіссөздін мақсаты қандай? , 6 Іскерлік әнгіме деген не? 7 Іскерлік хаттың ерекшеліктері бар ма? Қандай? 8 Телефонмен сөйлесу ережелері іскерлік әдепке жата м.а? -, 9 киім ге кандай талаптар қойылады? Негізгі тусініктер: . . し • ■ карагіайым сыпайылық - обычная вежливость әнгімелесу мәдениеті — культура беседы, разговора ілтипатты болу - быть внимательным ы кы ласпен ты қд а у - вним ательно слуш ать ハ карым - катынас жасау - строить взаимоотношения сырткы келбеті - внешний вид ѳзін дүрыс үсиау ―— правильно держать себя . ■ жалпы қабылданған ереже - общепринятые правила . ортак шешім — общее решение күжат толтыру - заполнение документа сенімді болу — выражать уверенность : мағынасыз деталь - незначительная деталь 々 ： ） '■> алғашқы ой калыптасады — складывается первоначальное мңение Ч таңдалуы керек - должен/на/ выбираться ,- : ' ■….■ ン . : " 29 - мәтін бойынша тапсырмалар 1 М әтінді окы ны з, орыс тіліне аударыныз. 丨 Прочитайте текст, переведите на русский язык. . 2 Мәтіннің жоспарын жасаныз: Составьте план текста. 3 Жана сез тіркестеріне назар аударыныз! Әнгімелесу мэдениеті деген не? Сіз әңгімені калай бастар едініз / етістіктің келер іцак формаларын еске түсіріңіз/? Обратите внимание на новые словосочетания! Что такое культура ведения разговора? Как бы вы начали разговор / вспомните формы прошедшего времени глаголов/? Әңгімелесуге кажет сѳздер: Мен /жоспарға, өнімнің бағасына, өнімді өткізуге/ байланысты мэселе бойынша ... Жасалған келісімде... . . . ' ' Жоспар бойынша бәрі де ... Біздің үсынысымыз/предложение/-... 1 Сіз/дер/ қалай ... Сізбен сөйлескенге... 4 Берілген сөйлемдерді орыс тіліне аударыныз: Переведите предложения на русский язык: Келіссөз нәтижесінде ортақ шешім кабылданады. Серіктеспен мэселе талкыланады. Құжат толтырылады. Келіссөзде екі жақтың міндетгері жазылады. Келіссөз кездесу аркылы жасалады. 5 М ы на сөйлемдерді аяқганы з: Закончите данные предложения : Іскерлік хат жазудьщ /есть особенности/. Этикет нормаларын сақтау /очень необходимо/. Хаггьщ соңғы сѳйлемдері / полны чувств/. Іскерлік қарым-қатынасты жалғастыруға /должны быть уверены/. 6 Телефонмен сѳйлескенде кандай еѳздерді пайдалануга болады? Берілген сѳз, сѳз тіркестері, сѳйлемдер арасынан керектісін таңдаңыз，орыс тіліне аударыңыз: Какие слова можно использовать в разғо^^ре по телефону ? Укажите, какие из данных слов, словосочетаний, предложений подходят для разговора по телефону, переведите их: кешіріңіз, бұлай емес, сіздікі ѳте дұрыс, сіз қызық екенсіз, білмеимш, мен міндетті емеспін ғой, қиын болмаса, егер^бере алсаңьізйар； ^Үл сұраьсқа жауап бермеймін，ғапу етіңіз, тағы да кешірім сүраймыз, 2 3 4 мүмкін болса, мен келмеймзн, айтыңызшы, түстен кейін кездессек, келіңіз, уақыт жок, телефон баскаларға керек, шаршап тұрмын. 7 Қазак тіліне аударыныз: Переведите на казахский язык: Одежда должна быть чистой. Одежда должна соответствовать времени встречи. По телефонному разговору складывается первое впечатление о работнике и о фирме. Надо знать правила делового этикета. Быть внимательным - это тоже норма этикета. Другое правило этикета — это внимательно слушать. К основам этикета относится и культура беседы /разговора/. Үй тапсырмасы: ә) «Кәсіпкер мэдениеті» атты семинарга шакыру хатынын мэтінін жазыныз; напишите текст пригласительного письма на семинар «Кэсіпкер мэлениеті»; а) Қарж ы министрлігінен келген делегацияны карсы алу үш ін калай киінесіз, әңгімелеп берініз; кратко расскажите, как вы оденетесь для встречи делегации из Министерства финансов; б) «Етістіктін шактары» такырыбын кайталаныз; повторите тему «Етістіктің шақтары». ЗО-сабак Егер эрбір адам экономиканы білсе, сол мемлекет кушті Аристотель 30-мэтін Бизнесті жоспарлау Бизнес бірін — бірі ѳзара толықтырушы іс-өрекеттер мен операциялар кешенінен түрады. Онын б ір і - жоспарлау. Бизнес-жоспар мәмлелер жүргізу бағдарламасы, сонын Негізінде п т д г табу, лгни мақсатқа жетуге бағытталған жоспар түрінде ұйым д асты ры л ғ ан іс - әрекет ж-үйесін түсіндіреді.Бұл жоспар бірнеше (3-5) жылға жасалады. Бизнес-жоспар кәсіпкерге өзінің фирма жұмысын іске асыратын мемлелердің сенІмдЫгін, өтімділігін негіздейтін қүжйт ретінде кажет. Сонымен қатар， бизнос-жоспар Кәсіпкер ісінің бір қүпиясы ретінде де түсіндіріледі. 235 Жоспар міндеттері мынадай: - сіз тандаған нарық секторындағы жағдайды игеру; - өнім өткізуге, оны дайындауға кететін шығынды бағалау; - түсетін пайданы анықтау, шығынды есептеу; - істің жағдайын бағалайтын негізгі көрсеткіштерді аныктау. Жоспар күрылымында: - міндеті мен максаты; - каржылык мүмкіндіктерімен теңестірілуі; ' - дамуының экономикалык негізі; - болашакта күткен экономикалык нәтижесі; - қаржыландыру көзі анықталған болуы тиіс. Бизнес-жоспардың бөлімдері: резюме/жалпы мәлімет/,тауар мен қызметтердің сипаттамасы, тауар өткізу нарығы, фирма қызметінің тәуекелдік бағасы, өткізу нарығындағы бәсекелестік, маркетингтік жоспар, өндірістік жоспар, үйымдастырушылық жоспар, каржылык жоспар. Бизнес-жоспардың мақсаты — кесіпорынның шаруашылык ' қызметінің келешегін жоспарлау^ (Қ.Аганина, С.Мүсабеков) Экономикалык термин: Перспективалы жоспарлар " келешекке жоспар жасау шаруашыльщ дамуының бірқатар жылдарға(5,10,20) арналган негізгі бағытын көрсетеді де әлеуметтік-экономикалык ірі міндеттерді орындауды белгілейді. ' (Б.Сабырбаев) Сұрақтар: ' I . Бизнес-жоспар ненің бағдарламасы болып табылады? 8. Бүл жоспар неше жылға жасалады? 9. Жоспардың міндеттерін атаңыз. 10.Бизнес-жоспардың құрылымында не анықталады? I I .Бизнес-жоспар канляй болімдерден түрады? Негізгі түсініктер: Бизнес -жоспар - бизнёс ^ план Жеке мәмлё — отй^ЛьнЬе соглашение, сделка Жоспарлы *ұиьімдастырылған - планово организованная/ый/ Шығынды бағалау - оценивать раЬходы Пайдалылыкты аньщтау — определение прибыли 236 Негізгі көрсеткіш — основной показатель Қаржылык мүмкіндіктер — финансовые возможности Даму багыты — направление развития Қаржыландыру кѳзі — источник финансирования Шаруашылык қызметінін келешегі - будушее хозяйствекнной деятельности — . Тауар сипаттамасы - х арактеристика товара . '… Ѳгкізу нарығы - рынок реализации 30 -мәтін бойынша тапсырмалар 1 М этінді окы ны з, аударыңыз, сұрақтарға жауап беріңіз. Прочитайте текст, переведите, ответьте на вопросы. 2 Н егізгі түсініктерге назар аударыньп, та кы р ы п бойынша жай сөйлемдер кұрасты ры ңы з /мәтінді пайдалана оты ры п/: Обратите внимание на основные понятия, используя текст, составьте с ними простые предложения по теме: Үлгі: бизнес-жоспар — Бизнес - жоспар 3-5 жылга жасалады. 3 Қазак тіліне аударыныз: Переведите на казахский язык: Программа сделок, документ предпринимателя , коммерческая тайна, рыночный сектор, реализация товара, вычислить расходы, ' экономическая основа, производственный план , характеристика услуг 5 Сѳйлемдерді орыс тіліне аударыньп, тұрлаулы сөйлем мүшелерін көрсетіңіз: Переведите предложения на русский язык, определите главные члены предложения: ........ .... Бизнес-жоспар іс-әрекеттер кешенінен түрады. Жоспарлау - сол кешендердің бірі. Бизнес-жоспар 一 іс-әрекет жүйесі. Бизнес-жоспар қойылған максатка жетуге бағытталған. Бизнес-жоспар істің пайдалылығын анықтаиды. Жоспарда каржыландыру көзі де белгіленеді. 6 Сөйлегңдерді казак тіліне аударыныз, аударылган сөйлемдерде тұрлзусыз мүшелерді белгілеңіз. 237 Переведите предложения на казахский язык, в переведеңңЬіх предложениях выделите второстепенные члены предложения: В составе бизнес-плана указаны задачи и цели фирмы. В плане даются и экономические результата работы. Резюме входит в план предпринимателя. В бизнес-плане характеризуются товары и услуги 7 Кестені меңгеріп, такырып бойынша сѳйлемдермен / 6 - 7 / толтырыныз, сѳйлемдердегі сөздердің орын тәртібіне көңіл аударыңыз: Изучите таблицу, заполните ее предложениями по теме /6-7/, обратите внимание на порядок слов в предложении: Сѳйлем Кім?Кімдер? Не? Ңелер? Қайда? Қандай? Не? Не істейді? Кәсіпкер Бизнесте мына Міндетгі Шешеді 8 Жаңа сѳз тіркестерін пайдаланып, «Бизнес-жоспар керек ne» такырыбы бойынша диалогты аяктаңыз: Используя новые словосочетания, закончите диалог по теме «Бизнес- жоспар керек гіе?» - Бизнес-жоспар деген не? - Бизнес-жоспар 6 a f дарламаға ұқсас: ол... - Ол не үш ін ........ 9 Сөйлемдерді аяқтаныз, жақшада берілген етістіктерді казак тіліне аударып, керекті формасына қойыныз: Закоичиіе предложения, переведите данные в скобках глаголы, поставьте их в нужной форме: Бизнес операциялар кешенінен (туру). Жоспарлау жеке мэмлелерді (іске асыру). .. Мен бурын жоспар жасауды (білмеу). Ол ережені білмей, бизнес-жоспарды бір жылға гана (жасау). Сен жоспарыңяа таңдаған нарық секторындагы жағдайды (игерў)- Біз негізгі көрсеткіштерді (анықтау^;;; J :へ 238 Сендер жоспарда шығындарды (есептеу). Сіздер істің пайдалылыгьгн (есептеу). Үй тапсырмасы: а) жана сѳздерді ， сѳз тіркестерін жатгаңыз, сөйлем күрастырыңьп; выучите новые слова и словосочетания, составьте сними предложения; э) «резюме» сѳзі бойынша сѳздік мақаласын / сѳздіктен/ жазып әкеліңіз; выпишите из словаря словарную статью по слову « р е з ю м е » ; パ，. б) мәтіннің жоспарын жасаныз; составьте план текста ; в) эпиграфты казак тілінде кұрастырылған 3-4 сөйлеммен түсіндірініз; объясните слова эпиграфа с помощью 3-4 предложений на казахском языке. Қосымша материал Кереку - Баян жерінен ҚР VFA-ның 12 академніі мен 13 корреспондент- мүшесі шыккан. ҚР ¥ҒА 12 академигі: へ へ 1 ^ Сэтбаев Қ а н ы ш И мантайұлы , геология-минералогиялық ғылымдарыньщ докторы» ^ ҚазКСР ҒА академигі, КСРО академигі; 2 Әбділдин Жабайхан М ұбаракұлы, философия ғылымдарының докторы, профессор, ■ ,； ҚР ҮҒА академигі ; . 3 Бектүров Әбікен Бектұрұлы техникалык ғылымдарыньщ докторы, профессор, КазКСР Ға акдемигі; 4 Бейсембаев Серікбай Бейсембайұлы,тарих ғылымдарының докторы,профессор, ҚР ҮҒА академигі; 5 Дүйсеңбеков Зайролла Дүйсенбекұлы, ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы, профессор, ҚР YFA академигі; 6 Ёржанов Ж ақан Сүлейменұлы, техникалық гылымдардьщ докторы,профессор, ҚР ¥FA академигі; 7 Ж ұматов Хамза Ж ұматүлы , медицина ғылымдарының докторы, профессор, KasKCP FA академигі; 8 Қайы пов А р ы кта й Қа й ы пұл ы , геология- минералогиялык ғылымдарының докторы, профессор, ҚазКС Р FA академигі; 9 М аргұлан Ә лкей Хақанұлы , филология ғылымдарынын докторы, профессор, ҚазКСР FA академигі; 10 С ағы нов Абы лкас С ағы нұлы , техникалык ғылымдардын докторы, прфессор, ҚазКСР FA академигі; 11 Цефт Адриан Л укьянович, техникалык ғылымдардың докторы, профессор， ҚазКСР FA академигі; 12 Ш ө ки н ІІІа п ы к Ш ө ки н ұ л ы , техникалық ғылымдардың докторы, профессор, ҚазКСР FA академигі. KP ¥ F A 13 корреспондент-мүшесі E, Әбділдин Мейірхан Мұбаракұлы, физика-математикалык ылымдарыныц докторы, профессор; È Бәкенов Мұхтар Мұкашұлы,геология-минералогиялық [ғылымдарының докторы, профессор; 3 Бекмаканов Ермұқан Бекмаканұлы, тарих ғылымдарының аокторы, профессор; Бектұров Есен Әбікенұлы, химия ғылымдарының докторы, профессор; 5 Ғазалиев Арыстан Мәуленұлы, химия ғылымдарының рокторы, профессор; Дүйсембин Қабдрақман Дүйсембинович, биология ылымдарының докторы, профессор; ^ Есім Ғарифолла философия ғылымдарының докторы, профессор; Қаиы пов М ә л ік А р ы ктай ұл ы , техникалык ғылымдарының Докгоры; Онаев Ибраһим Ә ілғазы ұлы , техникалык ғылымдарынын Йокторы, профессор; 10 Садыков Токмұхамед Сәлменұлы, тарих ғылыгмдарынын докторы, профессор; 11 Сэтбаева Шәмшиябану Қанышкмзы, филология ҒЫлымдарының докторы, профессор; 12 Уәлиев Гаһип, техникалык ғылымдарының докторы, профессор; В Ш аканов Еламан Ш а қа н ұлы , биология ғылымдарының юкторы, профессор. Павлодар облысындағыі Павлодар мемлекеттік университетін« облы сты к кітапханага, орталы қ көшелердің біріне, Баянауыл ауданындағы шаруашылыкка Сұлтгінмахмұт Торайгыров есімі берілген. Сұлтанмахмұт Торайгыров (1893 -19 20 ) Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы 28 казанда Омбы уезініқ ауы лында (қазіргі Ақмола іііомын, ақкөніл адам болған. ліп, болашак акын жетімдік көріп өседі. Әйелі өлгеннен ен Бзйқонырды- алып, өзінщ Йаянауыл ауданына көшеді. Шағырай болысында, Қарауыл Шабар облысы) туған. Әкесі Әбубәкір кедей, Сұлтанмахмүттың 2 жасында шешесі ө пен жокшылықтың тақсіретін бірдей кейін , әкесі балаларын- Сүлтанмахмұг ヰ туған жері- Павлодар облысының Ақынның балалық шағы осында өтеді.Әкесінің көмегімен 6 жасында хат таныған Сүлтанмахмұт біраз уақыт ауылда молдалардан сабақ алады. Мүқан-молда баланы ң ынта-жігсрін, эдебиетке қүмарлығын түсініп, көмектеседі, баланың ақындык тглабын қүптайды * 1908 жылы Сұлтанмахмүт Баянауылдағы Әбдірахман молданың медресесіне түсіп, 2-3 жылдай оқиды. Осы кезде ақын сықак өлеңдер жазады, молда өлең жазуына тиым салады, С^лтанмахмүт шыдамай оқудьт тастап к е т е д і.1911 жылы Сүлтанмахмұт қыс бойы Нұрғали деген мұғалімнен оқиды. сонын көмегімен казақ, татар тілдерінде шыккан көркем эдебиет кітаптары мен газет, журналдарды окуға дағдыланады. 1912 жылы Троицк қаласындағы татар медресесіне түседі. Мұнда ұзақ оқымайды: қаражаты болмай, коп қиыншылык көреді, ауруға шалдығады. Жазда Троицк маңындағы бір ауылга бала окытуға кетед. Осы кездегі өлеңдерінде өз талабын ел қажеті’ халык мүддесі тұрғысынан түсіндіреді(«Оқып жүрген жастарға», «Талиптерге», «Оқуда мақсат не?>>) .パ— 、 1913жылы Троицкіде «Айқап» журналының редакциясында қызмет істеиді, мақалаларыи жариялайды, «Қамар сүлу» романын жазуға к і р і с е д і . -■ 1914 жылы Баянауылға барады. Өз ауылында біраз бала окытып, каражат жинап, улкен қалалардьщ біріне оқуға кетуді ойлайды. - 1.914 жылдың кү зін д е о к у іздсп, Семейге барады. Бір хатында ол былай жазған: «Қолымдағы: қаражатым бір-ак ай түруға жететш болды...». Алтай бойына(191 б.жылдың.кү^іне дейін) жалданьш бала оқытуға кетеді. Бүл жылдары көптеген өлендер мен «Кім жазыкты?» атты романын жазады. 1916-1917 жылдың кысында Томскіде оқып шыккан. 1917 жылы Семейге келеді, бүл кезде Акпан төңкерісі іске асып, патша тақтан күлаған болатын. Бүл хабарды куана карсы алады, Семейдегі казак комитетінде кызмет істеп, «Сарыарка» газеті мен «Абай» журналына ѳлевдері мен макалаларын бастырады. «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметіне тілектес болады. 1918 жылы Баянауылға кетеді.,' «Кедей», «Адасқан өмір», поэмаларын, өлеңдерін жазады. 1919 жылы Колчак устемдігі талқандалып, Сібірде, Қазақстанның солтүстігінде Кеңес өкіметі кайта орнай бастайды, уездік ревкомның ұсынуымен Шідерті болысында ревкомның төрағасы болып сайланады. Бірақ ол жаңа жүмыстарының арғы жағын көре алмады.Ауруы аскынып, 1920 жылы 21 мамырда кайтыс болады. Павлодар облысы Павлодар каласында орталык кѳшеге, Баянауыл ауданында шаруашылыкка Қаныш Сэтбаев есімі берілген, осы жерде ғалымнын мемориалдык мұражайы да бар. Қаныш Сэтбаев (1899-1964) Павлодар облысынын Баянауыл жерінде дуниеге келген. Î918 жылы Семейде мүғалімдер семинариясын оітіргеннең кейін (1918- 1921) Баянауылда мүғалім бола жүріп, түңғыш алгебра оқулығын ж а з ға н .19 жасында мүғалімдер курсында сабақ берлі, Баянауылда халык соты болды. 1926 жылы Томскіде технологиялык институтты бітіріп, 1941 жылға дейін Мэскеу мен Қарсақбайда инженерлік кызметтер аткарды, Қарсакбай мен Жезказғандағы мыс кенін, Екібастүз кѳмірін ашты, Қазақстан кен қорларының картасын жасады. Сол жылы КСРО Ғылым академиясының Қазак филиалындағы Геология ғылымдары институтынын директорлығына тағайындалады. 1946 жылы республикада Ғылым академиясы ашылғанда, онын түңғыш президенті болып сайланды. Қ. Сәтбаевтың ғылымға коскан үлесі зор, ол 640-тан астам ғылыми енбек жазған. Қ.Сәтбаев- алғашқы академик- Қазақстан металлогения мектебінің негізін салушы. Оның қүрметіне Марс пен Юпитердің аралығында айналып жүрген планета «Сэтбаев планетасы»，минералдың жаңа түрі «Сэтбаев» деп аталды. Қ.Сәтбаев Ленин ордендерімен, 2-дәрежелі Ұлы Отан соғысы орденімен марапатталды. 243 Дүниежүзілік Ю НЕСКО үйымы Қ.Сәтбаевтың мерейтойына орай 1999 жылды «Сэтбаев жылы» деп жариялады. Е ңб ек жолын үстаздыктан бастаған Қ .Сэтбаев үрпак тәрбиесі, мектеп ici, жоғары білікті мамандар даярлау мәселелерінен де кол үзбей өтті. Ә бікей Сэтбаев (1881-1939) Әбікей Сэтбаев белгілі педагог - ағартушы, көрнекті кайраткер. Ол қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданында туған. 1905 жылы Омбы қаласындағьі мұғалімдер семинариясын бітіріп, Баянауылдағы орыс - қазақ мектебін де мұғалім болады. Павлодардағы 2-кластық орыс-казак училищесінде сабак беріп, осы училищеде 6 жыл директор болған， кейіннен Семей қаласындағы облыстык Земство басқармасының оқу бөлімін, мұндағы губерниялык оқу бөліміндегі казак ' мектептері бөлімін басқарып, әрі осы қаладагы мұғалімдер семинариясында сабак береді. Семейде тұнғыш ашылған Қазак педагогикалық техникумнын директоры, 1928-1931 жылдары Омбы қаласындағы рабфактың мүғалімі , одан кейін қазіргі Бішкек қаласындағы (Кыргызстан) педагогикалык институтта окытушы болды. Ә. Сэтбаев жаңа құрыла бастаған казак мектебінін оқу-тәрбие жүмыстарын бір жүйеге түсіруге бар білім, тәжірибесін сарқа жұмсап, өз еңбектерінде мүғалім еңбегінін мәні, оқушыларды енбекке баулу сиякты мәселелер көтереді. X X ғасырдың демократтык бағыттағы қкзак зиялыларының беделді өкілі Әбікей Сәтбаев сталиндік режимнін кұрбаны болды. Қазір туған өлкесі Павлодар жерінде С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің «Тағлым» кешенінде әйгілі жерлесіміз, педагог — ағартушы Әбікей Сәтбаевка ескерткіш қойылған. («Қазакты ң тәлім дік ой - п ік ір антологиясынан») Павлодар қаласыддағьі Щ л ы с т ы к өнер жоне әдебиет мұражайына Бұкар жырау есімі берілген. Бұқар жырау Қалкаманұлы (1668-1781) Бұқар жырау — X V III ғасырдағы қазақ әдебиетінің белгілі өкілдерінің б ір і. 244 Оның әкесі - Қалқаман батыр. Жырау Баянауылда туып, Далба тауында дүние салған. Бұқар- Х Ү ІН ғасырдың екінші жартысында хандьщ кұ р ға н А бы ла йд ы ң түстасы , А б ы лайд ан ж а сы ул ке н. Б үкар хал қы ны ң , е л ін ің тағды ры на терен де ойлы кө з ж іб ерген , парасатты ой түйген. Ол ұлы Абылайдың ақыл - кеңесшісі , ақылғой поэзияның г ірі өкілі. Х Ү ІІІ ғасырдың бізге белгілі акындардың ішінде әлеуметтік l мәселелерді көбінесе басымырақ жыр еткен ақын 一 Бүкар. Онын «Асқар таудың өлгені», «Ей, Абылай..», «Кәрілік», «Бірінші тілек тілеңіз» т.б. өлеқдерінің бәрі бізге ауызша жеткен. Бұқар сөзлерін тек кана жыршылар емес, бүкіл халык ақыл, накыл сөз ретінде тұтынған. Бұкар поэзиясы — афористік поэзия. Жырау толғаулары ел арасына кең тараған, макал — мәтел болып кеткен. Павлодар каласындагы Облыстык өлкетану мұражайына Г.Н.Потанин есімі берілген. Григорий Николаевич Потанин (1835-1925) Г.Н. Потанин - кѳрнекті географ, этнограф, қоғам қайраткері ― Павлодар облысы Пресновка станииасында туған. 1841-1852 жылдары Омбыдағы Кадет корпусында оқыған. Осында окып жүріп , үлы ғалым, ағартушы Шокан Уолихановпен ; кездескен. 1859 жыы Петербург университетінщ жаратылыстану ― математикалык факультетіне түскен. 1861 жылы студенттер көтерілісіне қатысқаны үшін Петербург түрмесіне жабылған, университетен шығарылған. 1862 жылы Томск қаласына кайткан. Саяси көзқарастары үшін ' бірнеше жыл айдауда бояған. Соңғы өмірі Орыс Географиялык коғамымен тығыз байланысты болган, Орталык Азия регионын комплексті зерттеу максатымен осы і ѳлкеге бірнеше ірі гылыми экспедиция жасаған,, Ғалымның мүрасын география, этнография, түркі тілдес халықгарының фольклоры жөнінде көптеген ғылыми еңбектер : кұрайды. … . («Қазакты ң тәлім д ік «й - п ік ір антологиясынан») 245 Павдодар каласындагы Орталық мешіттердін бірі 一 Мәшһүр Жүсіп Көпеев атында. Мәшһүр Жүсіп Көпеев . (1858-1931) Мәшһүр Жүсіп Көпеев -әй гіл і ақын, жазушы, философ, көрнекті эдебиет зертгеушісі - Баянауыл өңірінде дүниеге келген. Жас кезінде ауыл молдасынан хат таниды, 1870 жылдары Хамеретдин хазіреттің медресесінде, кейіннен Бұқар діни жоғары оқу орнында оқиды. Жастайынан ауыз одебиеті нұсқаларымен танысып, халықтың жыр — дастандарын жаттап, зерделейді.Біраз уакыт мұғалімдік қызметпен айналысады. «Дала уәлаяты» газетіне үзбей хат-хабар, мақала жариялап, халық арасында «Мәшһүр» деген атка ие болады. 1887-1890 жылдары Орталык елдерін аралап, Самарқан, Ташкент, Бухар калаларында болып, араб, парсы тілдерін уйреніп, Шығыстың классикалық әдебиетімен жете танысады. Сол жылдары бе л гіт Шығыс зерттеушісі В.В.Радловпен жүздесуі акыннын. халыктык ауыз эдебиет үлгілерін бастыру ісімен кызу айналысуына себеп болады. 1917 жылдары Қазан қаласындағы ағайынды Хұсаиновтар баспасында «Хал ахуал», «Сарыарка кімдікі?», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» атты .жинақтарын бастырып шығарады. Шыгармаларында ол мекгеп-медресе ашу, жер және отырықшылық, сөз бостандығы, әйел жұртын оқыту т.б. өзекті мәселелерді көтереді. Ол ауыз әдебиетінің «Көрүғлы», «Ер Көкше», «Сайын батыр» сияқты озық үлгілерін жинап, Бүқар жырау, Шортаноаи, Шөже т.б. акын-жыраулардың әдеби мүрасын кағазға түсіреді, «Ғибратнама», «Баяннама», т.б. қисса-дастандар жазады. Бұлардың көпш іліп Республика Ғылым академиясыньщ қолжазбалар корында сақтаул ы түр. Ақынның педагогика, психология, этнка ғылымдары саласында жазан еңбектері де баршылық. Бірак осы ғылыми еңбектер Ъсы кеІГе* дейін жарық көрмегендіктен , көпш ілік оқырман қауымға онша мәлім емес. Бүларды зерттеп, халық игіліггне аиналдиру - кезек күттірмейтін іс. («Қазактыі^ тәлімдік ой - пікір антологиясынан») Павлодар каласындағы Қазақ іфама театрына Жүсіпбек Аймауытов есімі берілген. I Жүсіпбек Аймауытов [ (1889-1931) Жазушы, драматург, сыншы, публицист, ғалым Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясынын Павлодар Уезіндегі Қызылту болысынын бірінші ауылында туған. : Жүсіпбек 15 жасына дейін ауыл молдасынан окып, хат таныды. Кейін ѳзі бала оқытты. «Қартқожа» романында суреттелген бала молда ѳзі екенін жазушы мойындап ж азған.1 1911-1914 хшлдары Керекулегі оры-казақ мектебін бітіріп, 1914-191フ жылдары Семейдегі мүғалімдер семинариясын да оқыды. 1919 жылы Алашорда партиясына кіріп, «Абай» журналын шығаруға үлесін косты. 1919-1920 жылдары Павлодар, Семей калаларында партия, кенес кызметін аткарды. 1921 жылы Семейдегі губерниялык оку бөлімінің меңгерушісі, кейін «Қазақ тілі» газетінің редакторы болып істейді. 1924-1925 жылдары Қаркаралыда мұғалім, 1926 жылы Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінде әдеби қьгзметкер. 1926-1929 жылдары Шымкент педтехникумынын директоры болды. 1929 Қазакстандағы үлтшылдық үйыммен байланысы бар деген Жүсіпбек Аймауытов түткынға алынып, ату жазасына кесілді. 1931 жылы 42 жасында , нағыз шығармашылығының то лыс кан шағында кыршынынан киылды. ' Жүсіпбек 13-14 жасынан кисса, дастан жаттап, ойьін-тойда оірер ауыз өлең шығарып ақындық өнерге к адам басады. Жан-жакты талант иесі Жүсіпбек қазақ әдебиетінің бастауында түрып, замандастары- €әкен, Бейімбет, Ілияс, Мағжан, Сәбиттермен бірге көптеген жаңа жанрлардын негізін қалады. Жүсіпбектің әдеби мұрасы өте оаи. «Қарткожа», «Акбілек» романдары, <чКүнікекдің жазығы» повесі мен көптеген әңгімелері， «Рабиға», «Мансапкорлар», ^Қйпия мен Шәрбану», «Шернияз» атты пьесалары, өлендер мен «Нүр күні» поэмасы , балаларға арналған ертегі кітапшалар，сын макалалары мен көптегон аударма еңбектері, оқулыктары бар. ПІығармаларының такырыбы: бас бостандьіғы，әйел 247 теддігі, ел қорғаны болған ерлерді дәріптеу. Ол халықты оқу, білім өнер жолына үгіггеді. Ол халық ағарту комиссариатыңда' педагогикалык оқу орындарында кызмет істей жүріп, жас үрпақтьі тәрбиелеуге бағытталған ғылымның эр саласында жан-жақты білім алуын көздеген еңбектер мен оқу құралдарын жазды. Оның ішінде «Тәрбиеге жетекші», «Психология», «Комплексті окыту жолдары» т.б. еңбектері бар., Бүлар педагогика, психология ғылымдарының іргетасын калауға үлес косқан, жастарға осы ғылымдар негізінен мәлімет беретін еңбектер екені даусыз. («Қа^акты ң тәлім дік ой - п ік ір антологиясынан) Ёрмұкан Бекмаханов (1915-1966) Павлодар облысынын Баянауыл ауданында, туған. Ауылдық мектепті бітіргеннен кейін Семейдегі жоғары оқу орындарына даярлайтын курсқа түсіп, оны аяқтаған соң 1937 жылы Воронеж пединститутының тарих факультетін бітіреді де, арнайы жолдамамен Қазақстанға қызметке жіберіледі. Алғашкы кызметін Қазақ КСР Оқу министрлігі жанындағы Педагогикалык ғылымдар Ғылыми — зерттеу институтында бастап, көп үзамай ол осы институггьщ (193フ 一1939) директорры қызметін аткарады. Е, Бекмаханов 1 9 4 1 - 1 9 4 6 жылдары Қазакстан Компартиясы Орталық комитетінің лекторы, одан кейін Қазақ КСР Ғылым академиясыньщ Ш.Уэлиханов атындағы Тарих, археология жэне этнография институты директорынын орынбасары, ал 1947 жылдан кайтыс болғанға дейін (1966 жылғы мамырдың 6-сы) Қазак мемлекеттік университетінде Қазақ КСР тарихы кафедрасынын меңгерушісі болып істеді. Ол жүзден астам ғылыми еңбектін авторы. 1963 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының мүше - корреспонденті болып сайланды. Ол Қазак КСР тарихы мектепте алғаш оқытыла басталғаннан - ,ак (1958 - 1 9 5 9 оку жъіяьхнда) ;оң.ың ,бағдарламаларын құрастыруға, окулықтарын жазуға белсене к^тѵсад.； , 1958 —1959 оку жылынан бастап, яғни Қазақстан тарңхы материалдары мектептін оку жоспарына ендіріліп, олар КСРО тарихьі қүрамында окытыла басталғаннан-ақ, Е.Бекмаханов осы курстың охулықтарын жазумен ғана шектелмей, оны оқытудьщ ғьідами -, әдістемелік жолдарын баяндайтын да мақалалар жазган, («Қазақтың тәлімдік ой-^Ікір антологиясынан») 248 Ш а п ы қ Ш ө ки н Шөкин Шапык Шөкинұлы 1912 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданыкың №2 ауылында туған. 1937 жылы Омбы каласындағы ауылшаруашылык институтынын гидротехникалық факультетін бітірген. 1937 - 19 43 жылдары - энергетика саласында инженер, 1943 — 1944 жылдары — КСРО FA-нын Қазакстандағы филиалынын энергетика секторы менгерушісі, 1944 жылдан бастап осы филиалдьщ директоры, 1955- 1962 жылдары — ҚазКСР FA-ның академигі, 1964 - 1967 жылдары ― ҚазКСР ҒА^ның президент! Ш .Ш өкин — Қаз КСР-ның ғылымына еңб^гі сіңірген кайра丁 кері(1961), ҚазКСР~сы Мемлекеттік сыйлыгыньщ лауреаты (1972). Ш .Ш өкин Қазакстан энергетикасының ғылыми へ техникалык дамуының кешенді жүйесін жасаған, отын - эңергетикалык кешендерінің калыптасу жолдарын көрсеткен, халык шаруашылығы салаларын электр энергетикасымен камтамасыз етуге байланысты қажетті үсыныстар мен шаралар енгізген. Халык шаруашылыгы, жалпы энергетиканьщ ѳзекті мэселелеріне байланысты жазылған көптеген ғылыми еңбектердің авторы. Ғалым 20 доктор мен 200 一 ден астам ғылым кандидаттарын дайындаған. Октябрь Революциясы, Енбек Қызыл Ту о^дендерімен, кептеген медальдаомен марапатталған. 1996 жыльт Қазакстан Республикасынын «Халык каһарманы» атағына ие болған. Шапык Шѳкин — техникалык ғылымдарыньің докторы, профессор, ҚазКСР FA академигі. («Павлодар облысынын г^лымдары») 249 Қазакстанның көрнекті экономист-ғалымдары E. М. Арын Ерлан Мүхтарұлы Арьш 1961 жылы Алматы каласында туған. 1983 ж С.Киров атыңдағы Қазақ мемлекеітік университетінің философиялық-экономикааык; факультетін үздік бітірген, одан кейін оқуын Қазақстан Ғылым академиясы Экономика институтыньщ аспирантурасы мен докторантурасында жалғастырған, І 983-1992 Ж.Ж.— Абай атындағы ҚазПИ-де стажер-зерггеуші, оқытушы, Қазакстан Ғылым академиясыньщ Экономика институтында экономист, ғылыми кызметкер, ғылыми хатшы, докторант б о л ғ а н . 1992-Î 993 жылдары - ҚХЭ ҚИ /КИ М Э П / Стратегиялык зерттеулер орталыгы директорыньщ орынбасары; 1993 жылдьщ караша айынан 1994 ж. шілде айына дейін — ҚР президент! жанындағы ҚСЗИ /КИС И / директорыньщ бірінші орынбасары; 1994- 1997лсж-ҚР Даму институтынын п р е з и д е н ті;1997-1998ж.ж.-Білім, мэдениет жэне денсаулық сактау министрлігінің вице-министрі;1998- 1999 Ж.Ж.- Денсаулық сақтау, білім жэне спорт министрлігінің Бірінші вице-министрі; 1999-2001 ж.ж.-ҚР Білім және ғылым министрлігінің Бірінші вице-министрі; 2001 ж. бастап - С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеггік университетінің ректоры. ҚР Жоғарғы мектебі Халыкаралык академиясыныザ ҚР Иженерлік академиясыньщ, ҚР Ә леум епік ғылымдар академиясыньщ академигі; ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының，«Қазақ тілі» Халықаралык қоғамынын, Халыкаралык Еуразиялык Экономикалық академияның вице-презңденті; көптеген қазакстандык ғылыми журналдардың бас редакторы, редколлегия мүшесі. «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты (1994); «Ана тілшің айбары» ордеңімен, М.Шоқай атындағы, «Астана», «Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығы» медәльдарымен, марапатталған. Е.М.Арын - аймақтык экономика мәселелері, халықаралык экономикалык қатьшастары мәселелерінің ірі зерттеушілерінің бірі, ҚР іш кі және сыртқы саясатьгның мәселелері жөніндегі аналитикалык мектептің негізін сял>иіылары:ның öipi. Е.М-Арым ж етекш іліпм ен 6 докторлық, 21 кандидаттык диссертация қорғалған; 200 астам ғылыми еңбектің, оның ішіпде 26-сы - монографиялар, энциклопедиялар, анықхамалар мен сө зд ікте р .]" - («Павлодар облысынын ға лым дары») Х .А .А р ы с т а н б е к о в Арыстанбеков Хайдар Арыстанбекұлы 1916ж. Жезқазған облысы, Приозерный ауданы, Абай селосында туған. ҚазССР Ғылым Академиясыньщ корреспондент-мүшесі, профессор. ҚазССР-інің енбек сінірген ауыл шаруашылык кызметткері. Қазак ау л шаруашылык институтын бітірген соң, Алматы совхоз тресінде еңбек етті, Бүкіл-одактық ауыл шаруашылык көрмесіндегі ҚазССР павильонынын директоры, Қазак ауыл шаруашылык ғылымдары академиясыньщ президенті, Қазақ ауыл шаруашылығы институтының ректоры қызметтерін аткарды. 2 рет Енбек Кызыл Ту ордендерімен наградталған. «Қазақстан совхоздарының астык проблемаларын шешуде кол жеткен табыстары», «Даланың ертеңі мен бугіні» атты еңбектері бар. Т.Э. Эбдіразаков Әбдіразақов Талғат Әбдірахманұлы Павлодар облысыньщ Баянауыл ауданында 1920 жылы туған. Экономика ғылымдарының докторы, ¥лы Отан соғысына Қатысқан. 1947 ж. Қарағанды мүғалімдер институтын, 1961 жылы Москва каласында Қоғамдық ғылымдар Академиясыньщ аспирантурасын бітірген. Кѳп жыл мұғалімдік кызметте болды. 1947 жылдан 1950 жылға дейін - Қарағанды облысынын партия комитетінде бѳлім меңгерушісі, 1952 жылы- кал алык партия комитетінің хатшысы, 1952-1954 жылдары - облыстык комсомол комитетінің бірінші хатшысы, 1954-1957 жылдары - Гурьев каласы партия комитетінін хатшысы. 1961-1978 жылдары 〜Караганды педагогикалық институты мен университетінде I кафедра менгерушісі.1978 - 1 9 8 6 жылдары 一 Қарағанды Кооперативтік институтынын ректоры. 1986 жылдан бастап — КарМ У профессоры. Ғылыми жұмыстарының негізгі багыты-социализм кезеңіндегі ѳндірютік катынастардьщ дамуы, түтыну кооперацияларын дамытудьщ теориялык мэселелері. レ дэрежелі Oxaff соғысы, «Қүрмет БелгісЬ> ордендерімен, медальл^рмен марапатталған. I ^ Я.Ә.Әубәкіров Әубәкіров Яхия Әубәкірүлы 1928ж. Жезказған облысы, Шет ауданы, Актөбе селосында туған. Экономика гылымдарының 251 д о кто ры , профессор, Қ азақстан Республикасы Академиясы ньщ корреспондент-мүшесі, ҚазССР Жоғары мектебінщ еңбек сіңірген қызметкері. 1949ж. Омбы м:емлекеттік педагогикалык институтын бітірген. КазГУ-де, ұстаздық қызметтерде болған. Еңбектерінің негізгі бағыты-социализмнің экономикалык зандары, жэне оларды шаруашылыгында колдану, Қазақстанда социализм тұсында аграрлық қатьшастарды жетілдіру мәселелері. «Ауыл шаруашылыгында социализмнің экономикалык зандылыктарын қолдану», «Қазақстан ау л шаруашылығында әлеуметтік экономикалық қайта өзгерту» деген еңбектері бар. Т.Ө.Әшімбаев Әшімбаев Түймебай Әшімбайұлы 1918ж.Жамбыл облысыньщ Ш у ауданында туган. Экономика ғылымдарының докторы, профессор, академик, ҚазССР-інің ғы.лымға еңбегі сіңген қызметкері, КазГУ-ді б ітір ге н .1941-1945жылдары ¥лы Отан соғысына қатысқан. Қазақстан Республикасынын ¥лтты к академиясыньщ экономика институтында көптеген жылдар ғылыми кызметкер, сектор медгеруші, директор қызметтерін аткарған. Ғыльши еңбектерінің багыты-Қазакстанның казіргі жағдайдағы экономикалық дамуы, өндірістік қорлардын тиімділігін арттыру, ғылыми-техникалық прогресіі жеделдету, енбек өнімділігін көтеру, шаруашылық есепті жэне материалдык нталандыруды жақсарту мәселелері. Қазақ ССР Ғылым Академиясыньщ Ш.Уэлиханов атындағы сыйлығының лауреаты, 2-дәрежелі Отан соғысы, Қызыл Жүлдыз， Халыктар достығы, Еңбек Кызыл Ту ордендерімен наградталған. «Негізгі қорлардын тиімділігін артгырудың проблемалары», «Қазақстан экономикасы; аяқтау жэне болашақ, өнеркәсіп өндірісінің тиімділігі, Қазақстан материалдары боиынша әдістеу, талдау жэне проблемалар» атты енбектері бар. Е.Б.Байбараков : へ 1 ヘレ バ ノ Байбарақов Ешімбет Байбарақұлы І938ж: Алматы облысы, Кеген ауданы, ¥зынбұлақ селосында тугаң. Экономика ғылымдарының докторы, Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік жэне Қазақстан ау л шаруашылыгы институтын бітірген. Кѳптеген жылдар ау л шаруашылыгында еңбек еткен. Ғылыми-зерттеу еңбекісрі күс шаруашылығының экономикасына арналған. «Құрмет Белпсі” 252 орденімен наградталған. «Өнеркәсіптік күс шаруашылығы», «Қүс шаруашылығы онімдерінін резервтері» атты еңбектері бар. О. Б. Баймұратов Баймұратов Оразгелді Баймүратүлы 1935 жылы Солтүстік Қазақстан облысыньщ Булаев ауданында туған.Экономика ғылымдарының докторы, профессор. Мәскеудің түсті металдар жэне алтын институтын бітірген. Қазакстан Республикасынын Ұлттык академиясы экономика институтында кіш і ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушілігі кызметтерін атқарды. Ғылыми жұмыстары негізінен күрделі каржы мен ғылыми технологиялык прогрестің экономикалык тиімділігін, социализмнін, экономикалык аудандарының комплексті дамуы, аймактык экономика мәселелеріне арналган. Ж.Балапанов Балапанов Жүмахан 1920 жылы Талдықорған облысыньщ Алакөл ауданында туған. Экономика ғылымдарыңың докторы, профессор. Алматы ауыл шаруашылыгы институтын бітірген. Үлы Отан соғысына қатысқан. 1977жылдан бастап Қазақтың мемлекеттік баскару академиясында кафедра меңгерушісі болды. Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыты - аграрлық-өнеркәсіп комплексінің шаруашылык механизмін уйымдастыру, жоспарлау, баскару және жетілдіру. «Агроөнеркәсіпті кешенді уйымдастыру мен жоспарлау» атты жоғарғы оку орындарына арналған окулықтьщ авторы. С.Б.Бәйішев v , - ' • . ハ.. . i . Бәйішев Сактаған Бәйішұлы 1909 жылы Актөбе облысы, Байганин ауданы, Ақжар селосында туып, 1982ж. Алматы каласында қайтыс болды. Тарихшы, экономика ғылымдарының докторы, профессор. Ғылым Академиясыньщ академигі,ҚазССР-іиің еңбек сіяірген ғылым кайраткері. Үлы Отан соғысыңа катыскан. «Соииалистік Қазақстан» газетінің жауапты редакторы, Ғылым Академиясы ІІрезидиумнын мүшесі болды. 2 рет Еңбек Қызыл Ту, « Қ ү р м е т Б елгісі» ордендерімен наградталған. Ғы лы м и еңбектері- «Қазакстан тарихы мен экономикасы», «Социализмнің саяси экономикасы», «В.И.Ленин коммунистік коғам орнату туралы 253 А.И.Белов Белов Александр Иванович 1914 жылы Қостанай облысыньщ Семиозер ауданында туып, 1975 жылы Алматыда қайтыс болды. Экономика ғылымдарының кандидаты, профессор. ¥лы Отан соғысына қатысқан. Қазакгың ауыл шаруашылығы институтын, КазГУ-ді бітірген. Қазақтың ауыл шаруашылығы экономикасы жэне оны уйымдастыру ғылыми-зерттеу институтыньщ ректоры болды. Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыты-ауыл шаруашылы ғы экономикасы, уйымдастыру жэне жоспарлау. Ленин ордеиімен, 2- дэрежелі Отан соғысы, Қы]ыл Жұлдыз ордендерімен наградталған. «Ауыл шаруашылығындағы математикалык-экономикалык есептер», «Қазақстан ауыл шаруашылығы вдзметкерлерінің анықтамалығы» атты еңбектері бар. Қ. М. Белгібаев Белгібаев Қанаш Мұқанбайүлы 1928жылы Көкшетау облысыньщ Арыкбалық ауданынды туған. Экономика ғылымдарының докторы, КазГУ-ді, Қазак ауыл шаруашылыгы институтыньщ аспирантурасын бітірген. ҚазақССР Мемлекетгік жоспарлау комитеті жанындағы Жоспарлау жэне нормативтеу экономикалык гылыми- зерттеу институтыньщ сектор меңгерушісі болып кызмет атқарды. Ғылыми еңбектерінін негізгі бағыты-ауыл шаруаиіылығында негізгі корлар мен күрделі қаржыны пайдаланудың тиімділігін арттыру мәселелері. М.Е.Бутин Бутин Мәжекен Есеиұлы 1910ж. қазіргі Орал облысы, Жанақала ауданы «Жиделі» ауылында туған. Экономика ғылымдарынын докторы, профессор. Ленинград тұтыну кооперациясы институтын 193ІЖ., кейіннен Мэскеу экономика институтынын аспирантурасын бітірді. тамак ѳнеркэсібі м тш стрі, КазГУ-де, Алматы халык шаруашылыгы институтында кафедра менгерушісі бояып кызмет атқарды. Жұмыстары негізінен тамак өнеркәсібі экономикасы бухгалтерлік есеп теориясы бағытында жазылғаң. Бірінші дәрежелі Отан соғысы, 2 рет Енбек Қызыл Ту ордендерімсн наградталған. «Бухгалтерлік есеп және соттық бухгалтерлік сарап», «Саудадағы айналыс құралдарының айналымдылык талдаулары» атты еңбектері бар. М.Қ.Елеусізов Елеусізов Мүкаиі Қаппасүлы 1921>кылы Солтүстік Қазақстан облысы, Сергеев ауданы Жаңажол селосында туған. Экономика ғылымдарының докторы, профессор. ҚазССР-нің енбегі сіңірген ғылым қайраткері. КазПИ-ді бітірген. Көп жылдар әскери қызметте болған. Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыты - саяси экономия; экономикалык ой-пікір тарихы жэне халык шаруашылығын баскару теориясы проблемалары. 2-дэрежелі Отан соғысы, «Құрмет Белгісі» ордендерімен жэне медальдармен марапаггалған. «Шокан Уәлихановтын экономикальщ көзқарасы», «Революцияға дейінгі Қазақстаннын әлеуметтік экономикалык ойлары тарихьшың очерктері» атты енбектері бар. Е.И.Закшевский Закшевский Егор Иванович 1928ж. Донецк облысыньщ Андреев ауданында туған. Экономика ғылымдарының докторы, профессор. 1978жылдан ҚазССР-інің еңбек сіңірген экономисі. Кѳп жылдар А у л шаруашылыгы министрлігінде Жоспар-экономика баскарма бастығы, коллегия мүшесі болып кызмет аткарды. Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыттары-ау л шаруашылығының экономикасы мәселелері. 2 рет «Құрмет Белгісі» орденімен жәнемедальдармен наградталған. «Ау л шаруашылығы ѳнеркэсіптеріндегі шаруашылык есеп», «Совхоз ѳндірісі; экономика, басқару， уйымдастыру», «Республиканын ау л шаруашылыгы ѳндірісін басқару» атты еңбектері бар. Д.Қ. Қабдиев Қабдиев Дүйсенхан Қ аб д и ұл ы ÎQフбжылы Семей облысы, Шар ауданы, Луговой совхозында дүниеге келген. Қазақ Мемлекеттік университетінің 1954ж лы бітірген. Экономика ғадымдарының докторы, профессор. Ғылыми жүмыстарьтың негізгі бағыты- экономикалык ой-саяси экономия тарихы. 1964-70жы дары Алматы халык ш а руа ш ы л ы гы институтыньщ каржы жэне несие факультетінің деканы, ал 1971 жылдан осы уакытка дейін саяси экономия кафедрасының меңгерушісі. «Қазақ ағартушы-демократиялык X IX ғасырдың ІІ-жартысындағы елсуметтік-экономикалық кѳзкарасы», « X IX ғасырдын соңы X X ғасырдын басындағы экономикалык ойдың түрлері», «Қызметтестік 255 қыры Одактық республикалардың жетіддіру» сияқты ірі еңбектердің авторкі З.Қ.Қарғажа Қарғажанов Зада Қарғажанұлы 1 ауданы, Ақшатау ауылында туган. докторы, профессор,1955ж.Қазақ т аспирантурасын бітірді. Қаз ССР Ғы іі істері ғылыми-зерттеу институтында, 丨 ньщ экономика институтында аға ғылы істеді. Еңбектері негізінен табиғи тұрғыдан бағалау, минеральдык мәселелеріне арналған. 1972ж. Қа СС лауреаты атағын алды. Еңбектері «Түсті экономикалық бағасы». «Табиғат рационалды схемасы». 932 ж. Семей облысы, Аягөз Экономика ғылымдарыньщ іу-кен институтын, оның ъім Академиясыньщ тау-кен ,азақстан Республикасы YFA- ми қызметкер болып қызмет баилықтарды экономикалык I шикізаттар экономикасы Р Мемлекеттік сыйлығының металдар көп орындарының ресурстарын пайдаланудың Б. Қ. Қайьшов Қайымов Баян Қайымүлы 1 Нарынкөл ауданы, Сарыжаз сел^ ғылымдарының докторы, профессор.Ү^ 1955жылы КазГУ-ді бітірген. Содан университетінің аспирантурасын тәмаі ғылыми-зерттеу институтында ғылымй Алматы халык шаруашылык инстит> атқарды. Ғылыми жүмыстары - Қазақст; экономикасы. 2-дәрежелі Отан соғысы «Толык шаруашылық еееПтегі үйымдастыру», «Игерілген тың аймақтф атты еңбектері бар. Р.Ж.ҚуатоЬ Қуатов Рәшид Жүсіпбекүлы 192 ауданында туған. Экономика ғылымда] 1972жылдан ВАС ХН ИИ Л —дің корр қаржы экономикалық институтын, М институтынын аспирантурасын оітірді экономикасы жэне уйымдастыру ғылы ғылыми қызметкері, бөлім менгерушісі экономикалык баиланысьщ )24жылы Алматы облысы ： фсында ту ға н . Э коном ика ы Отан соғысына қатыскан. кеиін Мәскеу мемлекеттік |ідаған. Ѵзак уақыт Алматы жүмыстармен айналысты. -тында оқытушылық қызмет агроөнеркәсіптік кешенінін ордендерімен марапаталған. со.вхоздардағы қаржыны .рдағы асігык шаруашылығы» ан 8ж. ' Мкен-т облысы, Бөген .рынын докторы, профессор, гспондент-мүшесі. Ташкент әскеу халык шаруащылығы Қазак ау л шаруашылык ми-зерттеу институтынын аға директоры болып көп жылдар 256 кызмет аткарды. Еңбек Кызыл Ту ордснімен наградталған. «Ауыл шаруашылығындағы негізгі корлар жэне акша каражатын жұмсау», «Астык ѳндірісінін тиімділігін арттыру» атгы енбектері бар. А.Қуанышев Қуанышев Арыспай 1922 жылы Актѳбе облысы, Алға ауданы, «Бұлақ» совхозында туған. Экономика ғылымдарының докторы,профессор. Казакстан Республикасы Үлггы қ гылым академиясыньщ корреспондент-мүшесі. Үлы Отан соғысына катыскан. 1964ж. Букілодактык сыргган окытатын политехникалық институтын бітірген. ҚРҮҒА-ның президиумы академик- секретарынын орынбасары, өндіргіш күштерді зерттеу советі председателінің орынбасары, председателі қызметтерін атқарған. Негізгі ғылыми кызметтері геологиялык барлау жұмыстарының, мұнай мен газды іздеудің экономикалык тиімділігі, мұнай өнеркәсібін баскару және үйымдастыруды жетілдіру, мүнай көздерін бұрғылау жэне игеру процесінде автоматты баскару жүйесін колдану, Каспий теңізі жағалауы ойпатында мүнай мен газды терен бұрғылау шапшандығын арттыру және оған жұмсалатын шығынды азайтуға байланысты кешенді геологиялык-техникалык шараларды өндіріске енгізу т.б. С.Ы.Қарамендин Қарамендин Сынатай ЬІдырысұлы 1922 жылы Семей облысы, Абай ауданы, Этей ауылында туған. Экономика ғылымдарының докторы, профессор. ¥лы Отан соғысына катыскан. Алматы Зан институтын бітірген. Үзак жылдар жоғары оқу орындарында ұстаздык кызмет аткарды. Ғылыми жүмыстарынын бағыты - селоны дамытудын әлеуметтік-экономикалык мәселелері т.б 2-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапатталған. «Селоның әлеуметтік-экономикалык проблемалары», «Ауыл шаруашылығын түбіріне нығайта өзгертудің тәжірибелері» атты еңбектері шыкты. Ғ.Ә. Қалиев ‘ Қалиев Ғани Әлімұлы 1938 жылы Жамбыл облысы, Ш у ауданы, Белбасар селосында туган. Экономика ғылымдарыньгң докторы. профессор. Қырғыз мемлекеттік университетін 1962 жылы бітірген. Қазакстан ауыл шаруашылығы экономикасы жэне оны уйымдастыру 257 ғылыми-зерттеу институтында түрлі ғылыми қызметгерде, Қазақтың кой өсіру технологиялык ғылыми-зерттеу институтында директор қызметтерінде болды. «Етті-майлы қой шаруашылығын мамандандырудын тиімділігі» атты еңбегі 1983 жылы жарык көрді. Н.Қ. Мамыров Мамыров Нұрғали Құлшыманұлы 1938 жылы Алматы облысы, Кеген ауданы, Алгабас селосында тукан. Экономика ғылымдарының докторы, профессор. Жоғарғы мектептердің халыкаралык академиясыньщ академигі. А Х Ш И проректоры, ректоры, Жамбыл жеңіл жэне тамак ѳнеркэсюі институтынын. Алматы филиалының ректоры болып қызмет атқарды. Қазір-Қазақ Мемлекеттік Бас кару академиясыньщ ректоры. 1995 жылдан ҚР ҰҒА-ның корреспондент- мүшесі. «Өнеркәсіптегі өнліру жүйелерінің пайдалы мөлшері», «Өнеркәсіпте өндірісті топтау проблемалары», «Қазак ССР жеңіл өнеркәсібіндегі өндіріст) топтаудың экономикалык тиімділігі», «Еңбекті уйымдастыру және төлеудің бригад алык формалары» атты ғылыми еңбектердің авторы. К.Н.Нәрібаев Көпжасар Нәрібайүлы Нәрібаев 1938 ж. Жамбыл облысында туған. Көп жылдар Халык шаруашылығы институтында, қазіргі Қазақ мемлекеттік басқару академиясында кызмет істеді.Кейіннен ҚРҮҒА- ның экономикалык институтында ғылыми қызметтерде болды. «Қүрмет белгісі» орденімен марапаггалған. Өндірісті баскаруды жетілдіру, экономикалык есептеуде есептеуіш техниканы колдану жэне ріркеу бағыттарында ғылыми жүмыстармен айналысты. Экономика ғылымдарының докторы, профессор. К.Ә.Сагадиев -Сағадиев Кенжеғали Әбенүлы 1938 жылы Торғай облысы, Жангелдін ауданы, Аккөл селосында туган. Экономика ғылымдарының докторы, Қазакстан Республикасы ҮҒА-ның академигі. 1960 жылы КазГУ-ді бітірген. Көп жылдар бойы Алматы халық шаруашылык инс： тиілтында үстаздык етті. Бірнеше жыл Целиноград ауыл шаруашьілығы институтында ректор болып қызмет атқарды. Қазақстан Республикасы ҮҒА-сының президенті. Ғылыми кызметтерінің негізгі багыттары - материалдык -техникалык жабдыктау экономикасы. Енбек Қызыл Ту, Халыктар достығы >рдендерімен жән 如 бдыктау мен Материалдык-техі Нрттыру проблемал Темірхан С \ (ле поселкесінде [ірофессор. 1961 жоспарлар мекеме. іиаруашылық инсті- кұмыстарының не ірттыруда қаржы (ждірісішң рента^ пайдасы» атты еңб ітанбайұлы — 1937 ж. Алматы облысы, Іле ауданы, туған. Экономика ғылымдарының докторы, сьшы ҚазГУ-ді бітірген. Үзақ жылдар қаржы- ■Ц ;рінде жауапты қызметтер аткарды. Алматы халык гутында ұстаздык кызмет аткарып келеді. Ғылыми ізгі бағыты - өнеркәсіп өндірісінің тиімділігін i гсие механизмін күшейту мәселелері. «Өнеркәсіп ;льділігі», «Өндіріс тиімділігі, жүмыс сапасы, ктері бар. Сатыбалдин |)блысы, Семиозе] докторы, професс шаруашылығы ин 7ылым Академияс ； ерггеу жөніндегі атқарды. Қазір кытушы. Ғылыл іаруашылығы іларуашылык кономикалық Іііыгындарынын ес қы: Wi тал, а’ Толыбеков С :く азалы аудань і докторы,профессо{ мүшесі. Казпи-ді ьілым Академияс |(өп жылдар қызме экономикалык қ \ медальдармен марапатталған. «Қазакстанның өтімінің материалдық-техникалык базасы», икалык жабдыктаудын экономикалық тиімділігін ры» атты еңбектері бар. Т.С. Сәтбаев С.С.Сатыбалдин ағындык Сатыбалдыүлы 1937 жылы Қостанай ауданында туған. Экономика ғылымдарынын ». КазГУ-ді бітірген. КазГУ-де，Алматы халык титутында ұстаздык вдзметте болған. ҚазССР шың Президиумы жаньшдағы өндіргіш күштерді овет төрағасыныңң 1-орынбасары больш кызмет 、 азактьің мемлекеттік баскару академиясында жүмыстарыньщ негізгі бағыты - ауыл ï эсіпорындары мен құрылыс өнеркәсібінің іетін талдау әдістері. «Машиналык есеппен іудың жүйесі», «АҚШ -ты ң өндіріске жіберілетін бі» атты енбектері бар. С.Е. Толыбеков ерғали Еспембетұлы 1907ж. Қызылорда облысы, да туған. Экономика ғылымдарының ҚазСС Ғылым Академиясыньщ корреспондент- ітірген,көп жылдар сонда кызмет істеді.ҚазССР іның Экономика институтыньщ директоры болып істеді. Ол кѳшпелі казак кауымынын элеуметгік- эылысын, Қазақстаннын жартылай феодалык, 259 отарлық J' экономикадан капитализмге сокпай социализмдік экономикіға ѳтуін зерттеп, Қазакстанньщ дамуындағы нактылы ерекшелікхеріне саяси-экономикалық талдау жасады. Қазақстанның экономикалық дамуы, саяси экономия мэселелері бойынша ғылыми еңбектері Ібар. I Е.А.Туркебаев Түр|ебаев Едіге Айтжанүлы 1929 ж. Алматы облысы, Кеген ауданы,ЖІрланаш селосында туган. Экономика ғылымдарының докторы, Sj профессор. 1979 ж. Жоспарлау комитеті жанындағы жоспарлар жэне нормативтер экономикалык ғылыми-зерттеу институтц директорының орынбасары болып қызмет аткарды. Оньщ ғылыми j； жұмыстары мына багытта металлургияда оттёгш пайдалан^дьщ экономикалык тиімділігі, ѳндіргіш күштердін дамуы жэне орналасуы, территория лык ондірістік кешендер мен жергілікті жүйелерді калыптастыру мүмкіншіліктері, тағы басқа халық шаруашылығы проблемаларын зерттеу, 2 рет «Құрмет Белгісі» орден імеңІ наградталды. «Металлургияда оттегін пайдалану», «Қазақста|іның аймақтық экономикасының проблемалары» деген еңбектері бар. J .… Т.Э. Тілеулиев Тілеѵлиев Талап Әбдшанапүлы 1941 ж. Шымкентте туған. Экономику ғылымдарының докторы, профессор. ҚазССР-ның еңбек сіңірген ғіілы м қайраткері. 1964ж. КазПИ-ді бітірген. Ол Қарағанды, Алматы ^о ға р ы оқу орындарында оқутышылық кызметтер атқарды. Ғылыми ÿ еңбектері ендірісті басқару функциялары мен методологікясыиа бағьітталған. «Өндірісті басқаруда шешім қабылдауіың әдістері», «Басшы және өндірісті басқару кызметтері» атты еңбеітері бар. ii T.UI. Шәукенбаев Шә>|кенбаев Тарбай Шәукенбайұлы 1913 ж. Гурьев облысы, Ембі ауд^к)інда туып, 1985 ж. Алматы каласында кайтыс болды. Экономик^ ғылымдарының докторы,профессор, Мэскеу мүнай институтьщ|1938ж. бітірген. 30 жылдан астам уакьп бойы Алматы халық ша|уашылығы институтында кафедра меңгерушісі болды. Ол ғылыми 来үмыстарын мүнай жэне газ өнеркәсібі экономикасына арнады. з|р ； ет «Күрмет Белгісі» орденімен марапатталған. «Орал-Еміі)> мұнайы аймағы>\ «Қазақстан мұнай өндірісінің э ко н о м и к^к» т.б. еңбектері бар Эдебиет Литература 1 .Ученые Павлодарской области- Павлодар: П ГУ им.С.Торайгырова, 2002. Редакционная . коллегия: Е.М.Арын, А,Нухулы， А.Ж.Кудабаев. ; 2. Аганина Қ., Мүсабеков С., Дәулеткүлова A., Абибуллаева Ж., Мұсабекова Р. Экономикалык білім негіздері: окулық, Алматы, 2002. 3. Сабырбаев Б. Экономикалык терминдердін орысша-казакша түсіндірме сөздігі.-Алматы: Қазақстан, 1993. 4. Күзекова 3.，Қаракүсова Г. Қазақ т іл і, Алматы: Қаржы-каражат, 1997. 5. Бектуров Ш., Бектурова А. Казак тілі для начинающих: Учебник, А л м а ты : Рауан, 1994 . 6. Мусинов A., Мұхамбетқалиева М., Құдайбергенов Е. Қазақ т іл і.- Алматы: Қайнар, 1995. 7. Қазақтың тәліңаж ой — пікір антологиясы: Екінші том. Құрастырған: Қ. Жарыкбаев, С.Қалиев. Алматы: Рауаң, 1998. 8. Махмудов X., Мүсабаев Г. Қазакша - орысша сөздік; Казахско - русский словарь. Алматы: Өнер, 2001. 9. Бейсенбаева К.А. Сопоставительная грамматика русского и казахского языков. Алматы: Ана гілі, 1994. Ю.Соколкин Е.Д. Павлодар; Историко-информационный путеводитель. Алма-Ата: Казахстан, 1982. 11.Баяндина し.Ж. Использование перевода в учебном процессе: педагогический, лингвистический и литературный аспекты. Кѳркем аударма теориясы мен тарихының өзекті мәселелері. Халықаралық ғылыми - теориялык конференция. Алматы:2002. Алғы сөз Предисловие I бөлім 1 раздел 1 - сабак 2 - сабақ 3 - сабақ 4 ■* сабак ' 5 - сабақ 6 — сабак 7 - сабак 8 - сабақ 9 - сабак II бөлім II раздел î - сабак 2 ，сабақ 3 — сабак 4 — сабақ 5 — сабақ 6 — сабақ 7 - сабақ 8 —сабак 9 -с а б а қ 10 — сабак III раздел III бөлім I —сабак 2 - сабак 3— сабак 4— сабак 5— сабак 6 一 сабақ 7 - сабак 8 - сабак 9 ‘ са^ак 1 0 - сабак II-с а б а к М азмұны Содержание 0 5 9 4 9 3 9 4 9 4 9 - 5 8 1 4 6 7 9 2 2 2 6 2 6 5 4 8 5 1 8 5 5 5 0 0 0 1 — - 2 2 S 3 4 3 3 8 8 8 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 5 6 6 7 8 8 9 9 9 1 1 1 1 1 Î 1 T - 1 1 1 262 • а д p I а л M и й = м а л а ^ lll !! lfl ! fl f ff f f ff f =H 一 一 - І - І - і - 一 с п е т й д 2 3 Ф 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 - 0 ' Г О ' Ѵ ^ Г Я - ^ . 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 0 ^ 2 2 2 2 2 3 қ д 0 л V с 149 153 157 162 166 171 176 180 186 191 196 201 205 212 217 221 226 232 235 240 240 261 261 263 263 263 Зейнулина ん Ф.， Рахимжанов К.Х., Акошева М.К. Практический курс казахского языка для экономических специальностей Учебник Подписано в печать 26.11.2003. Г арнитура Times. Формат 29,7 x 42 1/2 Бумага офссппивиг, Усл.печ.л 10,2 Тираж 300 экз. ' Заказ № 0396 Научно-издктельский центр Павлодарского госуд 即 ственного университета им. С. Торайгырова 637000^ г. Павлодар, ул. Ломова, 64 жүктеу/скачать 6,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|