Практический курс казахско го язы ка для экономических специальностей

күрайды.  Нарык  өндіріс  кұрал  -   жабдыктары  мен  түтыну  заттарын 
0ТКІзумен  шектеледі.  Ол  коғамдык  өнімдерді  сатуды  камтамасыз  ете 
оТЬірып,  ұдайы  өндіріс  процесінің  үздіксіз  кеңеюіне  жағдай 
лсасайды.  Нарык өндірілген өнімді түгынушыларға жеткізіп,  олардың 
кажетін өтеуге ықпал етеді. 
*
(Б.Сабырбаев)
С ү р а к т а р :
1
. Нарык деген не? 
-
2
,  Нарык кандай катынастарға байланысты?
3
,  Нарык туралы аныктамаларға ортак нэрсе кандай?  ' 
•
4
.  Нарык ненің саласы? 
,
'
$.  Нарык механизмі  кандай кызметтер аткарады?
Негізгі түсініктер:
ѳндіріс факторы -производственный фактор
коғамдык  ѳ нд іріс 
一
  о б щ е с т в е н н о е   п р о и з в о д с т в о
айырбас категориясы — категория обмена 
ソ
э к о н о м и к а л ы к   к а т ы н а с т а р  
—
  э к о н о м и ч е с к и е   о т н о ш е н и я  
'  '
нарык механизмі -  механизм рынка
бэсеке куресі -  конкурентная борьба
тауар ѳндірушілер -  производители товара
15-мэтін бойынша тапсьфмалар
1  Мэтінді окыныз, аударыныз. Етіс категориясын кѳрсетініз
Прочитайте текст, переведите. Укажите категорию залога глаголов.
2  Эпиграфка назар аударыныз, етіс категориясын анықтаңыз
Обратите внимание на эпиграф, укажите категорию залога.
5  Мына 
етістіктердін 
берілген 
формасында 
свйлемдер 
құрастырыныз, етістіктің шактарын кѳрсетініз:
Составьте  с  данными  глаголами  предложения  (в  данных  формах), 
укажите время глаголов:
Үлгі: Жасалды -  баланс жасалды - ѳткен шак 
^
163

Атайды,  есептеданеді,  болса, сипаттаңыз, атқарады, тазартады, жү3ег 
асырады
«Етістіктін  райлары»  атты  кестеге  назар  аударыныз,  8- м ^ и 
бойынша берілген тапсырмаларга арналган кестені еске түсіріңі3.
Обратите внимание на таблицу «Наклонения глаголов» по 
8
-тексту
：
Етістіктін 
райы
наклонения глаголов
Мысалдар
Примеры
Ашык
(изъявительное
наклонение)
рай
Университетте конференция ѳтті
Ертең диспут  болады
Біз 
к а з а к   Д р а м а   т е а т р ы н а   б а р д ы к
Бұйрык
(повелительное
наклонение)
рай
Бараиын-барайык
Бар
Барыңыз 
ч 
Барсын
Шартты
(условное
наклонение)
рай Барсам, барсак 
Барсаң，барсандар 
Барса
Қалау
(желательное
наклонение)
рай
Көрпм келді~келеді-келш тұр
4  З-жаттыгуда берілген етістіктердін райларын кврсетінЬ
Укажите наклонения глаголов, данных в 3-упражнении.
i
5  Орыс тіліне аудараыңыз, етістіктердін райларын көрсетіңіз:
Переведите на русский язык, укажите наклонения глаголов:
I
Нарықты тауар айырбасымен сипаггаймыз.
Нарык экономикасы туралы айтсам, түсінбейсің.
Бағасын дұрыс жазындарІ
6 Қазақ тіліне аударыңьп, етістіктің райларын белгіленіз
：
Переведите на казахский язык,  укажите наклонения глаголов:
Мы составили  годовой отчет. 
I 
Охарактеризуйте  процесс приватизации.
Выполните контрольную работу по теме. 
,
164

gcjïH  я  закончу университет,  то буду  специалистом  по менеджменту. 
^сли найду материал, то подготовлю доклад. 
,
^хочу написать реферат по теме « Проблемы рынка».
咖 i хотим  пойти на концерт оркестра имени Курмангазы.
7
 Сѳилемдерді толыктырыңыз, етістіктерді. •
дополните предложения,  поставьте гл а го л ы ...
а)  .  .  .  ашык  рай  формасына  койыныз  (в  изъявительном
н а к л о н е н и и ) 
'ベ
Нарык бурын  .... 
.
:
.
へ
Біз нарыктык бірнеше анықтамасын  ....
б) 
. . .   бұйрық  рай  формасына  қойыңыз  (в  повелительном
наклонении) 
-
Бул уакытта . . .
Нарык туралы кітапты  жақсылап  . . .
в). . .  шартты рай формасына қойыңыз (в условном наклонении) 
Нарык ѳндіріс факторы  . . .
Бүл айырбас категориясы  ...
г)  . . .  калау рай формасына койыныз (в желательном наклонении) 
Менің  нарык кызметі  ...
ҢарықТТИІМДІЛ1ПН  . . .
8
 «Нарык механизмі» тақырыбы бойынша диалог құрастырыныз
По теме «Нарык механизм!» составьте диалог.
Еске  тусіріңһ,  кайталаныз.  «Марапаттау»  сѳзін  ашык,  калау, 
бұйрык,  шартты  рай  формасына  койып,  эркайсысымен  сѳйлем 
кұрастырыңыз:
От 
глагола 
«марапаттау» 
образуйте 
форму 
калау, 
ашык, 
шартты,бұйрық рай, составьте с  каждым  из них предложение:
Казакстан  наградалары
Қазакстан  Республикасынын  ордендерімен, 
медальдарымен 
Мемлекет дамуына зор үлес  коскан азаматтар марапатталады.
Мемлекеттің 
ордендері: 
Алтын 
кыран 
орден і, 
Х алы қ 
^аһарманы  ордені,  Отан  ордені,  А йбы н  ордені
，
  Парасат  ордені, 
Қүрмет ордені,  Даңк ордені, Достык ордені.
165

Мемлекеттің  медальдары: Ерлік үшін’ Жауынгерлік, Ереа ^ңбек 
үшін, Шапағат.
Үй тапсырмасы:
а) эпиграф та берілген е тіс тікте р д ің  р айьін қө р се тіңіз;
укажите  наклонения глаголов, данных в эпиграфе; 
э )
《
Н ары қ» такы ры б ы   бойынша кы сқаш а әңгімеленіз; 
составьте краткий рассказ по теме «Нарык»;
б) « Ж іктік жалғаулары» атты такырыпты кайталаныз;
повторите тему «Жіктік жапғау»;
в) «Сөйлем мүшелері» тақырыбын еске түсіріңіз; 
повторите тему «Сөйлем мүшелері».
.
«
16-сабак 
,
'і <
  !
К іт а п  -б а р л ы қ зам андагьі，барлың адам бааасының 
га ж а й ы п  о іл ім  қа зы н а сы іш ң  щ йм асы  
ノ
 
ふ
Ө те б а й   Т ^рм анж анов 
(1905-1978)
16-мәтін
Дүниежүзілік және ұл тты қ нарық
Дүниежұзілік  нарық  -   сатушылар  мен  сатып  алушылар 
арасындагы  тауарлар  мен  кызметтерді  айырбастау  жүйесі  түрінде 
көрінетін  бүкіл  әлемдік  шаруашылыктың  қүрамдас  бөлігі.  Оя 
халықаралық  еңбек  бөлісінін  валюталык  несие  жэне  каржы 
катынастарының 
негізінде  күрылып,  орныкты.  Д үниеж үзілік  нарык 
өндірістік  кооперация  жэне  интеграция,  сырткы  сауда,  тауар 
айырбасы 
операциялары  арқылы  ішкі  нарықпен  байланыста 
болады.  ¥ л т т ы қ   н а р ы к   -   бір  елдің  мемлекеггік  шекарасынын 
аумағымен  шектелген  жалпы  ішкі  нарық.  Үлттық  нарыкта  белгілі 
бір  дәрежеде  өндірістің  нәтижелері  мен  шарттарына  байланысты 
экономикалык  катынастар дамиды.  Бүл  катынастар  нарык  кызметінін 
шарты, -  ақша жэне  тауар  анналысынын  болуын  аныктайтын тауар 
_ ақша форма түрінде көрінеді.
(А.Мусинов т.б.)
Экономикалык термин:
Енбек  белінісі  -  халык  шаруашылыгы  саласы 
іш інде
，
кэсіпорындар^ 
ө н д ір іс   саласы  іш ін д е ,  сондай-ак,  территориалд ы к,  аудандык, 
丁ふ
166

^өлініс түрінде көрінеді.  Бүған дүниеж үзілік шаруашылык аукымында 
өндірісті  бөлу  жүйесі,  жекелеген  елдердің  халықаралық нарыкта сату 
ущія белгілі  бір өнім түрлерін шығаруға маманлануы да кіреді. 
( Б .С а б ы р б а е в )
Ңегізгі түсініктер:
Дүниежүзілік нарык -  мировой рынок 
^Салпы ішкі нарык -  общий внутренний рынок 
Енбек бөлінісі -  разделение труда 
Құрамдас бөлігі  —
 составная часть
Сырткы сауда —
 внешняя торговля 
：
Белгілі дэрежеде -  в определенной степени
Нарык кызметінің шарты -  условие рыночной деятельности
Сүрактар:
1  Нарык кандай жүйе?
2  Нарыктык катынастардьщ субъекттері кім болып табылады?
3  Қ а зір гі эдебиеттерде нарық мәні  калай түсіндіріледі?
4  Ѳндіріс  процесінде не маңызды
.フ
 
f  Дүние жүзілік нарык деген не?
6  Ұ лтты қ нарык дегеніміз не?
16-мэтін бойынша тапсырмалар
1  Мэтінді окыныз
，
аударыныз, сұрактарға жауап беріңіз.
Прочитайте текст, переведите,  ответьте на  вопросы.
2  Мәтінде  белгіленген  сѳздермен  кыскаша(  7-8  сѳйлем)  диалог 
Құрастырыньп.
С  выделенными  в  тексте  словами  составьте  небольшой  диалог  (7-8 
предложений).
3  Берілген  сөйлемдердің  тұрлаулы  мүшелерін  белгілеңіз, 
орыстіліне 
аударыңыз.Сөйлемдегі 
баяндауыштарға 
назар 
аударыныз:  баяндауыш ретінде қандай сөз таптары бола алады?
ß  данных  предложениях  подчеркните  главные  члены  предложения, 
Переведите  на  русский  язык.  Обратите  внимание  на сказуемые:  какие 
Части речи  могут быть сказуемыми?

Д үн ие ж үзілік  нары к   бүкіләлемдік  шаруашылықтын  күрамдасбөл  . 
Д үн ие ж үзілік нары к іш к і нарықпен тығыз байланысты. 
1
Ү лтты қ ңарық бір елдің аумағымен шектеледі.
Ү лтты қ нарық 
一 іш к і  нарык. 
I
Э кономикалы қ катынастар акша-тауар форма түрінде көрінеді.
« Ж іктік жалғаулар»  такырыбын еске іүсірініз! 
Il
 белім/
Вспомните тему « Ж ік т ік  жалғаулар»!/і раздел/
В  предлжении  в  ф ункции  сказуемого 
глаголы,  но  и  именные  части  речи,  то  ест 
прилагательное 
，
  имя  числительное,  м 
русского  языка,  именное  сказуемое  в  каза
：
 
признаки  глагола,  принимают  такие  же 
глаголы.
В I лице,  если основа оканчивается на:
могут  выступать  не  только 
ь  имя  существительное,  имя 
гстоимение.  В  отличии  от 
.хеком  языке  принимает  все 
личные  окончания,  как  и
Гласный
Л,р,й,у
Сонорный
-МЫН/-МІН
-МЫЗ/-МІЗ
1
М ен тәлімгермін. 
М ен алтыншымын. 
Біз тэлімгерміз.
Б!з алТыншымыз.
Звонкие 
согласный, 
Кроме б, в, г, д
-бын/-бін
-быз/-бһ
М ен  жалғызбын. 
Мен  Гүянәзбін. 
Біз жалғызбыз  . 
Біз мәзбіз.
Глухой  согласный 
Б, в, г, д
-ПЫН/-ПІН
ПЫЗ/-ПІЗ
Мен биологпын. 
М ен хим икпін. 
Біз биологпыз. 
Біз химикпіз.
4 Кеп  нүктенің орнына -мын/-мін, -мыз/-міз жалғауларын  қосьіп, 
сөйлемдерді орыс тіліне аударыныз, баяндауышты белгілеңіз:
Вместо 
точек 
поставьте 
окончания 
-мынЛмін, 
-мыз/-міз, 
предложения переведите на русский язык, подчеркните 
с к а з у е м ы е :
М ен экология мам аны ...
Біз экономист...
М ен олимпиададан ү ш ін ш і...
Біз қаржы мен несие маманы...
М ен Ә.Сәтбаев атындағы стипендияны ңиегері...
Ѵ6Я

5 Берілген сөйлемдерді казак тіліне аударыныз:
Данные предложения переведите на казахский язык: 
.
Зто -  крупный рынок.
Я специалист по лизингу.
Мы специалисты по банковскому делу.
Нас девять.
Я  победитель  олимпиады  по  предмету,  «Технолошя  труда  и 
предпринимательство».
6
  Берілген  сѳздерге  -бьш/-б1н,  -быз/-біз 
жіктік  жалгауларын 
косып,  сѳйлем  құрастырыңыз (бес сѳйлем):
С  данными  словами,  добавив  к  ним  личные  окончания  - ^ ы н / - б ін ,- 
быз/-біз , составьте предложения: 
.
Сегіз 
. :   ’‘ 
；：
Ораз 
:
ご‘
Шаштараз
Маклер 
：
Саудагер
Күрдас 
.
,
Ѳндіруші
Бастык
7  Берілген  сѳздерді  казак  тіліне  ау^рьіныз,  -пын-/пін,  -пыз/-пһ 
жіктік жалгауларын пайдалана отырып, сѳйлем кұрастырыңыз:
Переведите данные слова  на ка^^хский  язык  и,  используя  окончания ~~ 
пынЛпін, -ПЫЗ/-ПІЗ, состарьте с ними предложения:
Гость,  казах,  немец, р у сски й ,  эконом ист,  предприним атель  ,  акционер, 
студент, преподэватель
Назар аударьіңыз! Обратите внимание!
Во  II  л и ік ,  независимо  от  того,  на  какой  звук  оканчивается  именная 
часть речи,  прибавляются окончания -сын/-сің, -сыз/-сіз.
Для образования множественного числа  к  личным окончаниям -вы ш е 
Указанным- прибавляются  окончания —дар/-дер
8
 Сѳйлемдерді аяқтаңыз:
Закончите предложения: 
"
169

Сен староста...Сіздер үлкен..,Сен  педагог... 
ソ
'
Сен сарапшы.../эксперт
. .,/С із
 экспортшы...
Сіздер  қалада... Сіз менің ағам...
9  С ө й л ем д е р д і  қазақ  т іл ін е   а у д а р ы н ы з ;
Переведите предложения на казахский язык:
Вы павлодарцы или приезжие? М ы  энергетики,  а вы коммерсанты.
Вы преподаватель.  Вы начальник.  Они работники банка.  Вы кто, а они 
кто?
. . . .
Назар аударыныз! 
レ
Обратите внимание! 
…
III  лицо  единственного  и  множественного  числа  не
；
 имеет  личных 
окончаний. 
1
 
‘
Например : Ол- технолог.  Олар — күрылысшылар.
1 0   Қ а з а к   т іл ін е   а у д а р ы н ы з :
Переведите на казахский язык:
Он исследователь. Они — специалисты по франчайзингу.
Она — преподаватель по предмету «Экономическая теория».
Еске тусіріңіз! Қайталаңыз! Ж ік т ік  жалгауларын белгілеңіз:
Повторите!  У^сазките личные окончания:
Уакы т
Эр ѳндіріс ѳнімге эр түрлі уақы т жүмсайдьі. 
ノ
 
Алтын,  куміс  неге  кымбат?  Неге  акша  орнына  жүреді?  Ойланып 
кѳрдщіз  бе?  Себебі， оған  өте  көп  еңбек， уакЫт  кетеді.  Ол  көп  затка 
эквивалент  бола  алады.  1919  жылы  Ресейдегі  1  рубль  таза 
алтын 
болған. Американдык  1  доллар халықаралық валютаға айналды. 
Кағаз 
,ақша алтын,  күм істің  ө кіл і сияқты.
Э кономика -   бүл да уакы т:  эр  өнімге  уақы т  керек.  Адам'Зат дамуы 
уакы тқа байланысты.  У а қы т  -  алтынды бағалай білейік.
(З.Кузекова, Г.Қарақұсова)
Үй тапсырмасы: 
а) мотіннін жоспарын жасаңыз;
составьте план текста;
1 7 0

у  «Жіктік  жалғаулар»  такырыбын  колдана  отырып,  «Сауда 
0рЫНдарында  кандай  мамандар жүмыс істейді?» такырыбына  бес 
С
0
Йлем кұрастырыныз;
применяя  тему  « Ж ік тік   жалі аулар»,  составьте  пять  предложений  на 
,геМу «  Сауда орындарында кандай мамандар жумыс  істейді?».
|
7
-сабак
-^ак/сы б іл ім  іздёуге ж а л ы қп а л ы қ! 
^абылмаса^тарыгыпупгальщ пальщ !
 
彳
С а л а қты қты  қояльіқ^сақ болалы ң!
 
/
^ічгепдіубілмегенді а н ы ң та л ь щ !
Щ әкэрім  Қудайбердиев 
(1858-1931)
1 7
-мәтін
Н а р ы қты қ экономика
Н арыкты к 
экономика 
адамдарды 
жаппай 
кәсіпкерлікке 
уйретуде,  Ол  жұрттын  психологиясын  ѳзгертіп,  олардын  сана-сезімін 
табыс  табуға,  пайда  түсіруге,  ақшаның  әрбір  тиынын  бағалай  білуге 
бүрып отыр.  Олардын арасынан кесіпкерлер де  кѳптеген шығуда.
Нарык  экономикасы  арқылы  ғана  жүртты ң  бүкіл  күш -ж ігерін, 
ой-санасын  еңбекке  бағыттауға болады.
Республикамызда  кәсіпкерлікті  дамытуға  үлкен  ы кпал  жасап 
келе  жатқан  ірі  банкілер  бар.  Реформанын  табысты  іске  асуы  ақша 
саясатына  байланысты.  Осы  саясатты  дүрыс  ж үр гізіп,  кәсіпкерлікке 
накты  да  тиім ді  колдау  көрсетіп  келе  жатқан  Қазакстанньщ  үлтгы қ 
банкі，Республиканын  ұлтты к  карыз  беру  банкі  т.  б. 
Б іздін  елде 
банктік  жүйе  екі  деңгейлі: 
мемлекеттік  жэне  коммерциялык. 
Үлттык  банктер  бірш ш і,  е кін ш і  деңгейдегі  банктерді  тексереді, 
лицензияны  да  осы  банкі  береді. 
Коммерциялык  банктер  жеке 
де, 
акционерлік те болады.
Жалпы  айтканда,  банкі  —  карыз  беруші  мен  карыз  алушьтнын, 
арасында  делдалдык  жасайтын,  акша  капиталымен  сауда  ж үргізетін 
мекеме.
(З.Кузекова,  Г.Қарақұсова) 
ホ
Сүрақтар:
1
.
Н арыкты к экономика немен 
айналысады?
171

2.  Реформанын табысты іске асуы неге б а й л а н ы с т ы ? '
3.  Банкі кызметі қандай?
4.  Қазакстандағы банкі жүйесі кандай?
5.  Банктер қандай саясатты жүзеге асырады?
Негізгі түсініктер:
Жаппай кә сіп ке р лік ~ всеобщее /повсеместное/предпринимательство
Пайда түсіру — приносить прибыль 
Багалай білу -  уметь оценивать
Кэсіпкерлікті дамыту -  развитие предпринимательства
Ақша саясаты -  денежная политика
Банкі кызметі -  деятельность банка
Банкі жүйесі -  система банка
Ү л т т ь іқ б ш ік і —ҢЕіцисшалъныйбаніс 
,
Екі деңгейлі -двухуровневый 
i
Тиімді қолдау 
—
 эффективная поддержка
17-мәтін бойынша тапсырмалар
1  Мәтінді  окып,  аударыныз.  Сѳздікті  пайдалана  отырып, 
«Нарыктык 
экономика 
жагдайындагы 
банкі 
кызметі» 
такырыбына диалог құрасхырыңыз.
Прочитайте  текст,  переведите.  Используя  словарь  к  тексту,  составьте 
диалог на тему «Н ары кты к экономика жағдайындағы банкі  қызметі»
2 Берілген сѳйлемдерді орыс тіліне аударыңы
：
}：
Данные предложения переведите на русский я з ы к : …
Нарыктык экономика өте қажет.
Н ары қты қ экономика  адамньщ сана-сезімін табыс  табуға бұрып  отыр. 
Банкі қызметі ақша саясатына байланысты.
Ү лтты қ банктің құкы кта р ы  ерекше.
Келесі  3-жаттығудагы  свйлемдер  - 
2-жа^тығуда  берілген 
сөйлемдердін жалғасы. 
\
Предложения, данные в 3-упражнении,  являются  продолжением 
2
-упражнения. 
I
3 Берілген сѳйлемдерді казак тіліне аударыңьш^
Данные предложения переведите на казахский язык:
172

Национальный  банк  проверяет  другие,  в  том  числе  и  коммерческие,
ознки. 
ノ
ңаииональньш банк выдает банкам лицензии.
み
 коммерческие банки 
—
 банки второго 
уровня. 
—
 
■ 
ғ
коммерческие банки бывают и акционерными. 
-
Денежная политика -  главная 
п о л и т и к а  
банка.
4  
2
-жаттыгуда  белгіленген  сѳздерге  назар  аударыныз,  мына 
сўрактарға жауап 
б е р ің із ;
Обратите  внимание  на  слова,  выделенные  в  2 -у п р а ж н е н и и ，ответьте 
на следующие вопросы:
а) Белгіленген сѳздер кандай сұрақтарға жауап береді?
э)  Орыс  тілімен  салыстырыңыз:  бүл  сөздер  қай  соз  таптарына
жатады?
Окыңыз: Қазакстан банктері
Ұлттык банкі 
Әлембанк 
Гемір банк 
Казкоммерцбанк 
Орталық банк
Х алы кты к банкі 
Түран  банк 
Санұрбанк 
Альфабанк
Сұракка жауап берініз: 
С із тағы қяндай банктерді  оілесіз?
Назар аударыныз! Обратите внимание!
В  отличие  от  русского  языка,  имена  существительные  —Зат  есім  в 
казахском языке отвечают на вопрос кім?  ,  если обозначают людей,  на 
вопрос  не?, если обозначают все остальные предметы. Мысалы:
Жазда балалар ѳзенге,  кѳлге барады,  суға туседі.  — Суға к ім  түседі?
Қаз суда ж үзіп  жүр. 
-  Суда не ж үзіп  жүр?
Зат  есім  как  и  в  русском  языке  делится  на  2  группы:  жалпы  есімдер 
/нарицательные/  и жалқы  есімдер /собственные/.
5  17-  мэтіннен 
жалпы  заі  есімдер  мен  жалкы 
атаңыз.
Из  17-текста  назовите 
жалпы и жалкы зат есім.
зат  есімдерді
173

Назар аударыңыз!  Обратите  внимание!
В  отличие  от  русского  языка  в  казахском  языке  зат  есім  не  обладает 
категорией рода.
Зат есім делятся на 
,
түбір 
сѳздер -корневые или непроизводные слова / атом, су ,маман/ 
туынды 
сѳздер  -   производные  основы 
I
  мамандьлс, 
кітапша 
кызметтес/ 
1
біріккен 
сѳздер  - слитные основы  /шекара- шек-ара. жанүя- Жан-үяУ 
кос сѳздер ~ 
парные или собирательные основы 
/ата-ана, 
тиын-тебең/
6 17-мәтіннен 2-3 түбір, 2-3 біріккен сөздерді атаңыз /бар болса/.
Из  1 /-текста назовите 2-3 түбір, 2-3 біріккен зат есім /если есть/.
Назар аударыныз! Обратите внимание!
Туынды зат есім мына жұрнактар аркылы жасалады:
Туынды зат есім образуется при помощи суффиксов:
-шы/-ші 
образует 
существительные, 
обозначающие  профессию,  род 
занятий человека
тэрбие 
十
 ші
，
үгіт+ші, 
есеп
十
ші, спорт+шы
-ЛЫҚ/-ЛІК,  ДЫҚ/-ДІК,  -ТЫК/-ТІК
образует 
существительные, 
обозначающие 
отвлеченные 
понятия
жолдас+тык, 
ер 
十
лік
，
 
қала
十
лық, бас-+-тық
-лас/-лес, 
-дас/-дес, 
-тас/-тес 
образует
существительные,обозначающие 
совместное  местонахождение  или 
совместное действие
жер 
十
 лес, 
курс+тас, 
клас+тас, ауыл+дас
7 Берілген сѳздердін ішінен  гуынды жэне кос сѳздерді 
а н ы к та н ы з ,
сызылған сѳздермен 4 сѳйлем құрастырыныз: 
I
Укажите туынды  и  қос зат есім, с подчеркнутыми словами состав
ヤ
:,
предложения 
| 
I  î 
I 
/4 предложения/: 
I
 
!
丨
СатуШы,  студент,  лицензия,  патент,  достык,  ѳнеркэсіп, 
жоспар, 
байлық,  несие-есеп,  саудагер,  еңбекақы,  жаксь/лык,  бала-шағ|^ 
көйлек-көншек, тұтынушы, валюта,инвестиция 
/ 
'I
174

зат  есім,  определите  вид  /
g Қазак  тіліне  аударыныз,  зат  есімдерді  белгілеңіз,  жасалу  түрін 
зньіктаңыз/туынды, түбір, біріккен, кос сөз/:
^ ереведите  на  казахский  язык,  выделите 
туьінды, түбір, 
біріккен,  қос сөз/  :
Здесь 
находится Казкоммецбанк.
丁емірбанк — это коммерческий банк, 
g предприятие 
一 клиент банка.
Одна 
акция стоит  100 тенге.
Сгоямость-цена товара  очень высокая.
7 
Диалог кұрастырып, жалғастырыңыз:
Составьте диалог,  продолжите.
іс.  Тиісті/необходимые/
- Сэлеметсіз бе! Мен есеп ашуға келдім.
- Сэлеметсіз  бе!  Есеп  ашу 
一  пайдалы 
кағаздарды тол ты ру  керек.
-Жарайды. Толтырайын. Менің сұрактарым бар еді..
-Сүраңыз. 
_
-Салым/вклад/...
-...  мөлшері  ...
-Бір жылда неше... 
. .
-... өседі. 
. 
.
-Сақталу мерзімі /сроки хранения/ ...
-Рахмет!
Өткенді  кайталаныз.  Окыңыз,  казак  тіліне  аударыныз,  туынды 
зат есімдерді көрсетіңіз:
П р о ч и т а й т е ,  п е р е в е д и т е   н а   к а з а х с к и й   я з ы к ,  у к а ж и т е  
в
  к а з а х с к о м  
тексте производные имена существительные:
О Павлодаре
Город  расположен  в  северо-восточной  части  Республики 
Казахстан.  Территория  Павлодара  равна  примерно  267  кв.км .  Город 
вытянулся вдоль Иртыша на  16 км.
С  1938  года  Павлодар  является  областным  центром  Казахстана. 
Павлодар  —  крупны й  промышленный  центр  страны.  Здесь  работают 
^юминиевый,  нефтеперерабатывающий,  тракторный,  химический
175

заводы.  Алюминиевый  завод  начал  строиться  в  1958  году  и  первая 
очередь  была  пущена  в  1964  году.  Нефтеперерабатывающий  завод 
начал  строиться  в  19
フ
1 году， а  первую  продукцию  -   бензин,  мазут 
дизельное  топливо  -  выдал  в  19 
フ
 
8
  году .Тракторный  завод  начал 
строиться  как  комбайновый  еще  в  50-х  годах,  а  в  1966  году  был 
преобразован  в  тракторный.  В  1968  году с  главного  конвейера  сошел 
первый трактор  ДТ-75М  марки «Казахстанец».
ҮЙ тапсырмасы:
а)  мэтінде  белгіленген  сѳздермен  сѳз  тіркестерін,  одан  кеиін  - 
диалог құрастырыныз;
с выделенными  словами составьте словосочетания, а затем диалог; 
э) зат есімнін жасалу жолдарын қайталаңыз; 
повторите словообразование имен существительных ;
б) эпиграф сөздерін түсіндірініз,  Шәкәрім Құдайбердіұлы  туралы 
айтып беріңіз; эпиграфта бір ғана туынды зат есім бар
，
көрсетіңіз
；
 
расскажите  о  Шакариме  Кудайбердиеве;  укажите  производное  имя 
существительное в эпиграфе.
丨
- \  
. 
.
18-сабак
Ғ ы л ы м -б іл ім ге та л а п  қы луш ьш ар алдымен 
ѳ зін та н уд ы  м а қ с а т  қы л у керек 
М әш һур Ж усіп  Копеев
 
"
(1858-1931}
18-мәтін
Н ары к қатынасына кѳшуге байланысты проблемалар
Нарық  қатынастарының  сан  алуан,  тәуелсіз  жэне  тең  кұкыкты 
субъектілерінің  болуы  —  нарық  жасау  мен  оның  тиімді  жұмыс 
істеуінщ қажетті шарты. Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардын 
чегізгі  бөлігі.  Мемлекеттік  басқару  органдарын  тікелей  бағынудан 
құтқьр^п, 
оларды 
акционерлі, 
арендалык, 
үжымдык 
кәсіпорындарға,  кооперативтерге,  еңбек шаруашылыктарына, сондай- 
ақ жеке меншік кәсіпорындарға айналдыру деген сөз.
Мемлекеттік  меншікхін  монополиялык  жағдайын  меншіктін 
көптеген  баска  түрлеріне  кешіруде  мына  негізгі  бағыггар  жүзеге 
асырылады:  касіпорындар  мен  баска  да  мемлекеттік  м улікті  енбек 
үжымдарына,  ащ ионерлік  коғамдарға,  кооперативтерге,  жекелеген 
отбасылар  мен  азаічаттари-а,  сондай-ақ,  шетелдің  занды  түлғаларынз
176

^алға  беру,  кәсіпорындар  мен  өндірістерді,  ен  алдымен  шағын 
кәсіпорындарды  еңбек  үжымдарына  сату  және  осының  негізінде 
ұясымдык  кә^іпорындарды  кальштастыру，зиян  ш егіп  келе  жаткан, 
T0
3
fa ff  кәсіпорындар  мен  өндіріс  орьшдарын  еңбек  үжымдарына 
акысыз беру.
М еяш ік  —  материалдык  игіліктерді  иемденудің  тарихи 
калыптаскан  түрі.  М емлекеттік  менш ік  -   мемлекет 
коғамдық 
байлықтың  5елгілі  бір  б өлігін  (жерді,  суды,  оның  байлыктарын, 
өндірістің,  мемлекеттің  өмір  сүруі  уш ін  аса  маңыздыларын)  өз 
меншігіне алады.
(А.М уСИ 
卿 ）
, 
,
.
、
С үракгар:
J  Нарық жасаудың қажетті шарты кандай?
2  Нарык жағдайында  м енш іктін қандай түрлері бар? 
—
3.  Жалпы менш ік деген  не?
4.  Мемлекеттік  м енш іктің  басқа  менш ік  түріне  көш іоуде  кандай 
бағыттар жузеге асады?
5.  Мемлекеттік өз менш іпне кандай м енш іктің б өлігін  алады?
Негізгі түсініктер:
Негізгі бағыттар -  основные направления 
…
Мемлекеттік м үлік -государственная сооственносТь
Жалға беру -  сдавать в аренду 
: .  ..
Ақысыз беру -  отдавать безвозмездно
Тэуелсіз субъект -независимый субъект 
■
Қүкықты субъект- правовой субъект 
(
18-мэтін бойынша тапсырмалар
1  Мэтінді  мэнерлеп  окыныз,  сѳздікті  пайдалана  отырып,  орыс 
тіліне  аударыныз.  Мэтіндегі  зат  есімдердің  жасалу  жолдары 
Кандай?
Выразительно прочитайте текст, переведите на русский язык.
Как образованы  имена существительные?
之
  Сѳздікті  пайдалана  отырып, «Нарык  мэселелері» такырыбына 
Диалог құрастырыңыз.
Используя словарь,  составьте диалог на тему «Нарык мэселелері»
M l

3  Сѳйлемдерді толыктырыныз, орыс  гіліне аударыныз:
Дополните предложения, переведите на казахский язык:
Көптеген субъектілердің болуы -  нарықтын кажетті  ....
М ем лекетменш ігіндегі  кәсіпорындар  ...  м енш ік  ....айналады.
Өндіріс орындарын еңбек ужымдарына  ...  беру -  негізгі  ...  бірі.
Кейде кәсіпорындар ш етелдің ......... жалға  ...
Мемлекет қоғамдык байлыктың бір бөлігін 
ө з .....
алады.
4  Мәтінде белгіленген создер қандай сүрактарга жауал береді? 
Орыс  тілімен  салыстырыньн:  белгіленген  сөідер  қай  сөз  табына 
жатады?
На какие вопросы отвечают слова,  выделенные  в тексте?
Сравните  с  русским  языком:  к   каким  частям  речи  относятся  слова, 
выделенные в тексте?
Назар аударыныз! Обратите внимание!
И  в  казахском,  и  в  русском  языках  сын  есім  обозначает  признаки 
предметоб  и  употребляется  перед  существительным.  Но  в  казахском 
языке  сын  есім  не  изменяется  ни  по  падежам,  ни  по  числам, 
например:  м емлекеттік меншік,  монополиялық жағдай
5  Берілген  сын  есімдермен  экономика  жайында  сөз  тіркестерін 
немесе свйлемдер кұрастырыныз:
С  данными  сын  есім  составьте  словосочетания 
или
  предложения  об 
экономике.
Ғылыми,  жаңа,  күш ті,  мацызды,  экспорттык,  белгілі,  елеулі,  атакты, 
әйгіл і, ұж ы м ды к, акционерлік,  аренд алык, занды,  валюталык
6  Берілген зат есімдерді сын есімдермен  тіркестіріңіз:
Образуйте  словосочетания  сын  есім+зат  есім,  используя  данные 
слова:
БирЖа
，эмбарго/тыйым  салу/,  кітапша,  баға,  акша,  валюта,  мемлекет, 
сауда,  дәріс,  тэжірибе,  семинар,  сынак,  емтихан,  есепші,  максат, 
элемент,  ка уіп ті,  улы,  зор,  каталог, алфавит
Назар аударыныз! Обратите внимание!
В  казахском  языке  сын  есім  делятся  на  туынды  /  производные/  и 
түбір сѳз /непроизводные./

^ерпроизводные  -  сапалык 
!
  ка 
丁
“ПЫ качества  и  признака предме 
Производные -  қатыстык /относи|гі 
суффиксов:
-льі/лі,  -ДЫ/-ДІ
，
-ТЫ/-ТІ
отношение  одного  предмета  к 
другому
дай/-дей, 
-тай/-теи-качество
предмета  относительно  другого 
^т^едмета
-ЛЫК/-ЛІК,-ДЫҚ/-ДІК,  -ТЫК/-ТІК-
часто  образует  прил-ые  от слов, 
заимствованных  из  русского 
языка 
_________  
一
-СЫЗ-/СІЗ  -отрицательные  имена
_прилг-ые
-КЫ/-КІ,  -ҒЫ/-П  -отношение  во 
времени 
—
  ___
7 Мэтіннен  барлык  сын  есімдеі
：
 ai 
сѳз  екенін  дәлелденіз,  туынді 
белііленіз.
Выпишите  из  текста  все  имЬ: 
производны они или непроизводн  ,і 
имен прилагательных.
8
 Қазақ тіліне аударыныз:
Переведите на казахский язык:
Г осударственная  комиссия,  рыно^ 
частная  собственность,  универсш 
совет,  технологическая  эксперти 
безопасности, 
кафедральный  , 
независимый 
народ, 
курсова
：
 
безошибочная контрольная работа
フ
  Назар  аударыньп.  Окыныз, 
сьін есімдерді белгілеңіз:
прочитайте,  переведите  на  казахі 
Тексте производные  имена прилаі
есгвенные/-  обозначают  различные 
ов.
ельные / -  образуются  при помоши
баға+лы, куат+ты, маңыз+ды 
Радиоактив+ті
Гүл+деи, күн+дейдар+дай
Сүт+тей, тас+тай
Акционер+лік,  нейтрон+дык, 
валюта+лық
тәртіп 
十
 
сіз
，
 
қаржы+сыз,
акша+сыз.  мүлік+сіз 
一
көктем+гі, кыс-нқы
жазыңыз,  туынды  немесе  түбір 
сын  есімдердін  жұрнактарын
на  прилагательные,  определите, 
выделите суффиксы производных
ные  отношения,  акционерный  банк, 
гтская  газета  «Білік»,  студенческий 
;а,  семестровая  работа  по  технике 
окумен
丁，
  праздничный  концерт 
，
 
работа, 
дипломный 
проект.
казак  тіліне  аударыныз,  туынды
кии  язык,  укажите  в  переведенном 
ательные:
79

П а м я т н и к и  а р х и т е к т у р ы
В Павлодаре есть свыше  10 зданий 
一
 памятников архитектура 
Один  из  них  -  бывшая  мусульманская  мечеть  с  куполом  восточнс 
стиля  по  улице  Фрунзе,  138.  Это  памятник  культовой  архитектура 
оградой  постройки  1905  года.  С  1938  года  здесь  размещались  Д 
пионеров,  филиал  филармонии  имени  Джамбула,  детская  спортив
ト
 
школа  № 1 . В  1939  году  в  этом  здании  проходил  областной  cj 
акынов  и  писателей,  в котором  принял участие  народный  акын Есі 
Беркимбаев.
Сѳздік
памятник -  ескерткіш 
I
мечеть -  мешіт
к у п о л   -   күмбез
ограда -  шарбак, дуал
принял участие — катысты, қатыскан
Үй тапсырмасы:
а) сы н е сім нің  ж асалу ж о лд а р ы н қа й та л а ң ы з;
повторите образование имен прилагательных;
э) туынды  зат есім мен сын есімдерді пайдалана отырып,  атакт 
жерлесіміз 
Мәшһүр 
Жүсіп 
Копеев 
туралы 
5-6 
сѳйле 
кұрастырыңыз，эпиграфка назар аударыныз;
используя  производные  имена  существительные  и  прилагательны 
составьте  5-6  предложений  о  М аш кур  Ж усып  Копееве,  обрати: 
внимание на эпиграф;
б) мэтіннін жоспарын жасаныз;
составьте план текста. 
,
19 -с а б а қ  
!
і 
ノ：
 
'
О ку-о іл ш  о ір  
^лгая б іл ім  болады
Э лихан Б ѳкейханов
(1866-1937)
19-мәтін
Қаржы жүйесі
Қаржы  дегеніміз 
一
  экономикальщ  категория.  Ол  ұлттьщ  табиғать 
қоғамды қ өнімді  бөлу кезінде пайда болған
180

0рталыктанлырылған  акшалай  корлардьи  калыптасуы  және 
оларды  өндіріске  колдану,  коғам  ка ж е ттіл іг^  канагаттандыру.  Онын 
0бъектісі  -   каржы  ресурстары,  ал  субъектісі  —  мемлекет, 
кәсіпорындар,  мекемелер,  ө нд ір істік жән- ө нд ірістік емес ұйымдар.
Түңғыш  рет  акша  катынасы  1^17  ғасырларда  пайда  болған. 
Ол ең алғаш  Италияда колданылды.
Қаржы   атауы  дегеніміз  " Қ А '  барлык  табыс  деген  сөз.  Демек, 
барлык  табыс  қаражат  корларыь'  жасау  мен  пайдалану  процесіндегі 
экономикалык  қатынастарды  бейнелеп  кѳрсететін  экономикалык 
категория.  Қаржы  есеп  жуйесімен  тығыз  байланысты,  ѳйткені 
олардьщ  қызметі  шаруаш ь^ьік  ж үр гізу д ін   ж еке;объектілері  арасында 
өзара  есеп  айырысуға  ^рналған.  Қаржы ны ң  материалдык  мазмүны 
кұрамына  көптеген  акша  корлары  енеді.  Мысалы;  мемлекеттік 
бюджет,  әлеумепік  камсыздандыру  және  сақтандыру,  тұтыну 
коры .  Бұл  ақіса қорлары сан  килы деңгейде күры лы п пайдаланылады, 
кейбіреулепі  үнемі  жұмсалса,  кейбіреулері  сақталады,  ал  енді 
біреулері  жинақталады.  Қарлсы  катынастары  формаларымен  ақшалай 
каржы -чорлары баскарылатын материалдык объект күрайды. 
(А.Мусинов)
Экономикалык термин:
Қа р ж ы  
一  I .мемлекеттін  өмір  сүруіне,  кызмет  етуіне  тығыз 
байланысты  және  мемлекеттің  ақша  каражаты  ж өніндегі  кажетін 
өтеуге бағытталған, сол үш ін кажетті  акша катынастардьщ жүйесі,
2.  экономикалык,  акшалай  катынастардын  белгілі  оір  жүйесі,  осы 
жүйе  аркылы  үлғаймалы  ұдайы  өндірісті,  сондай-ак  коғамның  басқа 
да  қажеттерін  камтамасыз  ету  үш ін  қажетті  акшалай  қаражат 
жасалып, тиісінш е бөлініп, пайдаланылады.
(Б.Сабырбаев)
С ү р а к т а р :
I 
1
- Қаржы жүйесі дегеніміз не? 
；,.
1
  2.  Қаржы субъектісі мен объектісі деген не?
I 
3.  Түңғьгш 
рет акша катынасы кашан жэне кайда пайда болган?
1 
4.  Қаржы немен тығыз байланысты?
5.  Қ а р ж ы н ы н  материалдык м азм үны   кұрам ы на  кандай к о р  л ар енеді?
6
.  Акша корлары қалай пайдаланады?
Негізгі түсініктер:
Экономикалык категория -  экономическая категория

удовлетворять  обществ^
'енные
зяйства 
ьное обеспечение
Ақшалай кор — денежный фонд 
Қоғам  кажеттілігін  қанағаггандьціу 
потребности
Шаруашылык жүргізу — ведение хо 
Әлеуметтік камсыздандыру 
--
 соци
；
Түтыну қоры -потребительский фонд
19-мэтін бойьшша тапсырмалар
1  Сездікке назар аудара отырып」мэтінді орыс тіліне аударыңыз
Переведите текст на русский язык, используя словарь к тексту
：
■
 
：
 
：
 
.
2  Берілген  сұрактарды  пайдаланып, 
такырып  бойынша  бір- 
біріңізбен сөйлесініз.
С  помощью  вопросов,  данных  к тексту,  поговорите друг  с  другом на 
данную тему.
3  Ѳткенді кайталаныз, текстегі сын есімдерді 2 топка бѳліп, мына 
кестені толтырыньп /барлыгы  10 сын есім/:
Повторите  пройденный  материал,,  все  прилагательные
разделите  на 
2  
прилагательных/ :
гоуппы
аполните  таблицу
Сын € С
Сапалы 
/качественные/
Қаты стык 
/ относительные/
из  текста 
/всего 
10
4  Қай  топтагы  сын  есімдерге  -рак/-рек,  -ырак/-ірек, -лауЛлеу,- 
дау/-деу, -тау/-теу  жұрнактарын қосуға болады? Неге?
К  прилагательным  какой  группы  можно  прибавить  суффиксы  —
рак/- 
рек, -ырақ/-ірек, -лау/-леу,  -дау/-деу, -тау/-теу ?
Назар аударыныз! Обратите внимание!
В  казахском  языке  различаются  3  степени  сравнения  имен 
прилагательных : 
:
жай шырай 
(положительная степень)
салыстырмалы шырай 
(сравнительная степень) 
күшейтпелі шырай 
(превосходная степень)
182

仰
й  шырай  совпадает 
по 
форме  с  основрй  сын  есім  и  называает 
^чество  предмета: 
таза  бу-чистый  предмет  ,  калың  мүз  -толстый
^оЙ льда. 
.
Салыстырмалы  шырай 
-  это  форма  прилагательного,  которая 
^означает,  что  признак  предмета  или  лица  присутствует  в  нем.  в 
-оЛЬшей  или  малой  степени,  чем  этот же признак,  названный  формой 
шырай.
Салыстырмалы 
шырай образуется так;  t
іЕ^лй 
корень 
оканч-ся 
на 
丨
 согласный
-ырак/-
ірек
/одан/ улкен +ірек 
/одан/ үзын + ырак
Незначительное
различие
качества
разных
предметов
Если  корень 
оканч-ся 
на 
гласный
-рак/-рек
эдемі  + рек 
жылы +рак
-//-"-//善
По 
закону
сйнгармониз
ма
.
t 
•
-лау/-леу
-дау/-деу
-тау/-теу
К ең +деу 
Ж акын +дау 
Ы сты к +тау 
Б и ік +теу 
Қью қа +лау 
К іш і +леу
Незначительное
отклонение
качества
признака 
от
признака
исходного
прилагательног
о
，
  уменьшение
интенсивного
качества
5  Мына  сѳйлемдерді  окып,  аударыныз,  сан  есімдерге  назар 
зударыңьп:
Прочитайте  данные  предложения,  переведите,  обратите  внимание  на 
_ е н а  прилагательные: 
—
Қаржы коғамдық ѳнімді  бѳлген  кезде пайда болған. 
...
ѳте кы зы к процесс.
Қзржы объектісі -  каржы ресурстары.
Алғаш  рет акша  15-17 ғасырларда пайда болған. 
-
Қаржы 
есеп 
жүйесімен 
тығыз байланысты. 
. 
,
183

Акша  қорлары  сан  килы:  мемлекеттік  бюджет,  әлеуметтіқ 
сактан дыру, тұты ну коры.
Кейбір ақша қорлары жинактіалады.
Кейбір қорлар сақталады. 
；
Кейбіреулері -  жүмсалады. 
' 
:
М ы на кордың деңгейі төмендеу.
Бүгін валюта курсы жоғарырак. 
,
6  Мына  сөадерді 
тшк
  тіліне  аударыныз,  керекті  жұрнақтарын 
қосып，салыстырмалы шырай жасаңыз:
Данные 
слова 
переведите 
на 
казахский 
язык, 
образуйте 
салыстырмалы шырай:
Интересный,  сильный,  короткий,  вкусный,  сладкий,  белый,  холодный, 
теплый,  горячий,  открытый,  высокий,  низкий  дешевый,  дорогой, 
чистый, синий, желтый,  прохладный.
Назар аударыныз! Обратите внимание!
Күшейтпелі шырай образуется :
а)  при  помощи  сочетания 
основной 
прилагательного  с 
усилительными словами /наречиями/
ен  -самый  - ед кымбат киім
ѳте- очень -  ѳте арзан ыдыс
тым- весьма, слишком- тым биік ғимарат
аса — наиболее - аса маңызды  талап / взято из текста/;
б)  путем  удвоения  первого  слога  прилагательного  и  добавления 
соединительного—П:
кара — қап-қара
сары -  сап-сары 
て
кішкентай -  кіп-кішкентай.
7  Мына  сѳздерге  антоним  сѳздерді  тауып,  екеуін  күшеитпелі 
ш ы р а йға  а й н а л д ы р ы ң ы  
)：
Подберите  к   данным  словам  антонимы  и  образуйте  от  них 
күшейтпелі шырай:
жақсы, жеңіл, тар, суык, алас а, ак, қысқа, ескі
8 Қазак тіліне аударыныз, сөз тіркестерін кұрастырыныз:
Переведите на казахский язык, составьте словосочетания:

высокий -выше —
очень высокий 
дорогой -дороже -самый дорогой 
Дешевый ~ дешевле -  самый дешевый 
^ѵіігкий —
 мягче -  очень мягкий 
Хзердый —тверже -слишком твердый 
Тяжелый -тяжелее 
一 самый тяжелый 
卜
:овый 
-новее 
- самый новый 
Красивый-красивее -  очень красивый 
Легкий -  легче 
一
 самый легкий 
Низкий -  ниже — самый низкий 
Старый -  старее -  очень старый 
Молодой ~ моложе 
一 самый молодой

жүктеу/скачать 6,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: