ПЕРЕКЛЮЧЕНИЕ КОДОВ КАК РЕЗУЛЬТАТ ЯЗЫКОВЫХ КОНТАКТОВ

17 
 
происходит  языковое  взаимодействие.  В  условиях  тесного  контакта  языков  стабильность 
каждого  из  них  зависит  от  того,  насколько  он  укоренен  на  данной  территории,  а  также  от 
количества его носителей [2, 14].  
Следствием  языкового  контакта  выступают  следующие  лингвистические  процессы: 
смешение  кодов  (code-meshing),  языковой  сдвиг  (language  shift),  лингвистическая 
интерференция (interference), лексические заимствования (borrowings). Одним из результатов 
подобного  языкового  взаимодействия  является  проблема  переключения  кодов  (code-
switching). Этот результат языковых контактов в последнее десятилетие приобрел широкую 
популярность в казахстанской и зарубежной лингвистике.  
Рассматривая определение лингвистического термина переключение кодов, необходимо 
отметить  единство  ученых  в  толковании  данного  лингвистического  феномена.  Языковое 
переключение  кодов  Лора  Фигуэро  (Laura  Figueroa)  определяет,  как  попеременное 
использование  элементов  двух  или  более  языков  в  рамках  одного  коммуникативного  акта 
более  или  менее  двуязычным  говорящим  [3].  Аналогичную  трактовку  термину 
«переключение кодов» дает лингвист Мосгард Хансен (Mosegaard Hansen) [4, 293].  
Основным  источником  анализа  материалов  для  зарубежных  лингвистов  является 
устная  спонтанная  речь.  Главным  образом  используются  два  метода  сбора  информации: 
интервью  и  запись  спонтанной  «живой»  речи  в  неформальной  обстановке.  Зачастую 
объектом 
исследования 
становятся 
различные 
этнокультурные 
объединения, 
межнациональные  семьи  [5,  123].  На  примере  казахской  диаспоры  Великобритании  мы 
рассмотрим основной механизм проявления языкового сдвига – переключение кодов. 
Объектом  нашего  исследования  стала  семья  Исмаила  Кесичи,  председателя 
Ассоциации  казахской  диаспоры  Лондона.  Сам  Исмаил  Кесичи  родом  из  п.  Боровое 
(Акмолинская  область),  но  в  Великобританию  переехал  из  Турции.  В  1765  г.  его  предки 
перекочевали  в  восточную  часть  Казахстана,  оттуда  в  Китай,  Индию,  Пакистан,  пока  не 
достигли  Турции.  Об  истории  переселения  и  миграции  своей  семьи,  которая  передается  из 
поколения в поколение, Исмаил-ага рассказывал детально и обстоятельно. 
Исмаил Кесичи владеет турецким, казахским и английским языками, немного понимает 
русский.  В  90-е  годы  он  с  семьѐй  жил  и  работал  в  Казахстане,  в  г.  Алматы.  Его  супруга, 
Шолпан,  родом  из  г.  Уральск.  Она  к  тому  же  прекрасно  владеет  русским  языком.  Дочь, 
Салтанат, неплохо говорит по-русски, понимает казахский язык, но предпочитает общаться 
на  английском.  Со  своим  младшим  братом  Муратом  говорят  на  английском.  Что  особенно 
интересно, Мурат использует лондонский диалект «кокни». Салтанат и  Мурат как в школе, 
так и среди друзей говорят на английском языке. Дом Исмаила Кесичи наполнен казахской 
традиционной  атрибутикой,  от  посуды  до  картин,  прослеживается  национальный  колорит 
казахов.  В  воспитании  детей  заметно,  что  их  приобщают  к  восточной  культуре,  что 
выражается в уважении к старшим, послушании и сохранении традиций [6, 111-112].  
В  своей  работе  «Исторические  судьбы  казахской  диаспоры.  Происхождение  и 
развитие»  Г.М.  Мендикулова  в  целом  раскрывает  основные  особенности  казахской 
диаспоры,  проживающей  в  Великобритании:  …  «Представители  казахской  диаспоры  в 
Великобритании  предпочитают  моноэтнические  браки  и  для  них  характерен  привоз  своих 
семей в страну проживания. Поэтому очень важно для них не потерять этнические корни и 
приобщать своих детей к изучению казахского языка и традиций казахского народа» [7, 71-
75].  В подтверждение заключений Г.М. Мендикуловой, стоит резюмировать, что казахская 
диаспора Великобритании смогла сохранить и самые лучшие личностные качества казахов, 
то есть гостеприимство, толерантность, миролюбивость, чуткость и отзывчивость.  
Важно отметить, что материалы исследования были собраны во время визитов рабочей 
группы  проекта  №  1397  «Казахская  диаспора  Европы:  Великобритания,  Германия, 
Финляндия,  Польша»,  а  также  научной  стажировки  магистранта  Ахметжановой  А.  в  г. 
Лондон, Великобритания. Вопросы задавались в основном на казахском языке, некоторые на 
английском.  

18 
 
Исследование  проводилось  на  материале  естественной  речи:  использованы  аудио-  и 
видеозаписи  общения  интервьюера  с  респондентом,  которые  позже  были  подвержены 
расшифровке.  В  данной  работе  представлена  речь  одного  респондента,  владеющего 
английским, казахским, русским языками. Наше внимание сфокусировано на переключении 
между  языками  в  коммуникации  при  ответе  на  заданные  вопросы.  Под  переключением 
между  языками  подразумевается  спонтанный,  внезапный  переход  говорящего  с  казахского 
языка на английский и наоборот. 
Ниже  представлены  примеры  кодового  переключения  в  речи  представителя  молодого 
поколения казахской диаспоры Великобритании.  
В  первый  раз  переключение  происходит  в  случае  коммуникативного  затруднения 
выражения  мысли,  когда  говорящий  использует  английский  эквивалент  числительного  и 
других форм выражения времени.  
Пример 1 
1   Интервьюер: Сенің жасын нешеде? 
    Говорящий: Мен eighteen. 
2  Интервьюер: Сен қайда оқисын? 
    Говорящий:  Мен  қазір  оқуды  бітірдім  бірақ  ...  next  жылы  университетке 
барамын. 
Следующий  пример  наглядно  показывает  трудность  говорящего  в  выражении 
формальных  терминов.  Говорящему  представилось  сложным  найти  эквивалент  термину 
юриспруденция в казахском языке. В связи с необходимостью подбора аналогичного слова в 
английском языке, произошло полное переключение кодов внутри одного предложения. 
Пример 2 
3      Интервьюер:  Қай  университетке  барғын  келеді?  Қай  мамандық  бойынша  оқуын 
келеді? 
     Говорящий: Әлі білмеймін бірақ I want to study law. 
4   Интервьюер: Неге заңтану? 
     Говорящий:  Алдымен  ағылшын  әдебиетімен  айналысатынмын...  but  I  thought 
there is no much point because I am gonna I want to be a lawyer anyway. So it is just a small 
straightforward to do law. 
Представленный  фрагмент  является  примером  именно  кодового  переключения,  в 
котором  при  переходе  на  английский  язык  высказывание  строится  по  его  правилам  и, 
соответственно,  наблюдается  изменение  всех  уровней  языковой  системы.  В  примере  1 
больше происходит употребление заимстованных слов (borrowings), которые тоже являются 
механизмом языкового сдвига, но все же это одномоментное действие. Судя по примеру 1, 
заимствованные слова, попав в структуру предложения, были адаптированы в нем. В случае 
переключения  кода  речь  идет  о  систематическом  употреблении  двух  или  более  языков 
внутри  одного  коммуникативного  акта.  Пример  2  демонстрирует,  что  при  переходе  на 
английский язык говорящим вторая часть предложения строилась по его правилам. 
На  основе  вышепредставленных  примеров  необходимо  разграничить  понятия 
«переключение  кодов»  (code-switching)  и  «смешение  кодов»  (code-meshing).  Под 
переключением  кодов А.Ю. Русаков понимает  «переход с одного языка на другой в рамках 
одного дискурсивного единства». Процесс смешения кодов он определяет как «говорение на 
одном языке с включением элементов другого языка» [8, 69-70]. Таким образом, пример 1 – 
случай смешения кодов, а пример 2 – переключения кодов. 
Однако  не  стоит  так  четко  разграничивать  эти  два  механизма  проявления  языкового 
сдвига.  Объективных  критериев  для  разграничения  этих  двух  лингвистических  понятий  не 
выявлено,  так  как  не  всегда  очевидна  мотивация  смены  языка.  Кэтрин  Вулэрд  (Kathryn 
Woolard),  Клаудиа  Рил  (Claudia  Riehl)  предлагают  использовать  общий  термин 
«переключение  кодов»  для  обозначения  широкого  круга  подобных  ситуаций  би-  и 
мультилингвизма [9, 10]. На наш взгляд, общий термин «переключение кодов» может быть 
использован для выражения подобных ситуаций мультилингвизма.  Это объяснятся тем, что 

19 
 
мы  живем  в  эпоху  глобализации  и  межкультурного  сотрудничества,  когда  рассеиваются 
четкие границы этих лингвистических понятий.  
Пример  3  наглядно  демонстрирует  сознательное  переключение  кодов  говорящим. 
Вопрос  был  задан  на  казахском  языке,  говрящий  же  сразу  же  начинает  отвечать  на 
английском. По Ж. Багана, Блажевич Ю.С. [11, 65] неспособность говорящего выразить свою 
мысль на одном языке, в нашем случае казахском, вынуждает его переключиться на другой 
язык (английский), чтобы компенсирвать этот недостаток.  
Пример 3 
5   Интервьюер: Ҿз отбасы туралы айтып берші. 
   Говорящий: Okay, I have a brother and I live with my parents and my brother. And I 
have a cat. What else do you want to know? 
6   Интервьюер: Сенің інін нешеде? Қайда оқиды? 
    Говорящий: He is… My brother is thirteen. He is studying in secondary school. He is 
studying in Frederick Grammar school.  
Таким 
образом, 
все 
представленные 
примеры 
являются 
проявлением 
лингвокультурного  взаимодействия  и  языкового  контактирования.  По  мнению  известного 
лингвиста  Уриела  Вайнрайха  (Uriel  Weinreich),  дающего  четкую  классификацию  данных 
лингвистических  феноменов:  «В  случаях,  когда  перед  лицом  или  группой  лиц,  обычно 
пользующихся языком А, встает задача  усвоения второго языка, В, есть ряд возможностей. 
Во-первых,  язык  А  может  быть  вообще  заменен  языком  В;  в  этом  случае  мы  говорим  о 
языковом сдвиге (language shift). Во-вторых, языки А и В могут употребляться попеременно, 
в зависимости от требований обстановки; тогда мы говорим о переключении (code-switching) 
с языка А на язык В и обратно. В-третьих, может произойти слияние (code-merging) языков А 
и В в единую языковую систему» [1, 126].  
Таким  образом,  языковая  ситуация,  происходящая  в  семьях  казахской  диаспоры 
Великобритании, не является показателем полного языкового сдвига, так как казахский язык 
все же используется на бытовом  уровне,  а также в зависимости от  требований обстановки. 
Однако,  предпосылки  для  его  возникновения  все  же  имеются,  и  есть  вероятность 
предполагать, что с развитием глобализации, интеграции и диссеминации английского языка 
произойдет языковой сдвиг в речи представителей молодого поколения казахской диаспоры 
Великобритании. 
 
Список литературы 
1  Weinreich  U.    Languages  in  Contact,  findings  and  problems  //  Linguistic  Circle  of  New 
York, 1953. – 148 p. 
2  Жиганова  А.В.  Функциональная  специфика  переключения  кода  в  современных 
дискурсивных практиках (на материале английского и немецкого языков): дисс, на соискание 
ученой степени канд. филологических наук. – Нижний Новгород, 2014. – 178 с. 
3 Figueroa L. Knowing the code // Hispanic, 1995. – Vol.8. – P.14. 
4  Hansen  M.  The  syntactic  and  semiotic  status  of  direct  quotes  with  reference  to  French  // 
Transactions of the Philological Society, 2000. – Vol.98. – Issue 2. – P. 281-323. 
5  Проценко  Е.А.  Проблема  переключения  кодов  в  зарубежной  лингвистике  (краткий 
обзор  литературы  за  последние  десятилетия)  //  Вестник  ВГУ.  Серия:  Лингвистика  и 
межкультурная коммуникация. – Воронеж, 2004. – №1. 
6  Газдиева  Б.А.,  Сагындыкова  Ж.О.,  Фаткиева  Г.Т.,  Байманова  Л.С.,  Силам  А. 
Казахская  диаспора  Европы  (Краткий  статистический  справочник).  –  Кокшетау:  Келешек-
2030, 2012. – 242 с. 
7 Mendikulova G. The historical destiny of the Kazakh Diaspora: origin and development. – 
Almaty: Galym, 1997. – 253 p. 
8  Русаков  А.Ю.  Интерференция  и  переключение  кодов  (севернорусский  диалект 
цыганского  языка  в  контактологической  перспективе):  дисс.  доктора    филол.  наук:  –  СПб, 
2004. – 105 с. 

20 
 
9 Woolard K. Codeswitching and Comedy in Catalonia  // Codeswitching,   anthropological   
and   sociolinguistic   perspectives. – Berlin: Mouton de Gruyter, 1988. – P. 53-77. 
10  Riehl  C.  Code-switching  in  Bilinguals:  Impacts  of  Language  Processes  and  Language 
Awareness [Электронный ресурс] / Режим доступа:  http://www.lingref.com/isb/4/151ISB4.PDF. 
11 Багана Ж., Блажевич Ю.С. К вопросу о переключении кодов // Научные ведомости. 
Серия: Гуманитарные науки. – Белгород, 2010. – № 12 (83). – Выпуск 6. – С. 63-68. 
 
Language  contact  occurs  when  two  or  more  languages  are  used  in  the  same  speech 
community  or  by  the  same  speaker.  The  processes  of  globalization,  integration  and  intercultural 
communication  have  a  huge  impact  on  the  development  of  language  contact.  Dissemination  of 
language  contact  can  result  in  code-switching,  code-meshing,  language  shift,  language 
interference,  borrowings.  Code-switching  refers  to  the  mixing  by  bilinguals  (or  multilinguals)  of 
two or more languages in discourse, often with no change of topic. Bilingual speakers often code-
switch from one language to another, especially when both languages are used in the environment. 
This  article  explores  the  case  of  code-switching  and  code-meshing  among  representatives  of 
Kazakh diaspora in Great Britain. Both linguistic phenomena are the most significant mechanisms 
of language shift taking place on the initial stage of its development. 
 
Тілдік қатынас бір тілде сӛйлейтін немесе бірдей сӛйлеу қоғамында екі немесе одан да 
кӛп  тілдерді  қолданатын  ортада  жүзеге  асырылады.  Тілдік  қатынастың  дамуына 
жаһандану,  интеграция,  тілдік  ӛзгеріс,  кірме  сӛздер  және  мәдениетаралық  қатынас  зор 
әсерін тигізеді. Тілдік қатынастардың жайылуының нәтижелері кодтардың алмасуы және 
қосылуына,  тілдік  интерференцияға  әкеледі.  Кодтардың  қосылуы  екі  тілде  сӛйлейтін  бір 
қарым-қатынас  актісі  аясында  екі  не  одан  да  кӛп  тілдердегі  элементтерді  қолдануы 
арқылы  анықталады.  Бұл  үрдіс  қарым-қатынас  жасауда  бір  немесе  одан  кӛп  тілдерді 
қолданатын  адамдарда  байқалады.  Бұл  мақалада  Ұлыбританиядағы  қазақ  диаспора 
ӛкілдерінің  сӛйлеуіндегі  кодтардың  қосылуы  мен  алмасуына  анықтама  беріледі.  Бұл 
үрдістер  Ұлыбританиядағы  қазақ  диаспора  ӛкілдерінің  сӛйлеуді  дамытудың  бастапқы 
деңгейінде тілдік ӛзгерістің дамуының механизмі болып табылады. 
 
 
 
ҼОЖ 800:943.42:30 
 
Л.С. Байманова 
Кокшетауский государственный университет имени Ш. Уалиханова 
Кокшетау, Казахстан 
 
НЕМІС ТІЛІНІҢ СӚЗДІК ҚҦРАМЫНДАҒЫ ТҤРКИЗМДЕРДІҢ  
ТАРИХИ-МӘДЕНИ ҚАБАТЫ 
 
Кез-келген  тілдегі  қызығушылық  танытушы  лексика  халықтар  мәдениетінің  тарихи 
диалогының анағұрлым қызыл тілді куәсі болып табылады. Шет тілді сӛздің ӛзге тілге ену 
жолдары  мен  сипаты  этностардың  қарым-қатынастары  мен  қатар  ӛмір  сүруінің  үлгісі 
секілді  әр  алуан  және  кӛп  қырлы  болып  келеді.  Лингвисттердің  шығыс  тілдері  мен 
мәдениетіне мәдениаралық байланыс аспектісінде ӛршеленген қызығушылығы ғалымдардың 
түрлі тілдерде ӛте белсенді қолданылатын тілдік механизмдердің ӛзара әрекетін анықтау 
мақсатында  зерттеуге  баса  назар  аударуына  мүмкіндік  береді.  Аталмыш  мақалада  неміс 
тілін  түріктік  ауысулар:  хронологияландыру  есебінен  (негізгі  бес  кезең  бӛлінген)  және  ену 
жолымен байыту тарихы туралы сӛз болып отыр.   
 

21 
 
Негізгі  сӛздер:  түріктік  лексикалық  элементтер,  мерзімділік,  неміс  тілі,  бір  жақтан 
ауысып келу, ену жолдары, этимологиялық саралау.  
 
Ауысып  келген  лексика  кез-келген  тілде  халықтар  мҽдениетінің  тарихи  диологының 
анағұрлым қызыл тілді куҽсі болып табылады. Шет тілді сҿздің ҿзге тілге ену жолдары мен 
сипаты этностардың қарым-қатынастары мен қатар ҿмір сүруінің үлгісі секілді ҽр алуан жҽне 
кҿп  қырлы  болып  келеді.  Бұл  жерде  кҿрнекі  қазақстандық  жазушы  Герольд  Бельгердің 
пікірімен  келіспеуге  болмайды:  «Ҽр  түрлі  халықтар  мҽдениетінің  олардың  тарихи 
болашағындағы  ҿзара  қарым-қатынастары  мен  ҿзара  байланыстары,    адамдарды  бір-біріне 
жақындату мен олардың рухани ағайындылығын нығайтудың тиімді құралы екендігі сҿзсіз. 
Адами  түсініспеушіліктердің  кҿпшілігі  жҽне  бҽлелері  қараңғылықтан,  немқұрайлылықтан, 
бірыңғай  рухани  мҽдени  түп  тамырын  білмеуден,  ҿзара  жатсынудан,  тануға,  бір-біріне  қол 
жеткізуге тырыспау мен білмеуден тұрады» [1, 20-35]. Түрік тілдерінің ҿзін қоршап тұрған 
тілдермен  байланысын  зерттеу  қазіргі  уақытта  жҽне  ҿткен  кезеңде  түрік  тарихы  үшін  ғана 
емес, сонымен бірге, басқа да, кҿршілес тілдердің тарихы үшін ғылыми мҽнге ие. 
Түрік тілдерінің ҽлемнің кҿптеген тілдерімен байланыстары туралы кҿптеген материал 
жинақталған,  бұл  ең  бастысы  лексикада  –  түрік  тілдеріне  ҿзге  сҿздердің  ауысуынан  жҽне 
түрксизмнің ҿзге тілдерге енуінен кҿрінеді. 
Түріктік  ауысулар  қабаттары  неміс  лексикасының  құрамындағы  генетикалық 
қабаттарының  бірі  болып  табылады.  Түркизмді  зерттеуге  арналған  жұмыстардың  елеулі 
санының  болуына  қарамастан,  қазіргі  уақытта  барлық  мҽселелер  дерлік  шешімін  тапқан 
деуге  келмейді.  Түріктік-неміс  байланыстологиясының  маңызды  міндеттерінің  бірі 
ауысуларды  лексикографиялау,  оның  ішінде,  неміс  тілі  түркизмінің  кешенді  сҿздігін  құру 
болып  табылады.  Аталмыш  сҿздікке  заманауи  кезеңнің  де,  ерте  кезеңдердің  де  тілдік 
мҽліметтері, тілдік-мұралар материалдарының сипаттамалары, бастау-тілі мен делдал тіл ене 
алар еді. Ауысулардың мұндай кешенді сипаты ішкі жҽне аспектаралық салыстырулар үшін 
мүмкіндіктерді  елеулі  түрде  кеңейтеді,  олар  лексикалық  ауысулардың  (этимология, 
семантика,  грамматика  жҽне  т.б.)  ҽр  алуан  сипаттамаларын  ашуға,  нақтылауға  жҽне 
толықтыруға мүмкіндік беретін эрикалық сипаттағы материалдарды жиі ұсынады. 
Ф.И. Тагирова: «Сҿздік анықтамалық басылым бола отырып, орфография, материалды 
беру  қағидаттары  мен  мҽліметтері  жағынан  үнемі  жетіліп  отыруы  қажет,  себебі,  заманауи 
ғылым материалды тұтынушы аз уақыт ішінде ең кҿп ақпаратты алуы үшін нақты, жинақы, 
қолжетімді материалды беруді қажет етеді» деп жазған [2, 47]. 
Түркизмді  зерттеу  мҽселелерінің  бірі  олардың  ауысу  уақыты  туралы  сұрақ  болып 
табылады.  Ену  жҽне  белсенді  қолдану  кезеңін  анықтамай  ғылыми  этимологияландыру 
мүмкін емес;  уақытша салыстырусыз ену жолдары мен бастаушы-тіл немесе делдал туралы 
мҽселені шешу мүмкін емес. Хронологиялық жағынан исламға дейінгі жҽне исламнан кейінгі 
кезеңді, моңғол шапқыншылығы (ХІІІ ғ.) кезеңін, түрік тілдері байланысының ең кеш кезеңін 
– ХІХ ғ. соңы мен жиырмасыншы жүз жылдықты айыруға болады. Осы кезең үшін СССР  –
дағы түріктік-орыс байланыстары, Қытайдағы түріктік-қытай байланыстары, Кіші Азия мен 
Балқандағы түріктік-үндіеуропалық байланыстар тҽн. Түрік тілдерінің ҿзге де үндіеуропалық 
тілдермен-германдық,  романдық  тілдермен  байланыстары  нашар  зерттелген  болып  қалып 
отыр. 
Қазіргі уақытта заманауи лингвистикада кҿптеген дау тудырған «түркизм» терминінің 
кҿптеген түсіндірмелері бар. Аталмыш жарияланымда біз жетекші ғалымдардың ізімен  [Н.К. 
Дмитриев  1948;  С.Е.Малов  1946;  И.У.Асфандияров  1991;  Л.П. Ефремов  1969]  түрксизм 
түсінігі  деп  (түріктік  лексикалық  элементтер)  неміс  тіліне  ауысу  бастауынан  дербес  түрік 
тілдерінен немесе түрік тілдері арқылы енген сҿздерді түсінеміз. Бұл ҿз тарихында түріктік 
сатысы бар сҿздер, мысалы, түрік тілі   неміс тілі; ҿзге тіл   түрік тілі   неміс тілі; ҿзге 
тіл   түрік тілі   ҿзге тіл   неміс тілі. 
Тіпті  бір  отбасының  немесе  топтың  жеке  тілдерін  олардың  дамуы  мен  құрылуының 
хронологиясына  қатыссыз  салыстыруға  болмайды.  Немістік-түріктік  қарым-қатынастардың 

22 
 
ең алдымен тікелей тілдік байланыстарын тарихи дамыту туралы сҿз ете отырып жҽне осы 
кҿп ғасырлық үрдістердің тарихи жүйелілігін сақтай отырып, неміс тілін байыту тарихында 
түркизм  есебінен  бернеше  кезеңдер  бҿлініп  кҿрінеді,  олардың  ҽрқайсысының  ҿздеріне  тҽн 
ерекшеліктері  бар:  1)  ғұндық-аварлық  жҽне  пешті-құмандық  кезең  (VIII-X  ғ.ғ),  жазбаша 
ескерткіштердің  жоқтығымен  сипатталады,  соған  байланысты  ғұндар  мен  аварлардың 
тілдерінен  ауысып  келген  лексиканы  анықтау  ҿте  қиын:  der  Kummet  (теңделетін 
жануарлардың  қамыты),  die  Moneta/Moneten  (теңге),  das  Pаradies  (жұмақ);  2)  крестті 
жорықтар  кезеңі  (XI-XIII  ғ.ғ.):  das  Elixier  (фарм.  сиқырлы  сусын,  тұндырма,  қайнатпа),  der 
Kittel (арнайы киім; жұмысқа арналған халат, жейде), der Spinat (кҿкҿністің саумалдық-қара 
жасыл түсті жапырағы) жҽне татар-моңғол шапқыншылығы кезеңі (XIV-XV ғ.ғ.):  der Kaviar 
(тұзбен  консервіленген  бекіре  балығының  ҽр  түрлерінің  уылдырығы),  der  Perkal  (тоқыма. 
перкаль  –  мақталы-қағазды  мата),  die    Matratze  (матратц  –  жылқы  жалынан,  балдырдан, 
жүннен тҿсек толтырмасы); 3) Осман империясының гүлдену кезеңі (XVI-XVII ғ.ғ.), онымен 
ҿзара  қарым-қатынастар  еуропа  мемлекеттерінің  ішкі  саясатының  маңызды  бағыттарының 
бірін  кҿрсетті:  der  Admiral  (теңіз  офицері  генерал  шенінде;  қызыл  шараптан,  қоспалардан 
жҽне  қанттан  жылы  сусын),  der  Dragoman  (Жақын  Шығыстағы  араб,  түрік  жҽне  персия 
аудармашысы),  das  Halwa  (қантпен  езілген  жаңғақтардың  тҽтті  массасы),  die  Horde  (орда, 
кҿшпенді  тайпа;  бір  қора  мал,  табын);  4)  неміс  жҽне  түркі  тілді  халықтар  арасындағы 
мҽдени-экономикалық  байланыстар  дамыған  мҽдени  қарым-қатынастар  кезеңі  (XVIII  -XIX 
ғ.ғ.).  Кітап  баспасының  дамуына  байланысты  шығыс  елдерінде  кҿптеген  тарихи  жҽне 
этнографиялық еңбектер жарыққа шығады; шығыс ҽдебиеті, мҽдениеті мен ҿнерінің ҽсерімен 
кҿптеген  кҿркемдік  жҽне  арнайы  шығармалар  құрылады,  оларда  шығыс,  оның  ішінде, 
түріктік сҿздер жиі қолданылған.    
ХІХ жҽне ХХ ғасырларда Германияның Шығысқа белсенді түрде енуі шығыстанудың 
германдық  мектебінің  дамуына  мүмкіндік  берді.  Скандинавиялық,  содан  кейін,  немістік 
жҽне  ресейлік  шығыстанушылардың  ғылыми  жаңашылдықтары  Еуропалық  далалар 
кҿшпенділерінің  ҽлемі  туралы  түсінігін  толығымен  ауыстырып  жіберді.  Тарихы  мен 
мҽдениеті бай Орталық Азия ХІХ ғ. бастап жетекші еуропалық ғалымдардың зерттеулерінің 
нысаны  болды:  В.В.  Бартольд,  А. Грюневедель,  фон  Ле  Кок,  Вильгельм  Радлов,  Ф. фон  
Рихтгофен жҽне басқалар. Түріктік ауысулардың анағұрлым саны аталмыш кезеңге жатады: 
die Babusche (ҽже – киізден жасалған үйге киетін туфли), das Benzin (кҿмірсутектердің қанық 
қоспасы,  тазалағыш  құрал  ретінде  де,  карбюраторларға  арналған  жанғыш  отын  ретінде  де 
пайдаланылады),  der  Beschmet  (кафказ  жҽне  түрік  халықтары  киімдерінің  жамылғы  бҿлігі), 
die Dudelei (ойын; бос сҿз, шатпақ сҿз; сандалбайшылық), der Emir (князь, ислам елдеріндегі 
ҽмірші); 5) осы кезең (XX ғ.) бірінші жҽне екінші ҽлемдік соғыс, Ұлы Октябрь Революциясы, 
фашизмнің талқандалуы мен ГДР құру жҽне басқалар секілді тарихи оқиғалардың болуымен 
сипатталады:  der  немесе    das  Yoghurt  (белгілі-бір  бактериялардың  қоспаларынан  алынатын 
ұйытқының түрі), das Mangal (Алдыңғы Азиядағы жылытқыш құрылғы, жанғыш кҿмірлерге 
арналған  металл  жҽшік),  der  Aryk  (суландыратын  канал,  жырақа,  арық),  der  Jastik  (ең 
кішкентай шығыс кілемдеріне арналған белгі;  жастықтар), der Atabeg (түріктердің құрметті 
атағы,  эмирлерге  арналған  түрік  дҽрежесі),  der  Karaburan  (Түркістандағы  жаз  кезіндегі 
созылмалы құмды боран). 
Осылайша, неміс тіліндегі түрік ауысып келу хронологиясы аса  күрделі мҽселе болып 
табылады,  жҽне  осы  саладағы  біздің  мҽліметтерімізді  ақырғы  деп  санауға  болмайды.  Осы 
қиыншылықтардың негізгі себептерінің бірі ауысулардың ерте кезеңдерінің ерекшеліктеріне 
қатысты  жазбаша  мҽліметтер  мен  ҿзге  де  тарихи  мҽліметтердің  кемшіліктері  болып 
табылады.  Бірақ,  ауысулардың  хронологияландырылу  мҽселелерін  зерттеушілер  жазбаша 
кҿрсеткіштердің  маңыздылығын  атап  ҿте  отырып,  сонымен  бірге,  лексемалардың  тілдерге 
ену уақытын белгілеу пайдасына қарай аргумент ретінде жеткіліксіздігін де кҿрсетеді. Міне, 
сондықтан  да,  И.Г.  Добродомов  ҽділ  түрде  келесі  тұжырымға  келеді:  «жазбаша 
ескерткіштердің кҿмегімен сҿздердің тілге ену уақыты емес, тек оны ауызша сҿйлеу тілінен 
жазбаша ескерткіштерге ауыстырудың салыстырмалы нақты күні ғана анықталады» [7, 24]. 

23 
 
Неміс  тілі  немістің  лексикалық-графикалық  бастауларымен  тіркелген,  бірақ,  ену 
кезеңдері  ҽлі  аяғына  дейін  нақтыланбаған,  жҽне,  сҽйкесінше,  одан  да  тереңірек  қосымша 
саралауды  талап  ететін  түркизмдердің  белгілі-бір  санын  орналастырады.  Біздің 
мҽліметтерімізге  сҽйкес  неміс  тілінде  осындай  жүзден  астам  бірлік  кҿрінеді,  мысалы:  das 
Azimut, das Bait, der Bezoar, das Fikh, die Idschma, die Kibla, die Kiswa, die Lakkase, die Lumie, 
der  Magus,  der  Maqam, die Mastaba, die Naura, der  Nay, die Rambla,  der  Riyal,  der  Saflor,  der 
Schaduf, der Schirokko, die Talayots, die Talkerde, die Tamarinde, der Turzismus, der Waran, das 
Wadi, die Zakat, das Zitral, der Zinnober, die Zibebe, die Zero, der Zibet жҽне тағы да басқалар. 
Түріктік  ауысуларды  неміс  тілінде  олардың  неміс  тіліне  ену  жолдарын  анықтаумен 
тығыз байланысты олардың таралуына байланысты саралау күрделі болып келеді. Қандай да 
бір ауысқан неміс сҿзін түркизм ретінде анықтай отырып, оны бір шектен шығармауға тура 
келеді, яғни, түркі тілді аумақтың қандай аймағына жататындығын шамамен анықтауға тура 
келеді. Тек содан кейін ғана мүмкіншіліктің үлкен немесе кішкентай үлесімен ауысу қандай 
түрік  тілінен  немесе  түрік  тілдерінің  тобынан  келгендігі  туралы  айтуға  болады.  Мысалы, 
түрксизм  der 'Kalym 1885 ж. неміс тілімен ауысып келген, оның мағынасы  «күйеу жігіттің 
қалыңдықтың  ата-анасына  беретін  қалың  малы».  Немістің  лексикографиялық  бастауына 
сҽйкес  [8,  381],  бұл  салт  қырғыз  тайпаларына  тҽн  болған.  Осы  жерден  осы  ауысып 
келушіліктің бастауы қырғыз тілі деген қорытындыға келуге болады.  
Бірақ,  осы  жерде  сұрақ  кей  кездері  ауысу  жолдары  бірнеше  тілдерді  беріліс  буын 
ретінде  қамтитындығымен  күрделене  түседі.  Егер,  мысалы,  ҽр  түрлі  мҽліметтер  бойынша 
(тарихи,  этнографиялық  жҽне  басқа)  der  Akyn,    der  Kumyss,  der  Schamane,  der  Kyschlak,  der 
Bachschi,  der  Kalym,  die  Tjьbeteika    жҽне  басқалар  Орта  Азия  аумағында  туындағандығын, 
немесе  der  Konak,  der  Selamlik,    die    Walide,  der  Yanitschar,  der  Atabeg,  der  Karagцs    және 
басқалар айқын түріктен шыққандығын, топографиялық таралуда der Pekmes,  der Kulak, der  
Arkal, der Hanf, die Kutsche, der Baschlik, die  Arba,  der Kantschu   жҽне басқа сҿздердің жоқ 
екендігін  болжамдауға  болады.  «Ҽсері  түрік  тілдері  олардың  типологиялық  жақындығы 
күшіне қартай ҽдетте ҿзге тілде бірдей рефлексті беруіне байланысты жойылады» [9, 18]. 
Неміс тілінің түркизмдерін этимологиялық саралау кезінде түрік тілдері арқылы неміс 
лексикасына араб, парсы, моңғол жҽне басқа текті кҿптеген сҿздердің енгендігі туралы дерек 
анықталады.  Кейбір  лексикологиялық  жҽне  лексикографиялық  ҽдебиетте  СССР  түріктік 
халықтарының тілдерінен келіп шығатын сҿздер қатары неміс тілінде тікелей ауысу ретінде 
қаралады. Бұл жерде der Aga, der Janitschar,  der Kalpak, der Pascha, der Aul, der Kalym жҽне 
басқа да лексемаларды кҿрсетуге болады.     
Шет тілді сҿз сол немесе ҿзге тілге келіп жететін тарихи жолдар, ҽрине, ҽр түрлі. Неміс 
тіліне  түрік,  латын,  француз  жҽне  ҿзге  тілдерден  енген  кездегі  тура,  тікелей  ауысуды, 
сондай-ақ,  үшінші  тіл  арқылы  ауысуды  айыру  қабылданған.  Мысалы,  неміс  тіліне  тікелей 
енген түркизмдер: түрік тілдері    неміс тілі: der Aga  oder  der Agha (tьrk.  dt.), der Altin 
(tьrk. 
  dt.),  der  Aul  (tьrk.
  dt.),    der  Beschmet  (tьrk. 
  dt.)  ,  der  Fes  (tьrk.
  dt.),  die  Gaida 
(tьrk.
  dt.),    der  Han  (tьrk.
  dt.),  der  Jaschmak  (tьrk.
  dt.),  der  Janitschar  (tьrk.
  dt.),  der 
Joghurt (tьrk. 
 dt.),  der Kalpak (tьrk.
 dt.), das Karakulschaf (tьrk. 
 dt.), der Kalym (tьrk. 
 
dt.), der Korsak (tьrk.
 dt.) жҽне т.б.; неміс тіліне ҿзге тілдерді кҿмегімен енген түркизмдер: 
түрік тілдері    делдалдар   неміс тілі: der Admiral (arab.   franz.   dt.), die Algebra (arab. 
  lat. 
  dt.),  der  Arrak  (arab. 
    franz. 
  dt.),  der  Aryk  (Turkspr. 
  russ. 
  dt.),  der  Balyk 
(Turkspr. 
 russ. 
 dt.), das Benzin (arab. 
 lat. 
 dt.), der Borax (pers. 
 arab. 
 lat. 
 dt.), 
der  Buran  (Turkspr. 
  russ. 
  dt.),  die  Gamasche  (arab. 
  span. 
  franz. 
  dt.),  die  Giraffe 
(arab. 
 ital. 
 dt.), die Karaffe (arab. 
  span. 
 franz. 
 dt.), der Kumyss (Turkspr. 
 russ. 
 dt.), die  Limonade (pers. 
 arab. 
  franz. 
 dt.), das Magazin  (arab. 
 ital. 
   franz. 
 
engl. 
  dt.)  жҽне  т.б.;  шығу  тегі  түріктік  емес  ауысып  келген,  неміс  тіліне  түрік  тілдерінен 
енген: делдалдар     түрік тілдері      неміс тілі: der Kermes (sanskr.   pers.  arab.  dt.) , 
der Oka (lat. 
 griech.
 aram 
 arab. 
 tьrk. 
 dt.), die Nargileh (sanskr. 
  pers. 
 tьrk. 
 
dt.), der Schaitan (hebr.
 arab.
 dt.), der Schakal (sanskr. 
 pers. 
 dt.)  жҽне т.б..; шығу тегі 

24 
 
түріктік  емес  ауысып  келулер,  неміс  тіліне  тікелей  енгендер:  делдалдар 
  түрік  тілдері 
  
делдалдар 
  неміс  тілі:  der  Dragoman  (assyr.
  aram 
  arab. 
  griech.
  ital.
  dt.),  die 
Gitarre (griech.
 aram 
 arab. 
 span. 
 dt.), das Karat  (griech.
 arab.
 franz. 
 dt.), die 
Alchimie (griech. 
 arab. 
 span. 
 franz.
 dt.), der Burnus (griech.
 arab.
 franz. 
 dt.), 
das Elixier (griech. 
 arab.
 lat.
 dt.), der Kamfer (sanskr.
 arab. 
 span.
 franz. 
 dt.), die 
Karawane  (sanskr. 
  pers. 
  ital. 
 dt.), das  Karmesin  (sanskr.
  pers. 
  arab.
 ital.
  dt.), 
der Lack (hindustan.
 pers.
 arab. 
 ital.
 dt.), der Liman (griech.
 Turkspr.
 russ.
 dt.), 
der Paprika (sanskr. 
 pers.
 griech.
 lat. 
 serbokroat.
 ungar.
 dt.)  жҽне т.б. 
Түрік  жауынгерлері,  сондай-ақ,  неміс  тіліне  шығыс  лексикасының,  негізінен  ену 
делдалдылығы  нҽтижесінде  енуіне  мүмкіндік  туғызды.  Мұнда  die  Horde  (орда,  кҿшпенді 
тайпа; бір қора мал, табын), der Dolman (қысқа гусарь мундирі; ежелгі түрік киімінің баулы 
киімі;  Балқандағы  бұрынғы  түрік  олбыстарындағы  шекпен  түріндегі  ҽйелдерге  арналған 
киім), der Pallasch (палаш – ауыр қылыш) жҽне т.б. секілді сҿздер жатады.  
Түрік мұрасы неміс тілінде немістер мен түріктер арасындағы тарихи байланыстардың 
сол  немесе  ҿзге  кезеңіне  жатқызу  қиын  болатын  кҿптеген  түрік  сҿздерінің  бар  екендігін 
кҿрсетеді.  Бұл  сҿздер  неміс  тіліне  ҽр  түрлі  жолдармен  (ауызша  жҽне  жазбаша), 
қарқындылықтың ҽр түрлі дҽрежесінде жҽне жекелеген тілдердің сүзілуі  арқылы енген:  der 
Aksakal,  die  Tulipane/Tulpe,  der  Kaffee,  der  Kumyss/Kumiss,  der  Schaschlyk/lik,  der 
Diwan/Divan,  das  Magazin,  der  Kiosk,  die  Dombra/Domra,  die  Kobsa;  der  Kobsar,  der  od.  das 
Haschisch,  der  Barchan,  das  Benzin,  das  Cafe,  der  Emir,  die  Giraffe,  der  Ataman,  der  Janitschar, 
der  Sultan,  der  Dolmetscher,  der  Akyn,  der  Emir,  die  Dombra,  der  Kalym,  der  Bairam,  der 
Kasatschok, der Schaschlyk, der Kefir, der Kebab, der Joghurt, der Kaviar, das Halwa, der Kaftan, 
der Kalpak, der Turban, der Kelim, das Sofa, das Mangal.  
Түркі  тілді  халықтардың  ҿздері  кейбір  түрксизмдерді  бұрыннан  бері  жазбаша  да 
ауызша  да  сҿйлеу  тілінде  пайдаланбайды.  Неміс  тілінде  болса,  бұл  түркизмдер  сақталған, 
осы  арқылы  немістің  тілдік  мҽдениетін  түрік  мҽдениетінің  бейне  бір  мұражайына  кҿрсете 
отырып жҽне соңғысының (die  Walide, das Elixier) құрылуын кҿрсете отырып сақталған. Ол 
туралы  Олжас  Сүлейменов  ҿзінің  «Тарихқа  дейінгі  түріктер»  кітабында  сенімді  түрде 
жазған.  Автор:«…ертедегі  түріктер  тығыз  қарым-қатынаста  болған  кҿптеген  еуразиялық 
этностардың  тілдері  түрік  тілдерінің  ҿздерінде  пайдаланудан  шыққан  түріктік  құрылудың 
сҿздерін асқан сақтаушы болып табылады» деп санайды [10, 18]. 
Ҿз  жұмысымызда  біз  түріктік  ауысуларға  байырғы  түрік  сҿздері  мен  олардың  пайда 
болуын  ғана  емес,  сонымен  бірге,  неміс  тіліне  түрік  тілдері  арқылы  енген  жҽне  неміс 
сҿздіктерінен  кҿрініс  алған  араб,  парсы  жҽне  моңғол  тегінің  лексикалық  элементтерін 
жатқызғандығымызды атап ҿткен жҿн. Тілдік бірліктерді біз лексикографиялық бастауларда 
кҿрсетілген жҽне тарихи-лингвистикалық іздеп табулар нҽтижесінде алынған сипаттары мен 
ерекшеліктеріне сҽйкес анықтадық. 

жүктеу/скачать 3,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: