КӚРКЕМ МӘТІН ТІЛІНДЕГІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР

41 
 
Жалпыхалықтық  тілде,  соның  ішінде  мақал-мҽтелдерде,  сол  халықтың  танымдық 
қызметінің  ұжымдық  тҽжірибесі  жинақталған.  Жырау  немесе  ақын-жазушы  сол  тілді 
пайдаланғанда,  ҿзінің  жеке  басының  тҽжірибесін  жеткізуге  тырысады.  Жазушы  ҿз 
шығармасында  мақал-мҽтелдерді  пайдаланғанда,  мақал-мҽтелдердің  жалпыхалықтық 
қолданыстағы  тура  мағынасын  сақтай  отырып,  сонымен  қатар  оларға  қосымша  мағыналық 
жҽне эмоционалдық мҽндерді қабаттастырып қолданады. 
Ауызша  туып,  ауызша  тарап  келген  қазақ  поэзиясында  да  мақал-мҽтелдер  молынан 
ұшырасады.  Ал  Абай  бастаған  жазба  поэзияда  да  мақалдар  қолданылады,  бірақ 
айырмашылық  та  бар.  Мысалы,  Абай  халық  қазынасында  бар  кҽнігі  мақалдарды,  кҿбінесе, 
сол  қалпында  келтіріп,  «дегендейін»  деп  ойын  дҽлелдемейді,  таңдаған  мақалды  ҿлеңге 
жымдастырып, кіріктіріп, сол арқылы айтпақ ойын білдіреді. Ол үшін мақалдың қалыптасқан 
түрін ҿлең талабына (ҿлшеміне, ұйқасына) қарай сҽл ҿзгертіп те жібереді. Мысалы, «Екі кеме 
құйрығын ұста, жетсін бұйрығың»  – деп,  «күшіңді бытыратпа» немесе  «қолдан келмес іске 
ұмтылсаң,  нҽтижеге  жете  алмассың»  деген  идеяны  мақалдың  ҿзімен  береді.  Оның:  Қайта 
келер  есікті  қатты  серіппе,  жарқын-ау  («Қайтып  кірер  есікті  қатты  жаппа»  мҽтелінің 
қолданысы), Тілде сүйек, ерінде жиек бар ма («Тілде сүйек жоқ»), Бейнет кҿрмей, дҽулет жоқ 
(«Бейнет түбі – зейнет») дегендерін осы қатарға қосуға болады [2, 88]. 
Қазіргі  кезде  психолингвистикалық,  прагматикалық,  коммуникативтік  бағыттар 
бойынша тілдің ерекшеліктерін зерттеген лингвистикалық еңбектерде мҽтінді зерттеу басты 
орындардың  бірін  алып  отыр.  Лингвистикада  мҽтінге  тіл  жүйесінің  ең  жоғары  деңгейі 
ретінде баға беріледі, ҿйткені мҽтінде тілдік деңгейдің барлық бірліктері бар екенін байқауға 
болады  [3,  14].  Халық  қазынасын  кҿркем  ҽдебиетте  пайдалана  білу  асқан  шеберлікті  талап 
етеді.  Ақын-жазушының  шеберлік  ҿнері  халықтың  асыл  мұрасы  –  мақал-мҽтелдерді  ҿз 
шығармасында қаншалықты орынды пайдалануы арқылы да бағаланып отырады [3, 14]. 
Сонымен  мақал-мҽтелдер  тек  ауызекі  сҿзді  кҿркейту  үшін  ғана  емес,  кҿркем 
шығармаларда  да  жиі  қолданылады.  Бұл  жҿнінде  ғалым  Е.  Жанпейісов  былай  дейді: 
«Жазушы  тілдегі  бейнелеу  құралдарын  ҽр  алуан  кҿркемдік  бояу  бере  пайдаланады.  Бұл 
орайда,  ауызекі  сҿйлеу  тіліндегі  қарапайым  сҿздер  де,  мақал-мҽтелдер  де,  эпитет  пен 
теңеулер  де,  тілдің  басқа  да  барлық  құралдары  шығарманың  жалпы  идеялық  тақырыптық 
арқауына лайық жаңа бір мағыналық астар алып, стильдік функциясы арта түседі» [4, 17]. 
Мақалдап  сҿйлеу  тапқырлықты  кҿрсетеді.  Мақал-мҽтелдер  тіліміздің  ең  бір 
кҿркемдегіш  құралы  ретінде  мҽтін  тілін  жандандырып,  ҽсерлендіріп  қана  қоймайды,  ҽрі 
қысқа,  ҽрі  нұсқа  түрде  белгілі  бір  құбылыстың  негізін  дҽл  бейнелейді.  Оқырманның  қазақ 
паремиясының  жалпы  мағынасымен  бірге  оның  стилистикалық  ажарының  ҿзгешелігін 
(окрашенность), яғни экспрессивті жҽне эмоционалды-бағалауыштық реңктерін (оценочные 
оттенки) де түсіне білгені абзал. Ҽсіресе, филологтар үшін бұл мағыналарды түсіну ауызекі 
сҿйлеу  тілінде  мақал-мҽтелдерді  дұрыс  жҽне  дҽл  қолдану  үшін  жҽне  кҿркем  мҽтінде 
кездескен мақал-мҽтелдерді лингвистикалық талдау үшін қажетті. 
Жазушы  оқырманға  белгілі  бір  жағдайды  хабарлай  отырып,  ҽсер  ету  үшін  қандай 
бейнелеу құралдарын таңдаймын десе де ерікті. Бұл жерде жазушының (газет тілшілерінің) 
тілдің прагматикалық функциясын орынды, ҽрі тиімді қолдана білуі маңызды рҿл атқарады. 
Мақал-мҽтелдерге  тҽн  басты  ерекшеліктердің  бірі  –  бағалауыштық  танытуы.  Дүниеде 
бағаланбайтын  зат,  бағасын  алмайтын  құбылыс  болмайды.  Бағалауыш  –  сҿйлеушінің  ҿз 
тарапынан  құбылыс  пен  затқа,  іс-ҽрекет  атауына  берген  бағасы,  кҿзқарасы,  оған  деген 
қарым-қатынасы  [5,  134].  Мақал-мҽтелдерде  берілетін  астарлама  бағалауыштық  мҽн  оларға 
тҽн қасиет. Мақал-мҽтелдер кез келген жағдайға, соның ішінде адамға қатысты оның мінез-
құлқына, іс-ҽрекетіне т.б. қасиеттеріне баға береді. Мақал-мҽтелдердегі бағалау ашық түрде 
де  беріледі.  Мақал-мҽтелдердің  экспрессивті-эмоциялық,  бағалауыштық,  дидактикалық, 
белгілі  бір  жағдайға  қорытынды  жасау  сияқты  қасиеттері  олардың  табиғи  қызметімен 
байланысты.  
Мақал-мҽтелдердегі  бағалауыштық-сипаттамалық  қызметтің  мҽні,  біріншіден, 
сҿйлеуші субъект жақтан белгілі бір жағдайға байланысты жағымды немесе жағымсыз баға 

42 
 
алумен  байланысты  болса,  екіншіден,  сол  нақтылы  жағдай  жеке  құбылыс  ретінде  емес, 
типтік жағдайлардың жиынтығы ретінде берілген мақал-мҽтелдік тұлғада қаралады. Белгілі 
бір жағдайға қатысты мақал-мҽтел таңдау арқылы сҿйлеуші субъект соған ҿзінің кҿзқарасын 
білдіріп, бағасын береді. Эмоционалдық реңк пен бағалауыштық қасиетті ҿзара ауыстыруға 
болмайды,  бірақ  олардың  арақатысында  ұқсастық  бар,  ҿйткені  бағалау  -  эмоционалдық 
қатынастағы айтылымның белгілі бір түрі. 
Прагматикалық  бағалауыш  мҽн  адресаттың  аялық  біліміне,  ҿмірлік  тҽжірибесіне, 
мақал-мҽтелдің  ауыспалы  мағынасын  жҽне  сол  мақал-мҽтелдің  бойындағы  жасырын 
бағалауыш қасиетті ұға білуіне байланысты. Бағалаушы мҽн сҿйлеушінің қарсылық білдіру, 
мақұлдау,  тілек  сияқты  мақсаттарын  жеткізеді.  Бағалауыштық  кҿркем  ҽдебиетте  образ 
сомдауда, кейіпкерлер мінезін ашуда, олардың ҽрекеттері мен іс-қимылын бағалауда кеңінен 
пайдаланылады.    Мысалы:  Сҿйтіп,  «айдағаны  бес  ешкі»  бола  тұра,  «ысқырығы  жер 
жарып»,  аңыз  айтатындарын  қайтерсің  («Жас  алаш»,  2012,  1  шілде)  дегенде,  сҿйлеуші 
белгілі  бір  оқиғаға  байланысты  кекету,  ұнатпау  тҽрізді  ҿз  бағасын  жоғарғы  мақал  арқылы 
беріп отыр. Ҽдетте, сҿйлеу тіліне тҽн мақал-мҽтелдердің бағалауыштық сипаты күшті болып, 
олардың  хоштау,  ұнату,  ұнатпау,  кекету  тҽрізді  мҽні  айқын  сезіліп  тұрады.  Бірнеше  мысал 
келтірейік: 
Әрине, еске алу кешінің кӛп болғанын қаламаймыз. Аз болсын, аз болса да осылай саз 
болса,  шын  жылатып,  соқыр  көзден  де  жас  шығара  алса,  біз  бір-бірімізді  соншалықты 
жақсы кӛре түседі екенбіз («Жас алаш», 2012, 8 қаңтар). 
Сонау  кешегі  ат  ауыздығымен  су  ішкен,  ер  етігімен  су  кешкен  заманда  найзаның 
ұшымен,  білектің  күшімен  қазақтың  кең-байтақ  жерін  қорғап  қалғанбыз  («Жас  алаш», 
2012, 8 ақпан). 
Тіліміздегі  мақал-мҽтелдерді  жҽне  олардың  басқа  да  нұсқаларын  дҽл  тауып  қолдану 
стилистиканың  үлесіне  тиеді.  Мақал-мҽтелдердің  нұсқаларын  ауызекі  тілде  жҽне  кҿркем 
ҽдеби  тілде  қолданудың  стилистика  тұрғысынан  үлкен  маңызы  бар.  Сондықтан  оның 
узуалдық (тілдік нормаға сай) жҽне окказионалдық (нормадан ауытқу немесе айтушының 
жеке сҿз қолданысы) ерекшеліктері де назардан тыс қалмау керек [6, 68]. 
Окказионалды  ҿзгеріс  –  қалыптасқан  сҿйлеу  дағдысынан  ерекше,  контекске 
байланысты  айтушының  жеке  сҿйлеу  үлгісіне  жататын  құбылыс.  Окказионал  құбылысы 
мақал-мҽтелдерде үнемі жүйелі түрде кездеседі. Нормаға сҽйкессіздік окказионал  сҿздердің 
басты  ерекшелігі  деуге  болады.  Ауызекі  сҿйлеу  тілінде  болсын,  кҿркем  ҽдебиет  пен 
публицистика  тілінде  болсын,  мақал-мҽтелдер  дҽстүрлі  тұлғасында  да,  дҽстүрлі  қалпынан 
айтарлықтай  ҿзгеріске  түсіп  те  қолданылады.  Мысалы,  «Жақсы  ит  өлігін  көрсетпейді» 
деген осы ма, әлде ерекше туған Қабылан ақтық демін ӛскен жердің ауасымен алғысы келді 
ме  екен,  әкем  оның  денесін  кӛшкен  жұрттан  тауып  әкеліпті  [Қабылан,  361]  –  дегенде, 
контексте қолданылып отырған мақалдың құрамындағы жеке компоненттері ешбір ҿзгеріске 
түспей,  ҿзінің  тура  мағынасында  айтылып  тұр.  Осындай  ойдың  ашық,  айқын  мағынада 
беріліп,  тыңдаушыға  бірден  түсінікті  болуын  тіл  білімінде  экспликация  деп  атайды. 
Жоғарыда кҿрсетілген контекстегі мақалдың эксплицитті (ашық) мағынасы оқушыға бірден 
түсінікті болып тұр. 
Бұдан  бұрын  атап  ҿткеніміздей,  мақал-мҽтелдер  мҽтін  ішінде  келгенде  ҽртүрлі 
ҿзгерістерге ұшырап, түрлі тұлғада айтылады. Тіл қатынас құралы болғандықтан, ол – жанды 
қозғалыс.  Сол  себепті  қолданыста  түрлі  ҿзгерістерге  ұшырауы  –  табиғи  құбылыс.  Дүниеде 
ҿзгермейтін  ешнҽрсе  жоқ.  Олай  болса,  сҿздік  қорымыз  да  тілдің  даму  сатысында  ҽрдайым 
кҿбейіп, мағына жағынан кемелденіп толыға түседі екен. Мақал-мҽтелдердің тұлғасына тҽн 
дҽстүрлі  тұрақтылық  қаншама  берік  болса  да,  мҽтін  ішінде  сҿз  зергерлерінің  сҿз  саптау 
шеберлігіне  байланысты  ҽртүрлі  ҿзгерістерге  түсіп  отырады.  Бірақ  бұл  ҿзгерістер  мақал-
мҽтелдердің  жалпы  мазмұнына  айтарлықтай  нұқсан  келтіре  қоймайды.  Мақал-мҽтелдердің 
осылайша  ҽртүрлі  ҿзгерістерге,  тұлғалық  модификацияға  ұшырауы  салдарынан  пайда 
болған,  тіл  практикасында  бір-ақ  рет  қолданыс  табатын  түрін  инварианттар  деп  атаймыз. 
Олардың пайда болуында белгілі бір заңдылық жоқ. Инварианттық ҿзгерістер автордың тек 

43 
 
ҿз еркіне, асыл тасты ҽр қырынан бір кҿрсетіп құбылта білетін шебер де, мақал-мҽтелдердің 
кҿркемдік ҿрнегін, образы мен бейнелеушілік ҽсерін, эмоция-экспрессивтік қуатын бойында 
сақтай отыра, пайдаланатын талантына байланысты [7, 4]. 
Жазушы  ҿз  шығармасында  мақал-мҽтелдерді  жалпыхалықтық  қолданыстағыдай 
ҿзгертпестен  жұмсауы  да,  белгілі  бір  мақсатқа  орай  құрылым-құрылысын,  мағынасын 
жаңғыртып қолдануы да мүмкін. 
Жинастырған  материалдарымыздағы  мақал-мҽтелдердің  мҽтін  ішінде  қолданылу 
ерекшеліктерін тҿмендегідей топтарға бҿліп қарастырдық: 
а)  Мақал-мәтелдердің  қҧрамын,  сырт  қҧрылысын  еш  ӛзгертпей,  сол  кҥйінде 
пайдалану 
Мысалы: 
-  Доғарыңыз  деймін.  Біз  сіздің  зарыңызды  тыңдағалы  келген  жоқпыз.  Тең  теңімен, 
тезек қабымен, бізді сынайтын адам сіз емессіз! [Тіршілік, 359]. 
«Ораза,  намаз  –  тоқтықта»  дегендей,  басына  бәле  тумаған  мәмірежай  шақта 
далаға шығудан жүрексініп, шӛптің басы оқыс сыбдыр етсе, үйге кеп суық су ұрттайтын 
үркек  те  нәзік  қыз  ауылдан  тӛрт-бес  шақырымдай  меңіреу  далада  қорқыныш  дегенді 
мүлдем ұмытып, бағыт-бағдарсыз бет алды қаңғи берді [Тіршілік, 336]. 
«Бір әйелдің айласы - қырық есекке жүк» деп жұрт осындайдан шығарған ба, қарап 
тұрса,  шаңырағынан  бір  жылдың  ішінде  екі  ӛлім  атқарып,  екеуінің  де  кінәсі  мен  күнәсін 
былайғы ел бұған жүктейді екен [Тіршілік, 352]. 
«Сыйға сый, сыраға бал» дегендей, қыз тӛркіні де қарап қалмай, үш шалға үш шапан 
жауып,  тағы  да  толып  жатқан  сәлемдемелермен  қонақтарын  аттандырып  салды 
[Шалдар, 328]. 
«Көңіл  жүйрік  пе,  көк  дөнен  жүйрік  пе?»  дегендей,  Зейнеп  те  үнсіз  қалған  аз 
уақыттың ішінде ӛзімен-ӛзі дауласып, ӛзін-ӛзі кінәлап, ӛзін-ӛзі арашалап алып шыққанына 
біршама  қуанып,  белгісіз  бір  кінә  мен  айыптың  салмағынан  құтылғандай  сезінді  [Ҿкпек 
жолаушы, 478]. 
Аталған  мақал-мҽтелдердің  барлығы  да  құрылым-құрылысы  жағынан  еш  ҿзгеріске 
түспей, контексте сҿз басында келіп, шығарма тіліне айрықша кҿрік, ұтымды мазмұн, ұлттық 
колорит беріп тұр. 
б) Мақал-мәтелдің компоненттерін вариант сӛздермен ауыстыру  
Бұрыннан белгілі, қалыптасқан мақал-мҽтелдерді автор жалпы мағынасын, бейнелілігін 
сақтай отырып, стильдік мақсатпен ҿзінше ҿңдеп, кейбір компоненттерін мҽндес, мағыналас, 
синоним сҿздермен алмастырып қолданады. Мысалы: 
-  Қысқасы,  қара  темірдің,  ағаш  аспаптың  да  түгел  ұстасы  болып  кетті.  
«Қартайғанда кәрі тарлан жорға шықты ғой» деп, бар жатақ мақтап та қояды... [Абай 
жолы, 173].  
Шығармадан алынған үзіндіде «Қартайғанда кәрі боз жорға шығарады» деген мҽтелді 
жазушының оның жалпы мағынасын толық сақтап, құрамындағы бір семантикалық ҿрістегі 
«боз» сҿзін «тарланмен» ауыстырғанын кҿреміз. 
Қазіргі  жас  жігіттер  қызық  осы,  Әз-аға!  Еңбексіз,  толғақсыз  бәрін  оп-оңай  ұрып 
алмақ... «Ғылым - инемен құдық қазғаннан қиын» деген нақылды ұмытқан [Кҿк мұнар, 10]. 
Білім  инемен  құдық  қазғандай  дегендегі  «білім»  сҿзін  мҽндес  «ғылым»  ауыстырудағы 
жазушының  мақсаты  контексте  айқындала  түседі,  себебі  романда  ғылым  соңында  жүрген 
жастар жайы ҽңгімеленеді. Сондықтан М.Мағауин мҽтелді осылай ҿзгертіп алса керек. 
«Ӛзге елде сұлтан болғанша, ӛз еліңде ұлтан бол» деген мақалды Д.Исабеков былайша 
қолданады: «... Қашқын деген атты жамылып кетсем де, жат елде сұлтан болғанша, өз 
елімде ұлтан болайын деп, болысекемнің кәрінен қорықсам да, тәуекел деп келіп тұрмын, 
әйтпесе, жүрген жағымда жүре берсем, мені кет деп мүйіздеген ешкім жоқ еді» [Тіршілік, 
374-375].  «Ӛзге»  сҿзін  «жат»  сҿзімен  алмастырып,  бұйрық  мҽнде  ІІ  жақта  айтылатын 
мақалды  І  жақ  кейіпкердің  аузынан  айтқызып  отыр.  Кҿркем  шығармада  мақал-мҽтелдер 

44 
 
«образ  жасау,  кейіпкерге  тілдік  мінездеме  беруде»    [8,  56],  сонымен  бірге  белгілі  бір 
жағдайға қорытынды жасауда жиі жұмсалады. 
в) Мақал-мәтел компоненттерінің орнын ауыстыру       
Мҽтін  ішінде  мақал-мҽтелдердің  құрамындағы  сҿздердің,  кейде  тағандарының  орнын 
ауыстырып  қолдану  жиі  кездеседі,  бірақ  бұл  құбылыс  мақал-мҽтелдер  білдіретін  дербес 
мағынаға  ешбір  нұқсан  келтірмейді.  Тағандардың  орнын  ауыстырып  қолдану  авторлар 
тарапынан мақсатты түрде қолданылатын стильдік тҽсілдердің бірі тҽрізді. Мысалы: 
Жуастан жуан шығады 
... Бірақ Едігенің мына жуастан шыққан жуанға, соның ірі-ірі сӛздеріне таңырқағаны 
сонша, тіліне соның ешқайсысы да оралмады [Кҿк мұнар, 161]. 
Адам сӛйлескенше, жылқы кісінескенше 
Жылқы  мен  жылқы  кісінескенше,  адам  мен  адам  сөйлескенше  деген  осы  ғой. 
Шалдар жиналып, әзіл-оспақ араласқан соң, Қарекең ӛзін алғаш кіріп келгендей емес, еркін, 
кең ұстады [Шалдар, 326]. 
Жел тұрмаса, шӛптің басы қимылдамайды 
Жала  дейді,  неғылған жала?  Шөптің  басы  жел  тұрмаса  қимылдамайды  [Cүйекші, 
246]. 
г) Мақал-мәтел компоненттерін ықшамдап қолдану  
Ресей  ғалымы  О.Л.  Каменская  имплицитті  байланысты  эллипсисті,  тезаурусты, 
транзитивті деп үш түрге бҿліп қарастырады [9, 63]. Осы үш байланыстың ішінде эллипсис 
құбылысы  мақал-мҽтелдердің  табиғатына  ерекше  тҽн.  Мҽтін  ішінде  де  мақал-мҽтелдердің 
компоненттері  эллипсиске  жиі  ұшырайды,  яғни  белгілі  бір  сыңарлары  түсіріліп 
қолданылады.  Эллипсис  сҿйлемнің,  ойдың  ықшамдығын,  ҽсерлігін,  ҿткірлігін  арттырады 
десек,  сҿз  зергерлері  халықтың  бай  қазынасын  игере  отырып,  мақал-мҽтелдерді  орнымен 
орайластыра  қолданып,  олардың  компоненттерін  немесе  бір  тағанын  түсіріп,  ықшамдап 
пайдаланады. Мысалы:  
1)  Мақал-мәтелдердің бір тағанын тҥсіріп айту 
Ағасы бардың жағасы бар, Інісі бардың тынысы бар 
Рахмет, айналайын... Інісі бардың тынысы бар деген, сендердің арқаларыңда әйтіп-
бүйтіп жүріп жатырмыз ғой [Кҿк мұнар, 144]. 
Ат баспаймын деген жерін үш басады, 
Ер кӛрмеймін деген жерін үш кӛреді. 
Ат  баспаймын  деген  жерін  үш  басады,  бұл  тӛңірекке,  сіздің  шаңыраққа  кеп  дәм 
татамыз деген үш ұйықтасақ түсімізге кірген емес еді [Тіршілік, 359]. 
Ӛлімді жерде молда семіреді, ӛлеңді жерде ӛгіз семіреді. 
«Өлімді  жерде  молда  семіреді»  -  деп,  биыл  осы  моллалар  мен  халфе,  қазіреттер  де 
жалақтап кеткен екен! [Абай жолы, 308]. 
2) Мақал-мәтелдердің жекелеген элементтерін сақтау арқылы айту  
Жазушы мақал-мҽтелді тұтастай емес, тек бір ғана бҿлігін кейіпкердің аузына салады. 
Мақал-мҽтелді  бұлайша  ықшамдау  сҿйлеу  тілі  реңкін  беру  мақсатында  жұмсалады.  Бірақ 
жазушы  мақал-мҽтелдің  кез  келгенін  емес,  ҽсіресе,  жұртшылыққа  кеңінен  танымал,  яғни 
ҽлеуметтік мҽнділігі кеңірек түрлерін таңдайтын тҽрізді. Мысалы: 
Баланы жастан, қатынды бастан. 
-Неге...  түсіндім...  «...  Бастан»  дейсің  ғой.  Мен  де  солай  ойлайтынмын.  Бұрынғы 
қыздардың кезінде... [Кҿк мұнар,86]. 
Ойнап айтсаң да, ойлап айт. 
Ең тӛрде отырған, күректей ақ сақалы күмістей жарқыраған қарт адам: 
-Ойнап айтсаң да, олай деме, Есеней ... деп <...> күңіреніп кетті [Ұлпан, 87-88]. 
  Ер туған жеріне, ит тойған  жеріне.  
-Апырмай, итте де ондай қасиет болады екен-ау!  
-Болады.  ―Тойған  жеріне”  деп  жұрт  кӛп  итке  теліп  айтқан,    ал  Қабылан  жүзден, 
мыңнан кездесетін қасиетті жалқы ғой [Қабылан, 359]. 

45 
 
Қартайғанда кәрі боз жорға шығарады.  
 - Келіні несі? 
 - Қартайғанда жорға шығып, сол жақта үйленіп едім ...  [Тіршілік, 375].  
Мақал-мҽтелдердегі  түсірілген  компоненттер  айтпаса  да  түсінікті,  себебі  эллипсиске 
ұшырап  отырған  мақал-мҽтелдер  кҿпшілікке  танымал.  Ықшамдалған  мақал-мҽтелдердің 
мағынасы  кҿбінесе  контексте  айқынырақ  сезіледі.  Контекссіз  ҿмір  сүру  қиын.  Түсірілген 
компоненттер мағыналық қабылдауға ешқандай нұқсан келтірмейді. 
Имплицитті байланыс – мҽтінді ықшамдаудың ерекше тҽсілдерінің бірі.  Бұл байланыс 
автор мен оқырманнан олардың аялық білімнің  кеңдігін жҽне белгілі дҽрежеде ақыл-ойдың 
күштілігін  де  қажет  етеді,  ҿйткені  кез  келген  адам  мҽтін  ішінде  ықшамдалған  мақал-
мҽтелдерді  тез  түсіне  алмауы  мүмкін.  Бұл  үшін  мҽтінде  кездескен  мақал-мҽтелдер  туралы 
оқушыда негізгі ұғым болуы керек. Бұл, ҽсіресе, тура мағынасынан гҿрі қоғамда қалыптасқан 
ауыспалы  мағынасында  кҿп  қолданылатын  мақал-мҽтелдердің  мҽнін  ұғыну  үшін  қажет. 
Осыған орай айта кететін нҽрсе, кҿркем сҿз шеберлері ҿз шығармаларында халық даналығын 
тек  тура  мағынасында  емес,  астарлы,  ауыспалы  мағынасында  да  қолданады.  Жазушы 
жалпыхалықтық  тілді  пайдаланғанда,  тілдік  тұлғалардың  мағыналарын  күрделендіріп 
отырады.  Яғни  «...  тілдік  тұлғаларды  семантикалық  қатынастың  басқа  жүйесіне  енгізеді: 
тілдік тұлғалар жалпыхалықтық қолданыстағы тура мағынасын сақтай отыра, сонымен қатар 
қосымша мағыналық жҽне эмоционалдық қабаттасуларға ие болады» [10, 76]. 
Мақал-мҽтелдердің қолданыста, кҿбінесе, астарлы мағыналарда жұмсалатынын кҿркем 
шығармалардан  кездестіреміз.  Мысалы,  «...  Әкем  құран  қайтарып  болған  соң,  орнынан 
тұрды, терең күрсініп Ыбышқа қарады. 
-  «Қолда  барда  алтынның  қадірі  жоқ»  деген  осы  ғой.  Сол  алтынның  қадіріне  сен 
жетпедің-ау, балам. Сенің қаталдығың, сенің жігерсіздігің ғой осыған кінәлі...» [Гауһар тас, 
226]  -  дегенде  асыл  жар  Салтанаттың  қадіріне  жете  алмаған  баласына  деген  бар  күйінішін 
ҽкесі жоғарғы мҽтел  арқылы жеткізіп отыр. Бұл мҽтел қолданысқа түскенде, кісінің немесе 
қандай  да  бір  асыл  нҽрсенің  кҿзі  кеткенде,  жоғалғанда  «барында  қадіріне  жете  алмадық» 
деген мҽнде қолданылады. 
Сондай-ақ,  «Өгізге  туған  күн  бұзауға  да  туады»,  -  дегендей,  Сержан  байдың 
шаңырағына туған күн ертең Ерғалидың ӛз шаңырағына тумасына кім кепіл» [Берен.506]. 
«Ӛгізге  туған  күн  бұзауға  да  туады»  деген  мақалды  жазушы  «біреудің  басындағы  қайғы-
қасірет екінші кісінің де басына келуі мүмкін» деген астарлы мағынада қолданып отыр. 
Бұдан  шығатын  қорытынды,  халқымызға  тҽн  қасиеттердің  бірі  –  айтайын  деген  ойын 
кҿбінесе  тура  емес,  жанамалап,  астарлап  жеткізу,  сол  себепті  астарлап  айтылған  мақал-
мҽтелдердегі ой саналы түрде жасырын беріледі. 

жүктеу/скачать 3,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: