Психология кафедрасы
дәріс. Қиял туралы жалпы ұғым
жүктеу/скачать 262,41 Kb.
|
| 10 дәріс. Қиял туралы жалпы ұғым.
Сабақтың жоспары: 1. Қиялдың түрлері 2. Қиялдың жасалу жолдары 3. Қиял және ойлау Бiз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына сүйене отырып, еш уақытта көрмеген нәрселердi де санамызда бейнелей аламыз. Мәселен, өткен заманда болған оқиғаларды суреттейтiн материалды оқып отырғанда, не өзiмiз көрмеген алыстағы елдер туралы әңгiме тыңдағанда, не кiтап оқығанда (мәселен, алыстағы Африка, Австралия, Индия т. б.) бiзде түрлi жаңа елестеулер пайда болады. Бұл қиял процесiнiң жемiсi болып саналады. “Жанның өзiнде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы қиял деп аталады” (М. Жұмабаев). Бес жасар Асан үстелдiң үстiне шығып алып, көзiн колымен көлегейлеп, үңiлiп, алысқа қараған болады. Ол өзiн дауылды асау теңiзде жүрген үлкен кеменiң ысылған капитанымын деп есептейдi. Бұл секiлдi көрiнiстердi Асан талай рет теледидардан көрген, мамасы да осы жөнiнде әңгiме айтқан. Мiне, ендi оның өзi көрген-бiлгендерiнiң негiзiнде, өзiнше қайтадан өңдеп, бiр елес тудырып тұр. Адамның өмiр тәжiрибесi, бiлiмi неғұрлым мол болса, қиял елестерi де соғұрлым айқын және толық болатындығы, ал бұл айтылғандар жеткiлiксiз болса, қиялдың өте солғын болатындығы байқалады. Мәселен, бiз төртiншi сынып оқушыларына қазан төңкерiсiне дейiнгi қазақ аулының өмiрi туралы әңгiме айтқанымызда, кейбiр оқушылар сол кездегi қазақ аулына тән өзiндiк өмiр көрiнiстерiн, байлардың сән-салтанаты, кедейлердiң ауыр тұрмысы, сол кездегi адамдардың тұрмыс, салт ерекшелiктерiн онша ажырата алмайтындықтарын көрсеттi. Балалардың осы секiлдi елестерiнiң солғындығы оларда Қазан төңкерiсiне дейiнгi қазақ аулындағы өмiрдi бейнелейтiн нақты материалдардың жетiмсiздiгiнен туған болып шықты. Кейiн осы тақырыпқа қайта оралып, көрнекiлiк жағына ерекше мән берiлгенде (оқушыларға осы жөнiнде әңгiме айту, түрлi суреттер көрсету, мұражайларға, театрға апару) оқушылардың Қазан төн-керiсiнен бұрынғы қазақ аулы өмiрi жөнiндегi түсiнiктерi нақтылына бастады. Қиял дегенiмiз сыртқы дүние заттары мен кұбылыстарының субъективтiк образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрiнетiн, тек адамға ғана тән психикалық процесс: “...барлық жан қуаттарын (рухани күштердi) тек қиял ғана өзiндiк сақталатын сезiмдiк заттарды модельдендiре алады” (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлi комбинацияларға түседi де, жаңа нәрселердiң бейнесi туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өңдеу процесiнде екiншi сигнал жүйесi шешушi рөль атқарады. Адамдардың қиялына тән кейбiр ерекшелiктердi төмендегiше топтастыруға болады: 1) әр адамның қиял ерекшелiктерi оның жеке қызығулары мен қасиеттерiне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келедi. Бұл арада суды аңсап шөлдеген жолаушының қиялы мен екi-үш күннен кейiн емтихан тапсыратын студенттiң машинасы-ның тетiгiн жетiлдiрудi ойлап жүрген инженердiң қиялын салыстырып көругс болады; 2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшелiктерiне де, бiлiм тәжiрибесiне де байланысты. Мәселен, көргенi де, түйгенi де көп, өмiр тәжiрибесi мол, әр тарапты бiлiмi бар ересек адамның қиялы мен ендi ғана өмiрге аяқ басайын деп тұрған жеткiншектiң қиялын бiр өлшемге салуға болмайды; 3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелiгiне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрiнiп отырады. “Жаратылыстың құшағында,— деп жазады М. Жұмабаев,-меруерт себiлген көк шатырдың астында, хош иiстi жасыл кiлем үстiнде, күнмен бiрге күлiп, түнмен бiрге түнеп, желмен бiрге жүгiрiп, алдындағы малымен бiрге өрiп, сары сайран далада тұрып өсетiн қазақ баласының қиялы жүйрiк, өткiр, терең болуға тиiстi”. 4) қиял — адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын iздестiру қиялсыз мүмкiн емес. Бұл—қиялдың ерiкпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесiнде алатын орны ерекше. Өйткенi ойлау белсендiлiгi адамды шығармашылық әрекетке жетелейдi. Ал ондай әрекет қиялдың өте күштi дамуын қажет етедi. Ойлау мен қиял бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуi де мәселенi шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бiрақ қиялда мәселенi шешудiң өзiндiк ерекшелiгi болады. Қиял-мәселенi суреттеу, жанды көрiнiс арқылы шешсе, ойлау оны тiрi суретсiз жалпылай, ұғым, пiкiр, тұжыры түрiнде шешедi; 5) адам қиялы еңбек процесiнде, iс-әрекет үстiнде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негiзгi шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, iстейтiн еңбектiң нәтижесiн күнi бұрын көре бiлу, яғни оны өңдеп, өзгертiп, елестете алу — адам қиялына тән негiзгi белгiлер. Қиялда адамның дүние жөнiндегi әр-түрлi таным-түсiнiгi әртүрлi формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. қиял бейнелерi адам қажеттiгiнен тәуелдi бола тұрып, оны белсендi кызметке итермелейдi, творчестволық iсiне күш-жiгер қосады. Қиял тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткiл рухани өмiр жүйесiнде елеулi орын алады. Кiсiнiң өмiр жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттерi, iс-әрекетiнiң құрылымы, өмiр салтының қалыптасуы мұнсыз мүмкiн емес. Адам саласы-ның жануар психикасынан басты айырмашылығы адам да ойлаумен қатар қиял әрекетiнiң болғандығында. Айдаһардың бейнесiн Италияның атақты суретшiсi Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша суреттейдi: “Көкжал аңшы иттiң не жай иттiң басын аламыз, оған басқа мысықтың көзiн саламыз, қүлағы үкiнiкi болады, мұрыны тазынiкi секiлдi, қасы арыстандiкi, самайы - әтештiкi, мойны суда жүзетiн тасбақанiкi сияқты”. Осы бейненiң өзi шындықта бар нәрселердi топтастыру арқылы туып отыр. Бiрақ осы топтастыру нәтижесiнде келiп шыққан тұтас образдың өзiн көре бiлу үшiн адамға ең күштi, өрен жүйрiк қиял қажет. Қиял процесiнiң адам әрекетiнiң қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзi осы әрекет арқылы өзгерiп, дамып отырады. Тiптi бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзi де оның танымын кеңейтетiндiгi, қоғамдық тәжiрибенi меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзi баланың психологиясына қатты әсер ететiнi байқалады. А. П. Чехов “Үйде” деген әңгiмесiнде осы жайды өте жақсы көрсеткен. Шылым шегiп әдеттенген жетi жасар балаға еш-бiр сөз әсер етпей қойған. Бiрде әкесi оның қиялына әсер етудi ойлайды. Ол баласына мынадай әңгiме айтады: “кәрi патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы болыпты,— өзi дәл сен сияқты кiшкентай бала екен. Өзi жақсы бала екен. Еш уақытта өкпелемейдi, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейдi екен... өзi ақылды болыпты... Оның бiр ғана кемшiлiгi - шылым тартады екен... Патшаның баласы шылымнан көкiрек ауру болып жиырма жасында өлiптi. Қаусаған ауру шал ешбiр қолганатсыз қалыпты. Мемлекеттi басқарып, сарайды қорғайтын ешкiм болмапты. Жау келiп, шалды өлтiрiп, сарайды қиратып тастапты, сонымен, ендi бақша да, шие де, қүстар да, цоқыраулар да қалмаған...”. Эмоциялы әсерге толы осы әрекеттiң оған күштi әсер еткендiгi сонша, бала “қаранғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк еттi де, мүңайған дауыспен: — Мен ендi шылым тартпаймын...— дедi”... Қиялдың адам қажетiне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуi адамға ерекше қанат бiтiрiп, оның iлгерi өрлеуiне себепшi болады. Халық “Қыран жетпеген жерге қиял жетедi” деп өте тауып айтқан. Бiр кезде талантты орыс ғалымы Қ. Э. Циолковский (1857— 1935) космосқа ұшуды армандап едi. Космос кораблiмен аспан әлемiне тұңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкерi Тоқтар Әубәкiровтiң және басқаларының ерлiктерi осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың iске асуы болып табылады. жүктеу/скачать 262,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|