Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| -ар жұрнақты тұлға
Бұл тұлғаны Абай тіліндегі көзге түсетін грамматикалық ерекшелік ретінде бөліп алып талдап отырғанымыздың себебі – оның қызметі мен мағынасына байланысты. Абайда бұл тұлға негізінен бес-алты түрлі қызмет атқарады да, ол қызметтерінің барлығы дерлік қазірде пассив тәсіл болып табылады. Олар: 1. әрқашан үздіксіз болып жататын іс-әрекетті білдіруі; 2. анықтауыш қызметін атқаруы; 3. барыс септігінде келіп қолданылуы: 4. еді көмекші етістігімен қолданылып, ауыспалы шақты білдіруі; 5. -лық жұрнағы жалғанатын негіз ретінде келуі; 6. субстантивтеніп, септік жалғауларын жиі қабылдауы. Бұлардан басқа, -ар жұрнақты есімше Абай текстерінде қазіргі нормамыздағыдай болжалды келер шақтық мағынада қолданылады (мұны жол-жөнекей болмаса, талдамаймыз). Өзге түркі тілдері тәрізді, қазақ тілінде де -ар суффиксімен жасалған есімше түрі келер шақтың мағынасымен қатар, белгілі бір шаққа қатысы жоқ, әрдайым, үздіксіз болып тұратын іс-әрекеттің, яғни «бастауыштың тұрақты, өзіне тән, әрқашан өзімен ғана өтіп жататын қимылының» 197 мағынасын да береді. Бірақ, бұл, біздіңше, -ар жұрнақты тұлғаның қазақ тілінде пассивтене бастаған қызметіне ұқсайды. Оған бір- неше дәлел келтіреміз. Ең алдымен, қазіргі нормативтік грам- матикаларымыздың бірде-біреуі осы күнгі нормамызда бұл тұлғаның жоғарғы көрсетілген қызметте жұмсалатындығын атамайды. Әрдайым, үздіксіз болып тұратын қимылды, яғни сол субъектіге тән іс-әрекетті білдіретін грамматикалық тұлға деп көсемшенің -а жұрнақты түріне -ды қосымшасы жалғанған 197 Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. - М., 1956. - С.220. |