Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -арға
| -у+ға-ның орнына -ар+ға тұлғасын Ыбырай да прозасын-
да жиі қолданған: «Өрмекші маса, шыбынға тұзақ құрып жүр, ұстап алған соң өзіне азық етерге» (Алтынсарин, 1879,1); «Бір төре осындай іспен гүнәлі болып, әлгі айтылған жазаны берер- ге тұрғанда, гүнәлі төренің жас қыз баласы әкем үшін жауап беремін деп мәлім болды» 203 (Сонда, 10); «Соныңмен ішерге- жеуге, киюге де кемтар соғып, бір қалада жүрген уақытта...» (Сонда. 37). Сөйтіп, Абай, Ыбырайларға шейін, олардың жұмсаладын қоса алған қазақ әдеби тілінде -ар жұрнақты есімшенің ба- рыс септігінде -у жұрнақты қимыл есімінің орнына, соның дублеті ретінде қолданылу фактісі болып келгенін баян- даймыз. Әрине, бұдан -уға тұлғасы қолданылмады деген тұжырым әсте шықпайды. Бұл екі тұлға морфологиялық сино- нимдер ретінде қатар пайдаланылғанын ауыз әдебиеті үлгілері де, жеке қаламгерлер тілі де көрсетеді: «Жуас түйе жүндеуге жақсы»; «Қысқа жіп күрмеуге келмес»; «Жаман сайға су түссе, өткел бермес кешуге. Жаман кісіге мал бітсе, сусын бермес ішуге» (осыны жоғарғы Бұқардан келтірген -арға-мен келген жолдармен салыстырыңыз). Абайда -уға тұлғасы -ар-дан кем кездеспейді: «Артық ғылым кітапта Ерінбей оқып көруге.Во- енный қызмет іздеме, Оқалы киім киюге» (I, 52); «Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ» (I, 70). Абайда қолданылу жиілігі жағынан -арға тұлғасы едәуір болғанмен, өткен ғасырда бұлформа өз орнын -уға варианты- на бере бастаған. Өйткені өзге нұсқаларда сан жағынан -арға дублеті -уға тұлғасынан кемдеу ұшырасады. Ал Абайдағы жиілік – бір жағынан, осы тәсілді, жоғарғы -мақ жұрнақты ту- ындылар тәрізді, жазушының өзі қалап, таңдап қолдануына да байланысты. Тегі, Абай қазақтың халық тілінде бар тәсілдерді мейлінше актив пайдалану принципін ұстағанға ұқсайды. -ар жұрнақты тұлғаның төңірегінде төртінші ерекшелік деп оның Абай тілінде жиі субстантивтеніп, септік жалғауларымен 203 Жазушының 1955 жылғы тандамалы шығармалар жинағында жоғарғы келтірілген екі мысалдың екеуі де -уға тұлғасымен алмастырылып «түзетілген» (73 және 81-бетте). Әрине, сөйлем мағынасы үшін бұл редакцияның айтарлықтай зияны болмаса да, тіл үшін қажетсіз екендігі түсінікті. 266 қолданылғандығын көрсетеміз. Сірә, Абай тіліне тән белгінің бірі – өзге сөз таптарын (сын, сан есімдер, есімше тұлғалар) жиі субстантивтендіргендігі. Бұл амал-әрекеттен -ар жұрнақты есімше де тыс қалмаған: «Қаны бұзық өзі ойлар Қу менен сұм болар-ды» (I, 51); «Қайдан ғана біледі Ауыр менен жеңілдің Арасымен өтер-ді» (I, 62); «Бала сүйер, жар сүйерден Түк неме жоқ, тұр денем» (II, 78). Қазіргі әдеби нормамызда бұл тұлғаның септік жалғау- ларымен құбылып қолданылуы жоққа тән. Өткендегі қазақ тілі үшін де өнімді тәсіл емес. Абай тілінде морфологиялық формалардың бірі – -ар жұр- нақты есімшеге -лық жұрнағы үстелген тұлға. Бұл өлеңдерін- де де, прозасында да етістіктен болған есім ретінде өте жиі қолданылған. Ол қимылдық семантикадан қол үзіп кетпейді, көп ретте, әсіресе етістіктермен тіркескенде есімшенің -а+тын тұлғасына ұқсас түседі: «...Оның үстінен тазалығын байқарлық (~ байқайтын) екі көз беріп, ол көздерге нәзіктен, зарардан қорғап тұрарлық (~ тұратын) қабақ беріп...» (II, 199); «Екінші, балаң мейірімді болып, асырарлық болып (~ асырайтын бо- лып) туа ма, жоқ па?» (II, 167); «Осы елде бозбала жоқ сөзді ұғарлық» (I, 37); «Сөз мәнісін білерлік кейбіреу бар» (I, 38); «Еңбегінді білерлік еш адам жоқ» (I, 25); «Өлейін деп өлмейді өлерлік жан» (I, 234). Бұл тәсіл де қазақтың жалпыхалықтық тілі нормасына жат емес, бірақ, әрине, дәл Абайдағыдай аса өнімді емес. Ал Абайдың мұнда -а+тын жұрнағымен жасалатын есімшеге қызметтес етіп актив қолдануы, біздіңше, жазушының шеберлік талғамына байланысты, өзі қалап қолданған грамматикалық тәсілдердің бірі болып табылады. Сөйтіп, Абай тілінде -ар жұрнақты есімше актив тәсілдердің бірі болып келіп, әралуан қызмет атқарған. Ол қызметтердің барлығы дерлік қазақтың жалпыхалықтық тілінде ертеден келе жатқандар. -ар жұрнақты тұлғаның қолданудан қалып бара жатқан үздіксіз іс-әрекетті білдіру, қимыл есімі ретінде жұмсалу сияқты қызметтерін Абай жандандырып, өнімді амал етіп пайдаланған. Сондай-ақ бұл тұлғаның атрибуттық 267 қызметін де Абай халықтық нормадан алған. -ар жұрнақты сөзді субстантивтендіру және -лық жұрнағын жалғайтын негіз етіп алу тәрізділерді де ұлы қаламгер активтендіріп, өзінің жазушылық мәнеріне тән тәсілге айналдырған. Тал- дап отырған тұлғаның Абай тілінде өте жиі, актив кезде- скен мағыналары мен қызметтерінің көбі әрі қарай дамымай, ақынның индивидуалдық стилін сипаттайтын ерекшеліктер болып қалып қойған. Сондықтан бұл есімше тұлғасының Абайда кездесетін 3-4 қызметі – қазақтың қазіргі әдеби тілінде мүлде жоққа тән, пассив амалдар. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|