«развитие науки и инновации в современном мире: проблемы и перспективы»

257 
 
ӘОЖ 577.128 
 
АҒЗА МИКРОЭЛЕМЕНТТЕРІ 
 
Парманова Ж.Т., Тулепова Ф.Қ. 
 
ХГТУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
Влияние  микроэлементов  на  организм  и    прежде  всего,  в  том,  что  на  практике  знаний  и 
умений  студентов,  формирование  поставок  ,  повышение  активности  науку.Все  биохимические 
физические  и  химические  явления  в  клетках  живого  организма  происходит  в  соответствии  с 
действующим  законодательством.  Поэтому,  исходя  из  биохимии,  физико-химические 
закономерности, качественные изменения клетки живого организма, сооружений, связь с внешней 
средой,  то  есть  изучает  особенности  обмена  веществ  и  энергии.Наиболее  богатый  и 
разнообразный  химический  состав.  До  сих  пор  встречаются  в  составе  живых  клеток  всего 
организма, стало известно, различных элементов. В основном состоит из следующих элементов в 
составе соединений, но в любом живого вещества: С, О, Н, Р, К, Na, Mg, Mn, Zn, Fe, Си, Со.т.б. 
 
Summary 
In  fluen  ceofmicroelement  sonanorganismand,  foremost,  in  that  inpracticek  now  ledgean  dabilities 
of  students,  forming  of  deliveries,  in  crease  of  activity  science.  All  biochemical  physical  and  chemical 
phenomena in thecages of  living organ is mtakesplaceinac cordance with a current legislation. The refore, 
coming  from  biochemistry,  physicaland  chemical  conformities  tolaw,  quality  changes  of  cage  of    living 
organism,  building,  connection  with  anenvironment,  idest  studies  the  features  of  metabolismand  energy. 
Mostrichand various chemical composition. Untilnowmeetin composition the living cagesofall organism,  it 
wasknown, different elements. Mainly consists of next elementsin composition connections, but inany living 
substance:With, Oh, Н, Р, To, Na, Mg, Mn, Zn, Fe, Си, Со.т.б. 
 
Тiрi  ағза  жасушаларында  барлық  биохимиялық  құбылыстар  физикалық  және 
химиялық  заңдылықтарға  сәйкес  жүредi.  Сондықтанда  биохимия  физикалық  және 
химиялық  заңдылықтарға  сүйене  отырып,  тiрi  ағза  жасушасының  сапалық 
ӛзгерiстерiн,  құрылыстарын,  сыртқы  ортамен  байланысын,  яғни  ат  және  қуат 
алмасу  ерекшелiгiн  зерттейдi.  Сонымен  қатар  биохимия  тiрi  ағзадағы  химиялық 
құбылыстарды басқару, игеру жолдарын табуна кӛмектеседi. 
Қазіргі кездегі биохимия ӛз бетімен ғылым болып ХІХ және ХХ ғасырларда 
қалыптасты, оның тӛңірегіндегі кӛптеген қажетті деректерді, биохимия қарастыған 
сұрақтарды,  органикалық х имияжан-жақты арап оқытып келді. 
Химиялық  құрамы  аса  бай  және  алуан  түрлі.  Әр  түрлі  тірі  ағзаның  жасуша 
құрамында осы күнге дейін мәлім болған элементтердің барлығы кездеседі. Алайда 
кез келген тірі заттың құрамындағы қосылыстар негізінен тӛмендегі элементтерден 
тұрады: С, О, Н, Р, К, Na, Mg, Mn, Zn, Fe, Си, Со т.б.  
Концентрация мӛлшеріне қарай олар үш топқа бӛлінеді: 
 1)  Негізгі  элементтер(концентрация  мӛлшері  0,001  проценттен  кӛп):  кӛміртегі, 
сутегі, оттегі, азот, күкірт, калий, фосфор, кальций, магний, хлор, натрий, темір. 
2)  Микроэлементтер  (концентрация  мӛлшері  0,001  проценттен  0,000001  процент 
аралығында): цинк, мыс, бор, марганец, кобальт, молибден т.б. 
3)  Ультрамикроэлементтер  (концентрация  мӛлшері  0,000001  проценттен  кем 
(тӛмен): сынап, күміс, алтын т.б.  
Тӛмендегі-кестеде кӛрсетілген. 
Адам ағзасындағы химиялық элементтердің мӛлшері, %-пен(1 кесте). 
Элементтер 
0 
С 
Н 
N 
Са 
Р 
К 
S 
С1 
Na 
Mo 
Мӛлшері, % 
62,48 
21,15 
9,86  3,1 
1,90  0,95  0,23 
0,08  0,08  0.080  0,027 
 

258 
 
Элементтер 
J 
Ft 
Fe 
Zn 
Br 
Al 
S 
Cu 
Мӛлшері, % 
0,014  0,009 
0,005 
0,003 
0,002 
0,001 
0,001  0,0015 
 
       Құрамында 
альбумин 
бӛлігі 
бар 
ақуыздар 
мен 
витаминдердің 
микроэлементтердің  және  басқа  да  биологиялық  активті  заттармен,  дәрілік 
қасиеттері  бар,биенің,  түйенің,  есектің    және  әйел  сүттерінің  химиялық    құрамы 
жағынан ӛте ұқсас келетінін Батыс елдері  ертеректе-ақ білген. Мысалы Ибн Сина  
Х-ғас.  Канондағы  емдік  ғылыми  жұмысында  «дауыстың  қарлығуымен  кӛкірек 
язвасында және ӛкпе аурулар мен іріңді қақырығы бар ауруларға» кейбір дәрілерді 
есектің  сүтімен  ,  биенің  сүтімен  немесе    жаңа  туған  түйе  сүтімен  араластырып 
ішуді ұсынған. 
       Мұхамет дінін қабылдаған тайпалар ары қарай қымыз бен шұбаттың дайындалу 
салтын қатаң ұстап бұл ӛкімдерге ерекше сүйіспеншілікпен кӛңіл бӛлген. 
       Мечников  И.И.  ӛзінің  жазбасында  дендері  сау,  әрі  күшті  кӛшпелі-арабтардың 
інгеннің жаңа ашытылған сүтін ішетіндіктерін жазып ӛткен. Шетел  авторларының 
мәліметтері  бойынша  африкандық    тайпалардың  түйе  сүтін  ішетіндіктері 
айқындалған  және  олардың  және  олардың  іштерінде  қолданбайтын  тайпаларға 
қарағанда,  атеросклероз  аурына  шалдыққандар  саны  ӛте  аз  кездесетіні  туралы  да 
мәлімделген. 
       Қазақстан  бұрыннан  түйе  шаруашылығы  жағынан  ірі  республика  болып 
саналған. Сонымен қатар ғылыми практикалық  тәжірибесі зор болған. Мұнда, түйе 
шаруашылығы интенсивті  түрде жетілу барысына орай, азық-түлік ресустарының 
баюына мүмкіндігі мол болған.  
       Жҧмыстың  мақсаты:  Микроэлементтердің  ағзаға  әсері  бар  екенін  тәжірибе 
жүзінде  ғылыми  тұрғыда  жеткізу  және  студенттердің  білімі  мен  біліктілігін 
қалыптастыру , ғылымға деген белсенділігін арттыру. 
        Жҧмыстың міндеттері: 
-Микроэлементтердің ағзаға әсері бар екенін зерттеу.  
-Шұбаттың құрамындағы микроэлементтерді анықтау. 
-Студенттердің білімі мен біліктілігін  қалыптастыру , 
- ғылымға деген қызығушылығын арттыру. 
Организмнің  қалыпты  тіршілік  етуі  мен  дұрыс  дамуы  үшін  азықпен  қоса  алатын 
белок,  май,  углевод,  витаминдер  және  ӛте  аз  мӛлшерде  болса  да  минералдық 
заттармен  бірге  микроэлементтер:  кобальт  (Со),  мыс  (Сu),  марганец  (Мn),  Иод 
(J),цинк (Zn) қажет. Микроэлементтер тканьдер мен клеткалардың құралына кіреді, 
сӛйтіп организмнің кӛптеген басқа да физиологиялық  процестеріне  әсерін тигізеді. 
Зат алмасу процестеріне қатысып, биологиялық активті заттармен (гормондар, 
витаминдер)  әрекеттесе  отырып,  биохимиялық  процестерге  әсерін  тигізетін 
химиялық  заттар  биотикалық  элементтер  деп  аталады.  Биотикалык  элементтерді 
организм ӛте аз мӛлшерде пайдаланады. 
Алайда  адам  рационында  белок,  май,  углевод  сияқты  заттар  жеткілікті 
болғанымен,  оның  құрамында  микроэлементтер  жетіспесе,  онда  азық  сапасыз  деп 
саналады.  Адамның  ӛсуіне,  дамуына,  ӛнімділігін,  ӛсімталдылығын  және  кейбір 
ауруларға қарсы тӛзімділігін арттыруда микроэлементтердің айрықша маңызы бар. 
Адам  дұрыс    тамақтанғанда,  күтіп-баққанда  ғана  микроэлементтерді 
қолданудан  жақсы  нәтиже  күтуге  болатынын  естен  шығармау  керек.  Қазақстанда 
микроэлементтерді  негізінен  1956  жылдан  бері  пайдаланып  келеді.  Осы  аз 

259 
 
уақыттың  ішінде  ауыл  шаруашылығында  микроэлементтерді  тиімді  қолдану 
мәселесінде кӛптеген тәжірибе жинақталды. 
Соңғы жылдары халықтың салауатты ӛмір сүруіне кӛп кӛңіл бӛлінуде. Табиғаттағы 
ӛзгерістер  және  қоршаған  ортаның  әсері  жайлы  зерттеу  жұмыстары  жүргізілуде.  
Топырақ,  ауа,  су  –  тіршілік    кӛзі  екендігі  белгілі.    Ендеше,  тіршілікке  әсер  етуші 
биогенді элементтер жайындағы ғылыми-жобалы жұмыстарды ӛзекті зерттеулердің 
қатарына жатқызуға болады. 
Бұл  жұмыста  химиялық  элементтердің  адам  ағзасы  үшін  маңызы  және  кері 
әсері  әр  түрлі  ғылыми  зерттеулерге  негізделіп  қарастырылған.  Сонымен  қатар, 
Жамбыл  облысы  аймағындағы  кейбір  химиялық  элементтер  қосылыстарының 
шамадан артық мӛлшерде болуы жайлы мағлұматтар келтірілген.     
Соңғы  жылдарда  әлемдік  жаһандану  үрдісінде  табиғатта  тепе-теңдік 
жағдайында  сақталып    тұрған  кейбір  химиялық  элементтердің  адам  ағзасында 
бірден кӛбейе түсуі және ағза үшін маңызы бар элементтер мӛлшерінің кеміп кетуі 
байқалуда.  Химиялық  элементтердің  барлығы  да    тиісті  мӛлшерден  артық  болса 
немесе  азайып  кетсе  адам  ағзасына  кері  әсер  ететіні  анықталған.  Химиялық 
элементтердің  табиғатта  таралу  жағдайларына  жасалған  зерттеулер  бойынша 
жердің  массасының  шамамен  50%-ын  оттек,  25%-дан  астамын  кремний  құрайды. 
Он  сегіз  элемент    -  оттек,  кремний,  алюминий,  темір,  кальций,  калий,  натрий, 
магний, сутек, титан, кӛміртек, хлор, фосфор, күкірт, азот, марганец, фтор, барий – 
жер массасының 99,8%-ын құраса,  ал қалған   0,2%-ы барлық  басқа элементтердің 
үлесіне тиеді.  
 Шҧбаттың  қҧрамындағы  микроэлементтердің  адам  ағзасына  әсер  ету 
мӛлшерірін  зерттеу .Сҥт -шҧбат ӛндірісіндегі шикізат кӛзі. 
        Құрамында 
альбумин 
бӛлігі 
бар 
ақуыздар 
мен 
витаминдердің 
микроэлементтердің  және  басқа  да  биологиялық  активті  заттармен,  дәрілік 
қасиеттері  бар,биенің,  түйенің,  есектің    және  әйел  сүттерінің  химиялық    құрамы 
жағынан ӛте ұқсас келетінін Батыс елдері ертеректе-ақ білген. Мысалы Ибн Сина  
Хғасырда  Канондағы  емдік  ғылыми  жұмысында  «дауыстың  қарлығуымен  кӛкірек 
язвасында және ӛкпе аурулар мен іріңді қақырығы бар ауруларға» кейбір дәрілерді 
есектің  сүтімен  ,  биенің  сүтімен  немесе    жаңа  туған  түйе  сүтімен  араластырып 
ішуді ұсынған. 
       Мұхамет дінін қабылдаған тайпалар ары қарай қымыз бен шұбаттың дайындалу 
салтын қатаң ұстап бұл ӛкімдерге ерекше сүйіспеншілікпен кӛңіл бӛлген./1,2,7/ 
       Мечников  И.И.  /2/  ӛзінің  жазбасында  дендері  сау,  әрі  күшті  кӛшпелі-
арабтардың  інгеннің  жаңа  ашытылған  сүтін  ішетіндіктерін  жазып  ӛткен.  Шетел  
авторларының  мәліметтері  бойынша  африкандық    тайпалардың  түйе  сүтін 
ішетіндіктері  айқындалған  және  олардың  және  олардың  іштерінде  қолданбайтын 
тайпаларға  қарағанда,  атеросклероз  аурына  шалдыққандар  саны  ӛте  аз  кездесетіні 
туралы да мәлімделген. 
      Қазақстан  бұрыннан  түйе  шаруашылығы  жағынан  ірі  республика  болып 
саналған. Сонымен қатар ғылыми практикалық  тәжірибесі зор болған. Мұнда, түйе 
шаруашылығы интенсивті  түрде жетілу барысына орай, азық-түлік ресустарының 
баюына мүмкіндігі мол болған.  
       Соңғы жылдары түйе саны Республикамызда тек қалыптаса қоймай, ары қарай 
ӛсуге де бет алып келе жатыр. 
       Қазақстан Республикасының статистикалық басқармасының мәліметі бойынша 
республикалық  шаруашылықтардың  барлық  категорияларында  түйе  басының 
сандары  1.01.99ж  95,7  мың  басты  құрады,  оның  ішінде  Алматы  облысы  бойынша 
3,0 мың шамасын құраған. 

260 
 
        Жыл  бойындағы  жайылымда    жүрген  түйелер  тұқымына,  түріне  және 
гибридтік деңгейіне қарай тәулігіне 6л 15л-ге дейін сүт береді. Сүттің майлылығы 
5-6% құрайды. Олардың лактациялары 12 ден 18 айға дейін созылады. 
        Түйе  шаруашылығымен  17  облыс  аумағы  айналысады,  ал  келешекте 
Қазақстанның бар аумағы айналыспақ.. /3,4,5/ 
        Мойынқұмның,  Қызылқұмның  және  Бетпақдаладағы  жалпы  кӛлемі  210  млн 
гектардан  асатын  шӛлді  және  жартылай  шӛлді  зоналарда  табиғаттың  қатал 
климатына  қарамай-ақ    (суды  тасып  жеткізу,  ӛсімдікке  тапшы,  континенталды 
климаты  тез  ӛзгеріп  отыратын)  түйешаруашылығын,    яғни  түйелерді  жетілдіру 
экономикалық  жағынан  пайдалы  болып  келеді.  Олар  ӛздерінің  жоғарғы 
адаптирленген  қасиеттерімен  ерекшеленеді.    Бұл    аумақтарда  түе  шаруашылығын 
дамыту  жергілікті  халықтарды  биологиялық  құндылықты  ӛніммен  яғни  шұбатпен 
қамтамассыздандыруда үлкен мәнге ие болады. 
       Түйе 
сүтінің 
энергетикелық 
құндылығымен, 
физико-химиялық 
құрылысының түрі мен гибриді бойынша лабораториялық зерттеу нәтижесінде сүт 
компоненттерін ӛзгерту барысында тұқымына, гибрид деңгейінен, жыл мезгілінен, 
жайылым  жағдайына  байланысты  келеді.  Қымыз  бен  шұбаттың  адам  ағзасына 
жайлы  әсері  мен  минералды  заттар  беруі  шартты  келеді.  Олар  қажетті 
физиологиялық  мәнге  ие  бола  алады  және  басқа  да  ингредиенттермен  бірге  сүт 
ӛнімінің  азықтық  құндылығын  сипаттайды.  Мысалы,  кальций  адам  ағзасында 
алмастырылмайтын  элемент  қоры  болып  табылады,  сонымен  қатар  ағзаны  қақтап 
қалу  күшіне  ие  және  инфекцияларға,  қолайсыз  ішкі  факторларға  тұрақтылықты 
жоғарлауда үлкен роль ойнайды. 
Ең  бастысы,  кальцидің  түйе  сүтінде  байқалуында.  1/3  шамасында  барлық 
белгілі  ферменттер  ӛздерінің  каталитикалық  активтілігін  толық  байқату  үшін 
минералды  кофакторларды  қажет  етеді.  Мұнда  түйе  сүтін  немесе  шұбатты 
оптималды  дозада  ұсыну  пайдалы,  ӛйткені  оларды  басқа  сүттерге  қарағанда 
калидің түзілуі жоғары келеді. (9,10,12). 
Сүт  ӛнімдерінің  микроэлементтерінен  ерекше  орынды  темір  мен  мыс  алады. 
Олар  қан  жетіспеушілікте  үлкен  роль  атқарады.  Бұл  кӛрсеткіштер  бойынша  түйе 
сүті сиырдан асып түсетінін байқауға болады. (11,12,13,15,16) осыған байланысты 
асқорыту қасиеті зор және сиыр сүтімен салыстырғанда түйе сүті әйел сүтімен ӛте 
ұқсас келеді. 
Сүтқышқылды  ӛнімдер  негізіндегі  шұбат,  сапа  жағынан,  қоректік 
құндылығымен, биологиялық мәнділігімен, емдік қасиетімен айранды асып түседі, 
фармакологиялық препараттарға жақынырақ келеді және асқорыту жүйесі ауруына 
шалдыққан адамдар үшін ӛте ықпалды келеді.  
Микроэлементтердің ағза үшін физиологиялық маңызы ӛте жоғары.  
Сондықтан  да  соңғы  жылдары  микроэлементтер  жайлы  зерттеу  жұмыстары 
жүйелі  жүргізіліп  келеді.  Микроэлементтердің  негізгі  физиологиялық  – 
биохимиялық қасиеттері бойынша Қазақстанда  П. Р. Загриценко, Ж. Қалекенов, Қ. 
Кенжеев,  Ж. Мамутов және    К. Сағатов, ал Ресейде Я. В. Пейве, М. Я. Школьник, 
П.  А.  Власюк,  О.  К.  Кедров  –  Зихман  сияқты  ғалымдар  зертеу  жұмыстарын 
жүргізген. 
         Тиiмдi  тамақтанудың  қарапайым  қағидаларын  бiлгеннiң  еш  артықшылығы 
жоқ. Сонымен тиiмдi  тамақтану  – бұл  негiзгi  қоректiк заттар ақуыз,  май, кӛмiрсу, 
витаминдер мен минералды заттардың ағзаға қажеттi мӛлшерде түсiп отыруы. 
         Академик И. П. Павловтың айтуынша тамақтану – адам мен табиғат арасында 
бұрыннан келе жатқан байланыс. Тамақтану қоршаған ортаның басты факторының 
бiрi,  ол  адам  денсулығына,  оның  тiршiлiгi  мен  ӛмiрiнiң  ұзақтығына  тiкелей  әсер 

261 
 
етедi.  Денсаулық  –  үлкен  қоғамдық  байлық,  ол  тамақтанудың  онда  алатын  орны 
ерекше. 
         Ас алуан түрлi әрi дәмдi болып оның құрамында ағзаға қажеттi барлық қоректi 
заттар  –  ақуыз,  майлар,  кӛмiрсулар,  витаминдер  мен  минералды  тұздар  болуы 
қажет. Тамақтану барысында мiндеттi түрде мынадай ережелердi орындаған дұрыс: 
тамақты  тиiмдi,  мӛлшерiмен,  дене  белсендiлiгiне  қарай  артық  iшпеген  жӛн. 
Тамақтан  алынатын  қуат  пен  жұмсалатын  қуат  арасында  үнемi  тепе-теңдiк 
сақталуы керек. 
         Түйе сүтінің энергетикелық  құндылығымен, физико-химиялық құрылысының 
түрі  мен  гибриді  бойынша  лабораториялық  зерттеу  нәтижесінде  сүт 
компоненттерін ӛзгерту барысында тұқымына, гибрид деңгейінен, жыл мезгілінен, 
жайылым  жағдайына  байланысты  келеді.  Қымыз  бен  шұбаттың  адам  ағзасына 
жайлы  әсері  мен  минералды  заттар  беруі  шартты  келеді.  Олар  қажетті 
физиологиялық  мәнге  ие  бола  алады  және  басқа  да  ингредиенттермен  бірге  сүт 
ӛнімінің  азықтық  құндылығын  сипаттайды.                    Ең  бастысы,  кальцидің  түйе 
сүтінде  байқалуында.  1/3  шамасында  барлық  белгілі  ферменттер  ӛздерінің 
каталитикалық  активтілігін  толық  байқату  үшін  минералды  кофакторларды  қажет 
етеді. Мұнда түйе сүтін немесе шұбатты оптималды дозада ұсыну пайдалы, ӛйткені 
оларды басқа сүттерге қарағанда калидің түзілуі жоғары келеді.  
       Сүт  ӛнімдерінің  микроэлементтерінен  ерекше  орынды  темір  мен  мыс  алады. 
Олар  қан  жетіспеушілікте  үлкен  роль  атқарады.  Бұл  кӛрсеткіштер  бойынша  түйе 
сүті сиырдан асып түсетінін байқауға болады.Осыған байланысты асқорыту қасиеті 
зор және сиыр сүтімен салыстырғанда түйе сүті әйел сүтімен ӛте ұқсас келеді. 
        Сүтқышқылды 
ӛнімдер  негізіндегі  шұбат,  сапа  жағынан,  қоректік 
құндылығымен, биологиялық мәнділігімен, емдік қасиетімен айранды асып түседі, 
фармакологиялық препараттарға жақынырақ келеді және асқорыту жүйесі ауруына 
шалдыққан адамдар үшін ӛте ықпалды келеді.  
         Сүтқышқылды 
сусындардың  ең  басты  сапа  кӛрсеткіштерінің  бірі 
микрофлоралардың  сапалық  және  сандық  болып  табылады.  Осыған  байланысты, 
бізбен  енгізілетін  биоқоспа  дозаларын  микрофлоралардың  сандық  құрамындағы 
жаңа ашытылған сусындарға зерттеу жұмысы жүргізілді.Суреттен биоқоспасының 
30%  мӛлшерін  енгізу  барысында  (артық  жалпы  мӛлшерінен)  микрофлора 
активтірек келеді. 10% және 20% мӛлшеріне қарағанда, ал 40% бен 50% мӛлшерін 
енгізгенде  микрофлора  активтілігі  30%  мӛлшердегідей  қалпында  қалады. 
Зерттелетін  микрофлора  сипаттамасының  ӛзгеруін  келесідей  түрде  яғни,  30% 
мӛлшердегі  биоқоспаны  енгізу  кезінде  ӛз  максимумына  жететін  микроағзалар 
жасушаларының мӛлшерін ұлғайтатыны байқалатынын айқындауға болады. 
        Оптималды  мәселелерді  шешу  үшін  экспериментті  математикалық  тұрғыда 
жоспарлау әдісі қолданылады. Р. Фишермен ұсынылған сызба нұсқалар құрамына 
негізделген бұл әдістің белгілі ортогональді латындық түзу бұрыштарынан жетістігі 
фактор  аралық  тиімділік  сияқты  әрбір  ену  параметрлерінің  технологясына  әсерін 
ескеретін формалды математикалық модельдерді алуға мүмкіндік берді. 
       Оптимизацияға  технологялық  жүйелер  мен  (Бота)  сүтқышқылды  сусыны  және 
ұсынылған  биоқоспалар  рецептірі  алында.  Бірінші  жағдайдағы  бүтін  функцияға 
(оптималды  критерияларға)  биоқоспалары  жасалған  ӛмір  сүруге  қабілетті 
микроағзалар  мӛлшерлерінің  кӛрсеткіштері  таңдалынып  алынды.  Ӛйткені  оның 
мӛлшерінен дайын ӛнімнің биологиялық активтілігі байланысты болады.  
 
                                                          Әдебиеттер 
1. Бұғыбаев.С.Жалпы биохимия негiздері Алматы- 1991. 

262 
 
2. Виру А. А. Яковлев Н. Н. Главы из спортивной  физиологии, ТарГу 1988. 
3. Сағатов .Биохимия.Алматы-2001жыл 
4. Савицкий И.В. Биохимия, Киев 1982. 
5. Сейтімбетов А .Биологиялық химия . Алматы-1998 
6. Ермаханов М.Н. Спортбиохимия химия . Шымкент-2007. 
7. ЕрмахановА.Н. Ермаханов М.Н. ЕрмахановМ.Н.Микроэлементтер-Шымкент-2009жыл 
8. Меньшиков В. В.   Биохимия М. ФиС 1986. 
9. Меньшиков В. В.   Биохимия М. ФиС 1986. 
10. Меньшиков В. В.   Биохимия М. ФиС 1986. 
11. Меньшиков В. В.   Биохимия М. ФиС 1986. 
12. Яковлев Н.Н. Биохимия М. Ф и С  1974. 
13. Яковлев Н.Н. Биохимия спорта М. Ф и С 1974. 
14. Ӛрісбаев Т.Ӛ. Биохимия 1,2-том Алматы -2001. 10.Сағатов С.  Биохимия  Алматы -1998. 
15. Ӛтелбаев Б.Т. Ӛтелбаева А.Б. Органикалық химия-2006 
16. Сейтімбетов А .Биологиялық химия . Алматы-1998 
17.  Жұрынов  М.Ж.,  Ақбасова  А.Ж.  Биоорганикалық  химия.  Туркестан,  -1997  жыл  Қ.А. 
Ясауи атындағы ХҚТУ. 
18. Сейітқалиев.Органикалық химия-Алматы,Қайнар,1993. 
19. Сейтов З.С.Биохимия.Алматы-1991жыл 
20. Закиров М,  Еленееов К, Қайымов.К. Биология терминдерiнiң орыша – қазақша сӛздiгi. 
Алматы қайнар 1988. 
 
ӘОЖ 57.04 
ЗЕРТТЕУДІҢ КЛАССИКАЛЫҚ МЕХАНИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ  
 
Шыналиев А.А., Бекпенова А.Р 
 
ХГТУ.,  Шымкент қаласы, Қазақстан 
 
Резюме 
Классические механические способы исследование 
 
Summary 
Classic mechanical methods of research 
 
HyperChem бағдарламасындағы тізбектелген амин қышқылдарын құру. 
HyperChem  бағдарламасындағы  тізбектелген  амин  қышқылдарын  құру  үшін 
арналған Amino Acids түрі 
Форманың  оң  жағында    Conformations    тобы  орналасқан,  амин  қышқылдарының 
изомер  (L  және  D)  типтерін  таңдауға  кӛмектеседі  және  амин  қышқылдарының 
қалғандарын байланыстыратын конформация бар.  
Жаңа  жұмысшы  құжатын  құрыңыз  және  None    опциясында    Display  мәзір 
тармағында  labels формасын орнатыңыз. Атомдардың кескінделуін ӛшіріңіз. Select 
мәзір  тармағында  Residues  қондырғысын  таңдаңыз,  яғни  қалған  амин 
қышқылдарының барлығын толығымен  белгілеу үшін арналған. Amino Acids түрін 
ашып  және    жұмысшы  ӛрісінен  жылжытып,  молекулярлы  модельге  жабысып 
қалмайтын  болуы  тиіс.    Conformations  тобындағы  опция  мәндерін  қалдырып,  Gly, 
Ala,  Tyr тетігін тізбектеп басыңыз. Бағдарлама автоматты  түрде тізбектеп қалған 
аминқышқылдарын таңдалғаны бойынша үш пептид модельін құрады. 
 
 

263 
 
 
 
Құрылған шынжырлардың ашық болуыңа кӛңіл аударыңыз, сол жақтағы азот 
атомының  ақырында  бір  атом  сутегі  жоқ,  ал  оң  жағында  кӛміртегі  атомының 
ақырында гидроксил тобы жоқ екеніне кӛңіл аударыңыз. Сонында блоктан топ құру 
үшін Ace тетігін басып тізбектелуді бастау керек.Nme  тетігін басып аяқтау керек. 
Сонда бағдарлама сол жағынан соңғы топты   
, ал оң жағына
    
құратын  еді.Берілген  жағдайда  біз  бұлай  істемейміз,  полипептидтің  басқа  түрін 
иллистрлеу үшін, онда нейтралды су ерітіндісі цвиттерион бар. Цвиттерионда амин 
және  карбоксиль  топтарының  ақыры  бар,  олар  ионданған  түрде,  -NH
3
+
және  СОО
- 
болады.  HyperChem  бағдарламасы  автоматты  түрде    цвиттерионның  құрылған 
тізбектің  айналуына  кӛмектеседі.  Ол  үшін  Databases  мәзір  тармағында  Nake 
Zwitterion  тармағын  қолданады.  Осындай  тәсілмен  құрылған  цвитерион  моделіне 
айналдырыңыз. 
CNDO  полуэмпириялық  квантты-химиялық  әдісті    қолданып  модельдегі 
атомдардың  жекеленген  зарядтарын  есептейміз.  Глицинге  сәйкес  тышқанның  сол 
жақ  тетігін  басып  және  белгілеу  тетігін  қосып  қалған  бірінші  амин  қышқылын 
белгілеңіз. 
Бірінші  амин  қышқылдарына  жауап  беріп  бағдарлама  атомдарды  белгілейді, 
ал статусты жолда «Selected  residue: GLY 1 (1),  charge 0». CNDO полуэмпириялық 
әдіспен  есептеп  Setup  мәзір  тармағында  орналастырыңыз,  Total  charge  1,  Spin 
multiplicitiy  1,  Spin  pairing  UHF  +1  оң  зарядталған  ионға  жауап  береді.    Compute 
мәзір тармағында  Single Point тармағын таңдап, белгіленген фрагментке квантты-
химиялық  есептеулер  орындаңдар.  Белгіленген  фрагменттен  ӛзгертіп,    аланин 
атомының  аймағында  тышқанның  оң  жағын  басып,  басқа  қалған  амин 
қышқылдарын  белгілеңіздер.    Қалғандарын  белгілеу  кезінде    статус  жолында 
«Selected  residue: ALA (2), charge 0,384» кӛрсетіледі.Total charge 0, Spin multiplicitiy 
1 кӛрсетілген молекула фрагменті үшін CNDO әдісіндегі  опцияда кӛрсетіңіз және 
квантты химиялық есептеу жүргізіңіз.  Атомның үшінші тобын басу арқылы қалған 
аланиннің  белгілеуін  ӛшіріп,  қалған  тирозинді  белгілейміз.  CNDO  әдісіндегі  
опцияда    теріс  зарядталған  ионға  жауап  беретін  Total  charge  -1,  Spin  multiplicitiy 
3осы  фрагменттің  мәні  үшін  орнатыңыз  және    белгіленген  молекула  фрагметтің 
квантты-химиялық есептеулер жүргізіңіз. Атомдарда зарядтар түрінде сәулеленуді 
қосыңыз. Барлық атомдардың молекуласы есептелген соң жекеленген оң және теріс 
зарядтары алынды: 
 

264 
 
 
 
Зарядтардың  таралуын  квантты  химиялық  есептелуімен  молекулярлы 
механика  әдістерімен  молекулярлы  моделдің  геометриялық  ықшамдалуын 
жүргізіңіз.  Setup    мәзір  тармағында  Molecular  Mechanics  және  AMBER 
параметризация    есептеу  әдісін  таңдаңыз.  Бағдарлама  Recalculate  atom  tures? 
(атомдардың  типін  санаңыз)  және  Keep  current  charges  ?  (Ағынды  зарядтарды 
саңтаңыз)  деген  екі  ескерту  береді.  Екі  ескертуге  де    «иә»  деп  жауап  беріңіз.  
Геометриялық  ықшамдауды  жүргізу  үшін  Geometry  Optimization  тармағын 
таңдаңыз, итерация циклінің  максимальды мәні 1000 тең, оны опцияда орнатыңыз. 
Молекулаларды  есептеу  аяқталған  соң,    атомдағы  жеке  зарядтардың  есебімен 
тӛменгі  энергияға жауап беретін конформацияны қабылдайды.  
Берілген конформацияда  аланин фрагменттіне  квантты-химиялық зерттеулер  
жүргізіледі.  Атомдағы зарядтардың кескінделуін түсіріңіз, яғни олар қатыспайтын 
атомдағы  квантты-химиялық  есептеулердің  кескініне  түспеу  керек.  Аланин 
фрагменттін  белгілеп,  бір  жол  қалдыру  клавишін  басамыз,  сондықтан    терезенің 
жұмысшы    алаңынан    белгіленген  фрагмент  орын  алады.  Белгіленген  зарядтарды 
қайта    ӛшіріңіз,  сондықтан  аланин  фрагменттінің  белгіленген  атом  заряды 
кескінделеді.Total  charge  0,  Spin  multiplicitiy  1  опциясында    CNDO  әдісінде 
квантты-химиялық есептеулерді Setup  мәзір тармағына еңгізіңіз және Single Point 
есептеуді  орыңдаңыз.  Геометриялық  ықшамдауға  дейінгі  мәнді  салыстырғанда 
атомдардың  зарядтарының  ӛзгергенін  байқаймыз.  52  суретте  Compute  мәзір 
тармағында    Plot  molecular  Graph  тармағының  Total  Charge  Density    опциясын 
таңдап, зарядтардың таралу картасын құрыңыз.  
 
 
CNDO  әдісімен  квантты-химиялық  есептеу  нәтижесі  бойынша    аланин 
фрагментіндегі  зарядтардың таралу картасы 
 

265 
 
Молекула  фрагменттінің    электростатикалық  потенциалының  екі  еселі  және 
үш еселі таралу графигін  тұрғызыңыз (53-сурет). 
 
 
 
 
CNDO  әдісімен  квантты-химиялық  есептеу  нәтижесі  бойынша    аланин 
фрагментіндегі  электростатикалық потенциалының екі еселі  (а) және үш еселі (б) 
таралу графигі 
 
Compute    мәзір  тармағында    Vibrations  тармағының  кӛмегімен  тербелу 
спектрін  байқаймыз,    аланин  фрагменттінің  ӛзіндік  тербелу  түрін  зерттейміз. 
Vibrational  Spectrum  терезесін  ашып,    анимациялық  тербелу  кӛмегімен    атом 
топтарының  интенсивті  ӛзіндік  тербелуіне  талдаулар  жүргіземіз.  Apply  тетігін 
басып, ӛзіңе сәйкес жиілікті бӛледі. Сондықтан молекулярлы моделдеу терезесінде  
сәйкес атом топтарының қозғалысы болады. 
 
Осыдан,  араласқан  есептеу  техникасын  қолдану  кезінде  молекулярлы 
механиканың  рамкаға  жақындауында  қалған  олардың  бӛліктерінің  әсері  есебінен 
молекулалардың  жеке  фрагменттерінің  полуэмпирикалық  әдіспен  квантты-
химиялық талдаулар жүргізуге кӛмектеседі. 
 
Әдебиеттер 
1. Буркерт У,Элинджер,Н.Молекулярная механика: М.:Мир,1986,360 с.  
2. Duder M.J.W.Comput.Chem. 1995.Vd. 16.P. 791-816. 
3.Синтетический каучуг/Под ред. И.В.Гармонова.Л.:Химия, 1983-560 с. 

266 
 
4.Могилевич М.М.,Туров Б.С., Морозов Ю.П.ү Уставщиков Б.Б.Ф Жидкие углеводородные 
каучуки. М.: Химия, 1983-200 с. 
5. Перепечко И.И. Введение в физхику полимеров. М,: Химия, 1978-312 с. 
6. Флори П. Статистическая механика цепных молекул. М.: Мир, 1971-440 с. 
7. Виноградов Г.В,. Малкин А.Я., Куличихин В.Г. Высокомолек. соед. А. 1968.Т.10.№ 11.С. 
2522. 
8.  Присс  Л.С.,  Попов  В.Ф.  Молекулярная  теория  вязко-упругие  свойств  полимеров  // 
Химия и технология высокомолекулярных соединений.М.:ВИНИТИ, 1975. С. 5-38. 
 

жүктеу/скачать 4,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: