Редакция ал қ
жүктеу/скачать 3,55 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- TOQETER ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ Serіkqali BAYMENŞE
- Тұрсын ЖҰРТБАЙ
ІІ «Қатқан тастай жібімейді Қарталы Картасына сыймай қалған қазақтың». (Ғайса-Ғали Сейтақ, ақын // «Ақ Жайық. kz» журналы, №2, 2013, 6-бет). Ақын өлеңінің осы екі жолы жақсы жорамалға есік ашатын тәрізді: Қазақта да, орыста да тарихи негізі көмескі, шығу тегі белгісіз жер-су атауы аз емес. Мысалы, орыс тілінен «Челябинск», «Кар- талы» сөздерінің түп төркінін ешқашан таба алмайсыз. Өйткені бұлардың екеуі де – қазақ сөзінің бұрмаланып жазылуынан пайда болған атаулар. Бірақ бүгінде орыстың өз сөзі сияқты сіңісіп кетті. Көрнекті жазушымыз Бейімбет Майлиннің бір аударма еңбегінде «Челябинск» «Селебе» деп алынған. «Селебенің» тілімізде екі-үш түсіндірмесі белгілі: 1) үшкір, жүзі өткір ұрыс қаруы; 2) басқа түскен апат, қиын-қыстау кезең; 3) қатты жауған жауын. Бірақ ең көп таралғаны – «се- лебе пышақ» деген сөз болса керек. Селебе пышақтың қыры (сырты) ойықтау келеді. Егер Челябинск қаласы орналасқан маңайды, Орал тауларының осы тұсына көз жіберсеңіз, шы- нында жер (тау) бітімі алыстан селебе пышақ сияқтанып көрінеді. Қазақтың жер-суды әдетте осындай белгілері бойынша атайтыны белгілі (Көкшетау, Қарағанды, Алакөл т.б.). Кейін отырықшылық түсіп, басқа жұрттың
№ 2 ( 2 0 1 6 ) № 2 ( 2 0 1 6 ) 44 45
Maylinnіñ älі künge deyіn köpşіlіk bіlmeytіn «Qaraşaş» degen romani bar. Alğaş ret «Jaña mektep» jurnaliniñ 1927 jilği 5-nömіrіne arabşa qarіppen jariyalanğanda oğan «basilmağan romanniñ bіr taraui» dep sіlteme qoyilğan. «Qaraşaş» bwdan keyіn osi jurnaldiñ taği ekі nömіrіne jariyalanipti (ökіnіşke qaray, osi jariyalanimdardi jurnal nömіrlerі tügel saqtalmağandiqtan, qolğa tüsіre almay jürmіn). Tasqa basilğan bіr japiraq qağazin jerge tastamaytin örkeniettі älemnіñ ürdіsіne bağinsaq, Beyіmbettіñ bwl jariyalanimi – bіz wmitip ketetіn dünie bolmasa kerek-tі. 1927 jildan berі «Jaña mektep» jurnaliniñ sarğayğan paraqtarinda saqtalip kelgen bwl şiğarma eşqaşan qayta jariyalanbağan. Jazuşiniñ basqa belgіsіz eñbekterіnіñ arasinan da bwğan wqsas jariyalanim kezdespeydі. «Basilmağan romanniñ bіr taraui» bolğandiqtan, «Qaraşaş» şiğarmasiniñ jazuşi zerthanasinda toliq nwsqasi bolui mümkіn edі-au» dep te oylaymin. Alayda otizinşi jildardiñ oyraninda quğin-sürgіnge wşirağan qalamgerdіñ basqa da keybіr kürdelі şiğarmalariniñ toliq nwsqasi älі qolğa tüspey jürgende, jaña mälіm bolip otirğan «Qaraşaştiñ» toliq nwsqasiniñ endі tabilatini neğaybіl. Sonda da ümіt joq emes…
Osi belgіsіz «Qaraşaş» romaninan «Kördegіsі bolmasa, tördegіsі kelіp otir ğoy» degen söz tіrkesіn kezdestіrdіk. Beyіmbettіñ sözstaninda mwnday qoldanis bwrin bayqalmaytin. Şiğarmada bwl sözder «qaytis bolğan (yağni, kördegі) aqsaqaldar bolmasa, bügіngі künde törde otiratin (yağni, tördegі) aqsaqaldar kelіp otir, bwlardan ülken eşkіm joq, osilardiñ aldinda kesіmdі sözіñdі ayt» degen mağinani aşu üşіn keltіrіlgen. Tіlіmіzde osiğan wqsas «Ölі bolip körde joq, tіrі bolip törde joq» degen mätel kezdesedі. Mağinasi – sanatta, esepte joq adam turali. HH ğasirdiñ otizinşi jildarinda oris jazuşisi Nikolay Ostrovskiydіñ esіmі el auzinan tüspey, şiğarmalari Keñes Odağina keñіnen tanimal boldi. Oniñ şiğarmalarin wlt tіlderіne audaru örіs aldi. көшіп келушілері көбейген тұста іргесі қалана бастаған қаланы жергілікті жер атауына сүйеніп атаған. Бірақ айтыла келе «Селебе» Челябинскіге айналған (мұндай мысал біздің тарихымызда аз емес. Менің туған жерім Шалқар күні кешеге дейін орыс тілінде «Челкар» болып жазылып келді). Осы өңірде тұратын қазақтар өзара сөйлесуде әлі күнге дейін «Челебе», «Челябі» деп айтады. Жалпы, алдағы уақытта қазақша жазуымызда екіұштылық һәм түсініксіздік тумауы үшін «Челябі» деген нұсқаны таңдап, орнықтырғанымыз жөн болады. Челябі қаласы, Челябі облысы деп жазсақ, Омбы,
жақындай түсеміз (Бірақ «Челябінің» түбі «Селебе» екенін ішіміз біліп жүргені абзал). Ал «Қарталы» атауына келсек, бұл – осы Челябі облысындағы қала. Мұның негізінде де қазақ сөзі жатыр. Тағы да Бейімбетке жүгінейін. Ол «Қойшыбай» деген ұзақ уақыт белгісіз болып келген очеркінде «Қарта елі» туралы айтып өтеді. Яғни, осы өңірді бұрын қалың Қарта елі жайлаған. Рулық қатынас сақталған заманда, тіпті кеңес өкіметінің алғашқы жылдарына дейін, бір атаның балалары шоғырлана қоныстанған жер- лер қазақ ұғымында ру атымен бір ел болып аталғаны мәлім. Сол сияқты бұл өңір – Қыпшақ руының Қарта аталығы ен жайлаған өңір еді. Осы аймаққа қараман қиырдан көшіп келген қара шекпеннің маңдай тіреген жері де, білетіні де – Қарта елі. Және олар жер-су атауын енді өз тіліне ыңғайлап атай бастайды. Сөйтіп, «Қарта елі» бара-бара «Карталы» болып шыға келеді. Біз өз жазуымызда «К» әрпінен емес, «Қ» әрпінен бастап, қазақша «Қарталы» деп пайдалануымыз керек. Міне, «қазақтың картасына сыймай қалған» деп Ғайса-Ғали ақын тарихтың тереңінде қалған осы шындықты сездіріп отыр. Бұл жорамалданған жәйттерге дау айтушы болса, өзі білсін, бірақ сөз төркініне қатысты бұдан артық дәлел табы- ла қоймайды. Челябі, Қарталы өңірі – Алла сәтін салып, табан тиген жерлер-ді. Бірде айнадай асфальт жолмен келе жатып, суы кеуіп қалған енсіздеу өзеншені кесіп өткеніміз есімде. Өзенше атауы «Тиеткен» екен. Иә орыста, иә башқұртта, иә қазақта жоқ бұл неғылған «Тиеткен?» деп ойға қалдым. Кейін барып көз жетті: бұл – өзіміздің кәдімгі «Түйе өткен» болып шықты! «Тиеткенге» қарағанда, «Селебе» мен «Қарта елі» шүкіршілік айтатын жорамал ғой!
Орынборлық зерттеуші И.М.Габдулгафарова «Культура казахов Оренбуржья» деген мақаласында былай дейді: «А.С.Пушкин в повести «Якуб батыр» так характеризует традиционность образа жизни казахов: «Законы их, основанные на предании, не были начертаны ни на мрамор- ных скрижалях, ни на медных досках, но за это неизменная память сохранила их со всею про- стою древних патриархальных времен» (Вместе на одной земле. – Оренбург, 2006. Стр.135). Ал енді Пушкиннің «Жақып батыр» повесін іздейік! Жалпы, мұндай деректі жария еткенде не оған сілтеме жасағанда, аса сақ болған жөн. Бізге белгілісі – орыс жазушысы Александр Крюковтің «Якуб батыр» повесінен үзінді «Киргизцы» де- ген атпен 1830 жылы «Литературная газетада» жарияланғаны. Орынбор өңірінде туған және сонда жұмыс істеген ақын әрі прозашы Александр Крюков отыз жасында өмірден өткен, сол себепті шығармалары жинақталмай, жарияланбай қалған. Аталған повесінің де толық нұсқасы сақталғаны белгісіз. «Сол кездегі мерзімдік басылымдарда шығармалары жарияланып жүрген, әдеби ортаға танылып қалған Александр Крюковтің «Менің әжемнің әңгімесі» деген шығармасы Пушкинге «Капитан қызын» әзірлеу кезінде көмектесті»,– дейді зерттеушілер. «Якуб батырды» Пушкинмен байланыстырудың мәні осында сияқты. Дегенмен ХІХ ғасырдағы қазақ өмірін бейнелеген (Жақып батыр өмірде болған нақты кейіпкер екені сөзсіз) осы шығарманы тауып, қазақшаға аударып, қазақ әдебиеті әлеміне қоса алсақ, артық болмас еді.
Ресейдің Мемлекеттік думасында сарапшы болып еңбек ететін Мурад Заргишиев деген бауы- рымыз ноғайдың найман руынан шыққан діндар (богослов) Абдурахман Умеров туралы айта келіп, ол: «в 1881 году поступил в Казанское медресе «Га- лия» выдающегося российского и татарского бого- слова Шихабутдина Марджани»,– деп жазады. Ал Марджани 1895 жылы Астрахан түбіндегі Тияк слободасында ашқан «Низамийай» медресесінде білім алғандардың бірі қазақ ақыны Аббас Дүйсенов екен. Соған қарағанда, бұл белгісіз ақын ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген болып шығады. Аббас ақынның қандай шығармасын білеміз?
Қазан университетін бітірген қостанайлық жас тарихшы, марқұм Батыржан Кенжетаевтың «Казанские учебные заведения и процесс фор- мирования казахской интеллигенции в середине ХІХ - начале ХХ в.в.» деп аталатын кітабының (Қазан, 1998) – ғылыми деректері мол, ұлттық ин- теллигенция тарихын зерттеуге өзіндік үлес қоса алатын еңбек. Мына бір дерекке назар аударайық. 1908 жылы татардың «Юлдуз» газеті татар тілінде шығарылған күйтабақтардың тізімін жариялапты, олардың ішінде «Әмірхан», «Көке» деп аталған қазақ әуендері де бар екен. Ал «Қояш» газетінің жазуынша, 1914 жылы Қазанда сатуға түскен күйтабақтар үшін Нұрбаев деген кісі қазақтың «Қарға», «Ғыйземжан» («Маусымжан» болуы мүмкін), «Зылиха» секілді халық әндерін орын- дапты. Жас зерттеуші мұны «қазақ әндері жазылған күйтабақтар туралы алғашқы жазбаша деректердің бірі» деп көрсетеді. Қалай болғанда да, өмірден ерте кеткен жас ғалым Батыржан Кенжетаевтың осы кітаптағы ізденістері назар аударуға тұрады. TOQETER ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ Serіkqali BAYMENŞE, filologiya ğilimdariniñ doktori, Qazaqstanniñ Qwrmettі jurnalisі № 2 ( 2 0 1 6 ) № 2 ( 2 0 1 6 ) 46 47
Qwlmirza Ötepov «Qwriş qalay şiniqti?» romanin audardi. Bіraq ol audarğan roman 1938 jili qazaqşa basilip şiqqanda, kіtapta audaruşiniñ ati-jönі körsetіlgen joq. Bwl kezde Qwlmirza Ötepov otiz jetіnіñ oyranina wşirap edі. 1941 jili «Qwriş qalay şiniqti?» romaniniñ üzіndіsі şağin kіtap bolip şiqti, al 1948 jili roman ekіnşі ret basildi. Üşіnşі basiliminan bastap (Almati: Jazuşi, 1968) romanniñ audaruşilari retіnde Hamza Jüsіpbekov pen Qwlmirza Ötepovtіñ esіmderі jazildi. 1980 jili roman törtіnşі ret basilğanda da osi ekі avtor audaruşi retіnde körsetіldі. Otizinşi jildardaği audarma men alpisinşi jildardaği audarma mätіnіn salistiruğa bolmaydi, ärine. Hamza Jüsіpbekovtіñ bwrinği Qwlmirza Ötepov audarğan nwsqani jetіldіrіp, damitqani sözsіz. Audarmaniñ iesі retіnde ekeuіnіñ ati-jönі qoyilui da zañdi. Bwl – «Közі joqtiñ özі joq» demey jasalğan qwrmet, ädebi etikaniñ saqtalui, ayta berse, nağiz adamgerşіlіk. Nikolay Ostrovskiydіñ «Rojdennie burey» atti basqa bіr romanin sol jildari Beyіmbet Maylin audarip edі. Beyіmbet audarğan roman mätіnі 1937 jili ädebi jurnalda, «Leninşіl jas» gazetіnde jariyalanğan-di. Bіraq kіtap bolip şiğip ülgermedі… Jazuşi wstalip kettі. Keyіn N.Ostrovskiydіñ osi eñbegі «Dauil tuğizğandar» degen atpen 1941 jili qazaqşa jeke kіtap bolip basildi. Audaruşisi – basqa adam. Bwl kez – Beyіmbettіñ ati atalmaytin kez, sondiqtan jazuşiniñ іzі de joq. Osi roman 1941 jildan keyіn qazaqşa şiqti ma? Bіz älі kezdestіrgenіmіz joq. Eger şiğa qalsa nemese endі şiğara qalsaq, audaruşisi dep Beyіmbettіñ ati-jönі körsetіluі kerek pe älde sol 1941 jilği avtordi qoya beremіz be? Beyіmbet Maylinge qatisti siñar jaña derek bolsa, qoyin däpterge türtіp ala jüretіn ejelgі ädet edі. Aldaği sözіmіz de sonday retpen qağazğa tüstі: jazuşiniñ osi künge deyіn belgіsіz, atin ğana estіgen, bіraq oqirman jwrtşiliqqa tanis emes tuindilari barşiliq. Bwlardiñ mätіnі saqtalmağan, baspasözde jariyalanbağan, bіrqatari qoljazba küyіnde, qoldan- qolğa tarağan. Äsіrese bwl şağin pesalarina qatisti. Belgіlі jurnalist Qwrmanbek Sağindiqovtiñ Bauirjan Momişwli turali estelіgіnen (Eñ ayauli dosim menіñ) (Kіtapta: Bauirjan batir, Almati: Jalin, 1991, 155-bet) mina joldardi jazip aldiq: «Qaziğwrtqa sayahat jasaumen qatar bіz sol öñіrdіñ twrğindarina körsetu üşіn maytalman dramaturg-jazuşi Beyіmbet Maylinnіñ «Räbiğa» atti pesasin direktorimiz Seyіlbek Üsenovtіñ jetekşіlіgіmen pisiqtap aparğanbiz. Negіzgі rölderdі atqaru Bauirjan ekeumіzge tapsirilğan-di. Men süykіmsіz, kärі küyeuge erіksіz wzatilatin qiz bolip oynadim. Osiğan oray ülde men büldege oranğan Räbiğa wzatilar aldinda mwñi men zarin bilayşa bіldіredі: «Dariya tolqip, señ soğar iіrіm jarğa, Qwdayim, kezіktіrme beyіlі tarğa. «Erteñ joq bügіngі dos» degen söz bar, Keteyіn qoş aytisip ağalarğa…». «Räbiğa» – Beyіmbet Maylinnіñ eşbіr jinağina enbegen, mätіnі saqtalmağan jäne ataui da wmit bola bastağan mülde belgіsіz şiğarmasi. Al Beyіmbettіñ mwnday tuindilari qanşama deseñіzşі?! Osindayda Beyіmbettіñ şiğarmaşiliq mwrasin zerttep, azdi- köptі bolsa da, jazuşiniñ söz qazinasin halqimizğa qaytaruğa qosqan öz maqsat-nietіmіzdіñ dwristiğin іştey sezіnemіz. ІІ «Qatqan tastay jіbіmeydі Qartali Kartasina siymay qalğan qazaqtiñ». (Ğaysa-Ğali Seytaq, aqin // «Aq Jayiq. kz» jurnali, №2, 2013, 6-bet). Aqin öleñіnіñ osi ekі joli jaqsi joramalğa esіk aşatin tärіzdі: Qazaqta da, orista da tarihi negіzі kömeskі, şiğu tegі belgіsіz jer-su ataui az emes. Misali, oris tіlіnen «Çelyabinsk», «Kartali» sözderіnіñ tüp törkіnіn eşqaşan taba almaysiz. Öytkenі bwlardiñ ekeuі de – qazaq sözіnіñ bwrmalanip jaziluinan payda bolğan ataular. Bіraq bügіnde oristiñ öz sözі siyaqti sіñіsіp kettі. Körnektі jazuşimiz Beyіmbet Maylinnіñ bіr audarma eñbegіnde «Çelyabinsk» «Selebe» dep alinğan. «Selebenіñ» tіlіmіzde ekі-üş tüsіndіrmesі belgіlі: 1) üşkіr, jüzі ötkіr wris qarui; 2) basqa tüsken apat, qiin-qistau kezeñ; 3) qatti jauğan jauin. Bіraq eñ köp taralğani – «selebe pişaq» degen söz bolsa kerek. Selebe pişaqtiñ qiri (sirti) oyiqtau keledі. Eger Çelyabinsk qalasi ornalasqan mañaydi, Oral taulariniñ osi twsina köz jіberseñіz, şininda jer (tau) bіtіmі alistan selebe pişaq siyaqtanip körіnedі. Qazaqtiñ jer-sudi ädette osinday belgіlerі boyinşa ataytini belgіlі (Kökşetau, Qarağandi, Alaköl t.b.). Keyіn otiriqşiliq tüsіp, basqa jwrttiñ köşіp keluşіlerі köbeygen twsta іrgesі qalana bastağan qalani jergіlіktі jer atauina süyenіp atağan. Bіraq aytila kele «Selebe» Çelyabinskіge aynalğan (mwnday misal bіzdіñ tarihimizda az emes. Menіñ tuğan jerіm Şalqar künі keşege deyіn oris tіlіnde «Çelkar» bolip jazilip keldі). Osi öñіrde twratin qazaqtar özara söylesude älі künge deyіn «Çelebe», «Çelyabі» dep aytadi. Jalpi, aldaği uaqitta qazaqşa jazuimizda ekіwştiliq häm tüsіnіksіzdіk tumaui üşіn «Çelyabі» degen nwsqani tañdap, orniqtirğanimiz jön boladi. Çelyabі qalasi, Çelyabі oblisi dep jazsaq, Ombi, Qorğan, Tümen ataulariniñ jaziluina bіrşama jaqinday tüsemіz (Bіraq «Çelyabіnіñ» tübі «Selebe» ekenіn іşіmіz bіlіp jürgenі abzal). Al «Qartali» atauina kelsek, bwl – osi Çelyabі oblisindaği qala. Mwniñ negіzіnde de qazaq sözі jatir. Taği da Beyіmbetke jügіneyіn. Ol «Qoyşibay» degen wzaq uaqit belgіsіz bolip kelgen oçerkіnde «Qarta elі» turali aytip ötedі. yağni, osi öñіrdі bwrin qaliñ Qarta elі jaylağan. Ruliq qatinas saqtalğan zamanda, tіptі keñes ökіmetіnіñ alğaşqi jildarina deyіn, bіr ataniñ balalari şoğirlana qonistanğan jerler qazaq wğiminda ru atimen bіr el bolip atalğani mälіm. Sol siyaqti bwl öñіr – Qipşaq ruiniñ Qarta ataliği en jaylağan öñіr edі. Osi aymaqqa qaraman qiirdan köşіp kelgen qara şekpennіñ mañday tіregen jerі de, bіletіnі de – Qarta elі. Jäne olar jer-su atauin endі öz tіlіne iñğaylap atay bastaydi. Söytіp, «Qarta elі» bara-bara «Kartali» bolip şiğa keledі. Bіz öz jazuimizda «K» ärpіnen emes, «Q» ärpіnen bastap, qazaqşa «Qartali» dep paydalanuimiz kerek. Mіne, «qazaqtiñ kartasina siymay qalğan» dep Ğaysa-Ğali aqin tarihtiñ tereñіnde qalğan osi şindiqti sezdіrіp otir. Bwl joramaldanğan jäytterge dau aytuşi bolsa, özі bіlsіn, bіraq söz törkіnіne qatisti bwdan artiq dälel tabila qoymaydi. Çelyabі, Qartali öñіrі – Alla sätіn salip, taban tigen jerler-dі. Bіrde aynaday asfalt jolmen kele jatip, sui keuіp qalğan ensіzdeu özenşenі kesіp ötkenіmіz esіmde. Özenşe ataui «Tietken» eken. Iä orista, iä başqwrtta, iä qazaqta joq bwl neğilğan «Tietken?» dep oyğa qaldim. Keyіn barip köz jettі: bwl – özіmіzdіñ kädіmgі «Tüye ötken» bolip şiqti! «Tietkenge» qarağanda, «Selebe» men «Qarta elі» şükіrşіlіk aytatin joramal ğoy! ІІІ Orinborliq zertteuşі I.M.Gabdulgafarova «Kultura kazahov Orenburjya» degen maqalasinda bilay deydі: «A.S.Puşkin v povesti «yakub batir» tak harakterizuet tradicionnost obraza jizni kazahov: «Zakoni ih, osnovannie na predanii, ne bili naçertani ni na mramornih skrijalyah, ni na mednih doskah, no za eto neizmennaya pamyat sohranila ih so vseyu prostoyu drevnih patriarhalnih vremen» (Vmeste na odnoy zemle. - Orenburg, 2006. Str.135). Al endі Puşkinnіñ «Jaqip batir» povesіn іzdeyіk! Jalpi, mwnday derektі jariya etkende ne oğan sіlteme jasağanda, asa saq bolğan jön. Bіzge belgіlіsі – oris jazuşisi Aleksandr Kryukovtіñ «yakub batir» povesіnen üzіndі «Kirgizci» degen atpen 1830 jili «Literaturnaya gazetada» jariyalanğani. Orinbor öñіrіnde tuğan jäne sonda jwmis іstegen aqin ärі prozaşi Aleksandr Kryukov otiz jasinda ömіrden ötken, sol sebeptі şiğarmalari jinaqtalmay, jariyalanbay qalğan. Atalğan povesіnіñ de toliq nwsqasi saqtalğani belgіsіz. «Sol kezdegі merzіmdіk basilimdarda şiğarmalari jariyalanip jürgen, ädebi ortağa tanilip qalğan Aleksandr Kryukovtіñ «Menіñ äjemnіñ äñgіmesі» degen şiğarmasi Puşkinge «Kapitan qizin» äzіrleu kezіnde kömektestі»,– deydі zertteuşіler. «yakub batirdi» Puşkinmen baylanistirudiñ mänі osinda siyaqti. Degenmen HІH ğasirdaği qazaq ömіrіn beynelegen (Jaqip batir ömіrde bolğan naqti keyіpker ekenі sözsіz) osi şiğarmani tauip, qazaqşağa audarip, qazaq ädebietі älemіne qosa alsaq, artiq bolmas edі. IV Reseydіñ Memlekettіk dumasinda sarapşi bolip eñbek etetіn Murad Zargişiev degen bauirimiz noğaydiñ nayman ruinan şiqqan dіndar (bogoslov) Abdurahman Umerov turali ayta kelіp, ol: «v 1881 godu postupil v Kazanskoe medrese «Galiya» vidayuşegosya rossiyskogo i tatarskogo bogoslova Şihabutdina Mardjani»,– dep jazadi. Al Mardjani 1895 jili Astrahan tübіndegі Tiyak slobodasinda aşqan «Nizamiyay» medresesіnde bіlіm alğandardiñ bіrі qazaq aqini Abbas Düysenov eken. Soğan qarağanda, bwl belgіsіz aqin HІH ğasirdiñ soñi men HH ğasirdiñ bas kezіnde ömіr sürgen bolip şiğadi. Abbas aqinniñ qanday şiğarmasin bіlemіz? V Qazan universitetіn bіtіrgen qostanayliq jas tarihşi, marqwm Batirjan Kenjetaevtiñ «Kazanskie uçebnie zavedeniya i process formirovaniya kazahskoy intelligencii v seredine HІH - naçale HH v.v.» dep atalatin kіtabiniñ (Qazan, 1998) – ğilimi derekterі mol, wlttiq intelligenciya tarihin zertteuge özіndіk üles qosa alatin eñbek. Mina bіr derekke nazar audarayiq. 1908 jili tatardiñ «YUlduz» gazetі tatar tіlіnde şiğarilğan küytabaqtardiñ tіzіmіn jariyalapti, olardiñ іşіnde «Ämіrhan», «Köke» dep atalğan qazaq äuenderі de bar eken. Al «Qoyaş» gazetіnіñ jazuinşa, 1914 jili Qazanda satuğa tüsken küytabaqtar üşіn Nwrbaev degen kіsі qazaqtiñ «Qarğa», «Ğiyzemjan» («Mausimjan» bolui mümkіn), «Ziliha» sekіldі haliq änderіn orindapti. Jas zertteuşі mwni «qazaq änderі jazilğan küytabaqtar turali alğaşqi jazbaşa derekterdіñ bіrі» dep körsetedі. Qalay bolğanda da, ömіrden erte ketken jas ğalim Batirjan Kenjetaevtiñ osi kіtaptaği іzdenіsterі nazar audaruğa twradi.
№ 2 ( 2 0 1 6 ) № 2 ( 2 0 1 6 ) 48 49
ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын ЖҰРТБАЙ Алматыда 23 мамырда М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Қабдеш Жұмаділовтің 80 жасқа толуына арналған мерейтойлық кеші өтті. «Мен таза көркем әдебиеттен 10 роман, 21 повесть, 70-тен астам әңгіме жаздым. Онда 4 ғасыр қамтылған. Олардың қамтыған уақыт ауқымы – XVIII-XXI ғасырлар. Кейіпкерлерім де осал емес: Абылай хан, Әбілқайыр хан, Кенесары хан, Ресейдің патшайымдары, Қытайдың императорлары, Жоңғардың хандары мен қоңтайшылары, Қоқанның бектері, Қырғыздың манаптары. Осылардың бәрі қамтылған менің шығармаларымда», – деді Қ.Жұмаділов. Мерейтой иесін құттықтаған Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары, жазушы-драматург Сұлтанәлі Балғабаев: «Бұл – тек Қазақстанның ғана емес, дүниежүзіндегі бүкіл қазақтың тойы. Өйткені Қабдеш Жұмаділовтің кейіпкерлерінің ұрпағы жан-жақта жүр. Ол – оқырманы көп және халқы қадірлеп, құттықтап жатқан бақытты жазушы. Бұл тойдың жоғары деңгейде атап өтілуі шетелдегі қазақтардың елге оралуға деген ынтасын арттырады», – деп атап өтті. Қаламгердің кешіне ҚР Мемлекеттік хатшысы, ҚР Мәдениет және спорт министрі және тағы басқа да құзырлы мемлекеттік органдардың басшылары құттықтау хат жолдады. Ал күйші Еркін Ерген мен «Салтанат» би ансамблі, «Сазген сазы» ансамблі және әншілер – Құрманбек пен Риза Әлімғазы, Сәуле Жанпейісова, Тілеубек Қожанұлы, Майра Ілиясова, Мәдина Сәдуақасовалар өз өнерлерін көрсетті. Төменде Қ.Жұмаділовтің қаламдас інісі, сыншы-ғалым Т.Жұртбайдың жазушы шығармашылығы туралы лебізін жариялап отырмыз. ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВ – 80 ЖАС ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВ – 80 ЖАС |